Xem mẫu
- 66 CHUYÊN MỤC SỬ HỌC - KHẢO CỔ HỌC - DÂN TỘC HỌC BIẾN ĐỔI VĂN HÓA CỦA TỘC NGƯỜI RAGLAI TẠI KHÁNH VĨNH, KHÁNH HÒA HIỆN NAY TRẦN MINH ĐỨC* TRẦN DŨNG ** Tộc người Raglai cư trú lâu đời ở miền núi của tỉnh Khánh Hòa và các tỉnh Nam Trung Bộ, thuộc nhóm ngôn ngữ Malayo-Polynesian (ngữ hệ Nam Đảo). Văn hóa truyền thống của người Raglai phong phú, đa dạng và có nhiều giá trị đặc sắc. Tuy nhiên hiện nay, việc phát triển kinh tế - xã hội, sự giao lưu, tiếp xúc với nhiều dân tộc… đã làm cho văn hóa của cộng đồng người Raglai có nhiều biến đổi. Bài viết phân tích và đánh giá một số biến đổi cũng như các nhân tố tác động đến sự biến đổi trong đời sống vật chất và tinh thần của cộng đồng người Raglai; trên cơ sở đó, góp phần bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa của người Raglai ở huyện Khánh Vĩnh, tỉnh Khánh Hòa trong bối cảnh hội nhập và phát triển hiện nay. Từ khóa: văn hóa, tộc người Raglai, biến đổi văn hóa, Khánh Hòa Nhận bài ngày: 09/11/2021; đưa vào biên tập: 15/11/2021; phản biện: 18/12/2021; duyệt đăng: 10/02/2022 1. ĐẶT VẤN ĐỀ nhất, chiếm tới 48,48% dân số của Khánh Vĩnh là một huyện miền núi huyện (Ủy ban nhân dân tỉnh Khánh nằm ở cực Tây của tỉnh Khánh Hòa, Hòa, 2003: 90). Cùng với các tộc có 13 xã, 1 thị trấn, và 15 tộc người người anh em, tộc người Raglai đã sinh sống, trong đó Raglai là một góp phần không nhỏ vào việc xây trong những tộc người có dân số đông dựng phát triển về kinh tế, chính trị, xã hội huyện Khánh Vĩnh, đặc biệt trong xây dựng và phát triển văn hóa, góp Trường Đại học Thủ Dầu Một. * phần hình thành bản sắc văn hóa của Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân ** văn, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí tỉnh Khánh Hòa nói riêng, văn hóa các Minh. tỉnh cực Nam Trung Bộ nói chung.
- TRẦN MINH ĐỨC - TRẦN DŨNG – BIẾN ĐỔI VĂN HÓA CỦA… 67 Là một trong 5 tộc người theo chế độ 2.1. Biến đổi trong đời sống kinh tế - gia đình mẫu hệ, thuộc ngữ hệ Nam xã hội Đảo, người Raglai không thờ cúng tổ Lịch sử hình thành và phát triển huyện tiên, nhưng quan niệm các sự vật, Khánh Vĩnh có nhiều biến động, nhất hiện tượng tự nhiên đều có hồn, thần là về vấn đề dân tộc và phân bố dân linh và các vị thần khác hiện hữu mọi cư. Trước năm 1975, Khánh Vĩnh chỉ lúc, mọi nơi để giúp đỡ làm điều thiện có 4 tộc người là Raglai, Cơ-ho, Ê-đê, hoặc trừng phạt cái ác và mọi sự trên Kinh. Ngoại trừ người Kinh sống xen đời như sinh, lão, bệnh, tử hay cả các cư, các tộc người Raglai, Cơ-ho, Ê-đê điều may rủi đều do các vị thần định cư trú tương đối biệt lập. Từ sau năm đoạt. Tuy nhiên, từ sau đổi mới đời 1986, nhiều gia đình người Mường, sống tâm linh tín ngưỡng ở cộng đồng Dao, Tày, Nùng... từ vùng núi phía người Raglai đã trở nên sôi động và Bắc di cư vào sinh sống nên sự phân đa dạng hơn (Trần Dũng, 2018: 23) bố dân cư đã có nhiều thay đổi khi một bộ phận người dân Raglai trở (Huyện ủy Khánh Vĩnh, 2013: 70). thành tín đồ của đạo Tin Lành, Công Dân cư trong palơi (làng) Raglai sống giáo... theo dòng họ, mỗi họ cư trú ở một nơi. Tuy đã có một số công trình nghiên Xã hội truyền thống của người Raglai, cứu về văn hóa, văn học dân gian, sử “Núi của làng nào làng ấy thờ, rẫy nhà thi, luật tục(1) song chưa có nhiều các nào nhà ấy làm, người nhà nào chết nghiên cứu về biến đổi văn hóa - xã chôn trong đất của mình” (Cao Văn R., hội của tộc người Raglai tại Khánh 70 tuổi, xã Khánh Bình). Vĩnh. Cuộc sống của người Raglai trước Trên cơ sở các dữ liệu thu thập tại đây chủ yếu dựa vào trồng trọt, săn huyện Khánh Vĩnh, tỉnh Khánh Hòa và bắn, hái lượm và chăn nuôi. Phương từ tư liệu, số liệu thống kê của các thức trồng trọt truyền thống với cái văn bản, công trình đã công bố, bài ní (aniq) dùng chọc lỗ, trỉa hạt, và phụ viết trình bày thực trạng đời sống văn thuộc vào tự nhiên. Người Raglai ở hóa - xã hội của cộng đồng người Khánh Vĩnh vẫn giữ thói quen tuốt lúa Raglai; lý giải những nhân tố làm biến bằng tay khi thu hoạch lúa rẫy. đổi văn hóa vật chất và tinh thần của Do địa bàn cư trú là đồi núi, đồng cỏ cộng đồng; đồng thời đánh giá những nên nhiều hộ gia đình người Raglai tác động, ảnh hưởng của chúng đến chăn nuôi nhiều gia súc gia cầm theo việc bảo tồn và phát huy bản sắc văn cách thức nuôi thả tự nhiên, và vì hóa tộc người trong bối cảnh phát chưa chú trọng áp dụng tiến bộ khoa triển kinh tế - xã hội hiện nay. học - kỹ thuật nên việc chăn nuôi 2. THỰC TRẠNG BIẾN ĐỔI VĂN HÓA không phát triển. CỦA CỘNG ĐỒNG NGƯỜI RAGLAI Người Raglai tự chế ra các dụng cụ Ở KHÁNH VĨNH HIỆN NAY sinh hoạt, nông cụ, vật dụng... bằng
- 68 TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 2 (282) 2022 những nguyên vật liệu sẵn có từ rừng thực hiện theo phong tục truyền thống như tre, nứa, dây mây... Sản phẩm của người Raglai vừa thực hiện theo đan lát tiêu biểu của người Raglai là phong tục của dân tộc mà người chiếc gùi – vật dụng luôn gắn bó với Raglai kết hôn,... (Tư liệu điền dã, cộng đồng cư dân vốn đã quen sống tháng 7/2019). “du canh, du cư”. Người Raglai tự rèn Một trong những biến đổi làm ảnh rìu, rựa, chà gạc, dao, đầu mũi tên... hưởng đến việc giữ gìn bản sắc của Trước đây người Raglai còn có nghề người Raglai là việc các gia đình tiến làm giấy (hiện nay đã mai một). hành khai sinh đặt tên cho đứa trẻ. Huyện Khánh Vĩnh có 15 tộc người Trước đây, con cái người Raglai bắt sinh sống, trong đó xã có số tộc người buộc phải khai sinh theo họ mẹ thì nay ít nhất là 5, xã có số tộc người nhiều đa số gia đình Raglai đặt tên khai sinh nhất là 10 (Chi cục Thống kê huyện cho con theo hình thức khác nhau Khánh Vĩnh, 2019). Chính vì vậy, ảnh như: con gái mang họ mẹ, con trai hưởng văn hóa giữa các tộc người ở mang họ cha. Theo ông Cao S. (71 Khánh Vĩnh là điều tất yếu. Hiện nay, tuổi, làng Hòn Dù, xã Khánh Nam), ngoài sự ảnh hưởng văn hóa của “Trước kia con cái của người Raglai người Kinh, người Raglai còn giao lưu đều mang họ của mẹ, từ sau năm và ảnh hưởng văn hóa của người: 1975 mới có trường hợp con trai Cơ-ho, Ê-đê, Mường, Dao, Tày, mang họ cha, con gái mang họ mẹ”. Nùng... Sự tác động, ảnh hưởng bởi Ở các gia đình mà vợ chồng không giao lưu, tiếp biến văn hóa Raglai với cùng dân tộc cũng có sự biến đổi. văn hóa các tộc người thể hiện ở Trước đây, trừ trường hợp con trai nhiều mặt, nhiều lĩnh vực trong đời Raglai kết hôn với người khác dân tộc sống tinh thần lẫn vật chất (từ ăn, mặc, thì các nghi lễ, tập quán liên quan đến ở đến việc thực hành tôn giáo, tín sinh đẻ sẽ thực hiện theo phong tục ngưỡng...). Chẳng hạn như, ngoài của họ nhà gái; còn nếu con gái việc khai sinh đặt tên giống người Raglai kết hôn với người khác dân tộc Kinh, người Raglai còn thực hiện theo thì các nghi lễ bắt buộc phải thực hiện phong tục của dân tộc thiểu số khác. theo phong tục của người Raglai. Tuy Việc kết hôn được mở rộng với người nhiên, hiện nay đã có sự thay đổi; con khác dân tộc, khác tôn giáo. Thực gái Raglai nếu kết hôn với người khác hành nghi lễ này cũng đã được giản dân tộc, việc thực hiện các nghi lễ có lược nghi thức, lễ trình. Hôn nhân thể theo phong tục của họ nhà trai, đồng tộc của người Raglai chịu ảnh nhất là đối với trường hợp con gái hưởng bởi người Kinh trong việc tổ Raglai về sống bên nhà chồng. Biểu chức, trang hoàng lễ cưới, đồ sính lễ, hiện rõ nhất của sự biến đổi này là các món ăn...; hôn nhân của người cách đặt họ và tên. Ngoại trừ trường Raglai với người khác dân tộc vừa hợp người Raglai kết hôn với người
- TRẦN MINH ĐỨC - TRẦN DŨNG – BIẾN ĐỔI VĂN HÓA CỦA… 69 Kinh, con cái sinh ra mang họ Raglai mừng đỗ đạt, lễ rửa tội... Nghi lễ hôn (có thể là họ của cha hoặc mẹ) để nhân thay đổi về không gian, địa điểm nhận chính sách ưu đãi của Nhà nước; tổ chức hôn lễ (tổ chức ở nhà thờ đối các trường hợp khác, con cái sinh ra với gia đình theo đạo Tin Lành, Công thường mang họ cha. Cô Cao Thị N. T. giáo; ở nhà hàng đối với cán bộ công (27 tuổi, người Raglai, làm việc tại chức và những nhà khá giả...); ngoài Huyện ủy Khánh Vĩnh) cho biết, chồng trang phục hiện đại của cô dâu (soare) cô là người Dao, mặc dù cô rất muốn và chú rể (áo vét, âu phục), đã xuất con mình sinh ra mang họ mẹ nhưng hiện đồ sính lễ bằng nhẫn, vòng kiềng vợ chồng “thỏa thuận”: con cái sinh ra vàng, tiền thay cho vòng cườm, mũi mang họ cha, thành phần dân tộc ghi giáo trước kia; quà mừng đám cưới là Raglai. Vấn đề này không trái với được thay bằng tiền... (Trần Dũng, quy định của Nhà nước(2). 2017). Trước năm 1986, nhiều người dân Những năm gần đây, nhiều gia đình Raglai còn chưa biết đến tiền và giá trị Raglai đã thiết kế và xây dựng nhà của đồng tiền, đời sống kinh tế phần cửa theo kiến trúc mới (xây tường lớn là tự cấp, tự túc, phương tiện sản gạch, trụ đúc bê tông, mái ngói hoặc xuất thô sơ; điều kiện ăn ở, đi lại đơn tôn); trong nhà có trang bị các thiết bị giản... Hiện nay, hoạt động kinh tế của hiện đại (ti vi, tủ lạnh, quạt máy, nồi người dân đã có sự thay đổi nhiều về cơm điện). Hiện tại, đi khắp các làng phương thức và phương tiện sản xuất: xã ở Khánh Vĩnh không còn thấy bóng trồng lúa nước, cây công nghiệp với dáng ngôi nhà sàn truyền thống (duy những phương tiện hiện đại như máy nhất ở thôn Ba Dùi, xã Khánh Bình cày, máy bơm nước... Trong sản xuất còn sót lại ngôi nhà của ông Cao Văn và chăn nuôi, một số hộ đã biết vận X., nhưng cũng đã có sự thay đổi so dụng khoa học để tăng năng suất với nhà sàn truyền thống). Các thôn (trồng xen canh, trồng lúa nước, cây (làng) cũng đã thay đổi nhiều về công nghiệp, chăn nuôi công không gian, phân bố dân cư... khác nghiệp…), nên đời sống thay đổi đáng với tập quán của người Raglai trước kể. Bên cạnh đó, kinh tế thị trường với đây. Hiện nay, theo quy hoạch người sự xuất hiện nhiều sản phẩm, hàng dân về định cư ở những vùng đất hóa công nghiệp cũng đã làm mai một bằng, xây dựng nhà theo kiểu mới các nghề truyền thống của người (hoặc do chính quyền địa phương xây Raglai nói chung; trong làng, xã xuất sẵn), cấu trúc hành chính thôn thay hiện những dịch vụ buôn bán nhỏ, cho làng; điều hành và quản lý các sửa chữa đồ điện, xe máy... Đồng thời, thôn có trưởng thôn, phó trưởng thôn trong cộng đồng đã xuất hiện các hiện thay cho các già làng, trưởng tộc tượng văn hóa ngày càng phổ biến trước đây; trong mỗi thôn (làng), đã có như tổ chức lễ sinh nhật, lễ thôi nôi, lễ sự xen cư giữa người Raglai với
- 70 TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 2 (282) 2022 người Kinh và các tộc người khác... Một trong những xu hướng biến đổi rõ Bên cạnh đó, cách ăn mặc của người nhất là sự thay đổi tín ngưỡng, tôn Raglai cũng đã thay đổi nhiều: rất ít giáo ở hầu hết các làng, xã. Hiện nay, phụ nữ lớn tuổi hiện còn mặc váy áo có một bộ phận người Raglai gia nhập cổ truyền trong khi đa số người dân các tôn giáo (Tin Lành, Công giáo, mặc trang phục như người Kinh; thực Phật giáo), dẫn đến sự thay đổi trong đơn trong các nghi lễ cũng đã xuất quan niệm cũng như việc thực hành hiện nhiều món mới thay cho các món các nghi lễ gia đình, trong đó có các truyền thống… (Tư liệu điền dã, tháng nghi lễ trong chu kỳ đời người bởi 7/2019). những giáo lý, những quy định và Rõ ràng, giao lưu văn hóa giữa người thực hành nghi lễ khác biệt của các Raglai ở Khánh Vĩnh với các tộc tôn giáo này so với tín ngưỡng dân người khác đã làm cho văn hóa của gian của tộc người Raglai (Trần Dũng, người Raglai phong phú, đa dạng. 2017: 37). Ngoài xuất hiện các nghi lễ Tuy nhiên, việc tiếp thu chưa có sự mới (lễ rửa tội, lễ đặt tên…) ở những chọn lọc các yếu tố văn hóa mới gia đình theo đạo Tin Lành, Công mang tính thời đại đã làm mờ nhạt, giáo, các nghi lễ truyền thống được mất dần bản sắc văn hóa truyền thống người Raglai thực hiện giống như ở người Raglai. người Kinh về nghi thức và kể cả tên 2.2. Biến đổi trong đời sống tinh thần gọi (lễ đầy tháng, sinh nhật…) cùng với việc khai sinh không mang họ mẹ Cũng như người Raglai ở các vùng và đặt tên như cách của người Kinh khác, cộng đồng người Raglai ở Khánh Vĩnh vốn có đời sống tinh thần cũng phần nào làm mất dần bản sắc phong phú và đặc sắc, đặc biệt tín văn hóa tộc người. Trong nghi lễ và ngưỡng truyền thống là linh hồn của tập quán hôn nhân, ngoài việc thay các nghi lễ và lễ hội. Lễ hội mang tính đổi hình thức tổ chức, lễ vật, một số bản sắc tộc người, là một trong những gia đình khi dựng vợ gả chồng cho môi trường hình thành và “nuôi con đã chú ý đến điều kiện vật chất; dưỡng” các giá trị văn hóa tâm linh thay đổi quyền thừa kế (con gái út của người Raglai. Tuy nhiên hiện nay, trong gia đình không nhất thiết phải ở đời sống tâm linh tín ngưỡng của cùng cha mẹ, không được nắm giữ người Raglai đã có sự biến đổi, ngoài toàn bộ tài sản của cha mẹ, ông bà để các gia đình theo những tôn giáo mới, lại). Trong thực hành nghi lễ và tập một số người dân, đặc biệt là lớp trẻ quán tang ma cũng đã có nhiều giản không còn nhớ những nghi lễ tín lược, nhiều gia đình dù không theo ngưỡng của dân tộc mình, nhiều gia đạo Tin Lành, Công giáo cũng không đình, họ tộc không còn thực hiện lễ làm lễ bỏ mả, hoặc thực hiện với khai sinh đặt tên, lễ bỏ mả, lễ mừng nhiều sự biến đổi, như tổ chức đám lúa mới... bỏ mả cùng lúc với đám tang, không
- TRẦN MINH ĐỨC - TRẦN DŨNG – BIẾN ĐỔI VĂN HÓA CỦA… 71 bỏ ngôi mộ sau khi đã làm lễ bỏ mả cho biết: “Bây giờ phần hội của các mà lại xây mộ với kiểu dáng mới, kiên nghi lễ đã thay đổi nhiều, nên những cố, vĩnh viễn; lập và trang hoàng bàn nghệ nhân cũng như những người già thờ bằng những đồ thờ hiện đại, tổ dù rất muốn thể hiện những bài hát, chức cúng giỗ cho người mất... Khi điệu đàn của dân tộc nhưng không có được hỏi vì sao có hiện tượng này, điều kiện để tham gia. Chúng tôi chỉ người dân thành thật trả lời: “Chúng hát những bài hát dân tộc trong những tôi bắt chước người Kinh, lập bàn thờ buổi rượu, và chỉ có những người già để con cháu sau này không quên ông với nhau” (Tư liệu điền dã, tháng bà tổ tiên” (Tư liệu điền dã, tháng 7/2019). 7/2019). Như vậy, có thể thấy, đời sống tinh Bên cạnh những giá trị văn hóa trong thần trong thôn, làng của người Raglai đời sống tâm linh, tín ngưỡng, cộng hiện nay có sự xen lẫn giữa truyền đồng người Raglai còn sở hữu một thống và hiện đại, trong chừng mực nền văn hóa nghệ thuật phong phú, nào đó cái mới đang có xu hướng lấn đa dạng và đặc sắc với nhiều thể loại át, làm lu mờ bản sắc văn hóa tộc như: truyện cổ tích, sử thi, dân ca, tục người Raglai ở Khánh Vĩnh. ngữ, thành ngữ, câu đố, hệ thống 3. NGUYÊN NHÂN BIẾN ĐỔI VĂN nhạc cụ... (Hải Liên, Hồng Sơn, 2009: HÓA CỦA NGƯỜI RAGLAI 38). Tuy nhiên, các loại hình nghệ Theo các nhà nghiên cứu, biến đổi thuật này đang có nguy cơ mai một, văn hóa là một quá trình tiếp biến thất truyền vì không có điều kiện để kế phức tạp, sinh động; và có mối quan thừa và phát huy, bởi không còn hệ mật thiết với sự phát triển kinh tế, không gian và môi trường diễn xướng, xã hội. Trong công trình Modernization, các nghệ nhân cao tuổi lần lượt qua Cultural Change, and the Persistence of đời trong khi chưa có sự kế thừa của Traditional Values, Ronald Inglehart và lớp trẻ... Hiện nay, phần hội trong các cộng sự (2000) cũng chỉ ra rằng, văn nghi lễ của người Raglai đã có nhiều hóa, kinh tế và chính trị có mối quan thay đổi, nhất là ở nghi lễ hôn nhân. hệ biện chứng; trong đó văn hóa đóng Gần đây, hầu hết các gia đình Raglai vai trò quan trọng đối với sự phát triển ở Khánh Vĩnh có điều kiện kinh tế, khi kinh tế, xã hội. Đối với tộc người tổ chức cưới cho con mình đều mời Raglai ở Khánh Vĩnh hiện nay, bên ban nhạc đến phục vụ. Tham gia hoạt cạnh sự phát triển kinh tế - xã hội, sự động này chỉ có tầng lớp thanh niên giao lưu, tiếp xúc với nhiều nền văn với các bài hát, điệu múa mới. Do vậy, hóa, sự thay đổi tín ngưỡng truyền các loại hình âm nhạc truyền thống thống và cải đạo là các nhân tố chính làm biến đổi văn hóa của họ. với các nhạc cụ quý giá ngày càng ít có điều kiện được sử dụng và thể hiện. 3.1. Kinh tế - xã hội phát triển Nói về hiện tượng này, các già làng Từ sau năm 1986 nhiều chính sách của
- 72 TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 2 (282) 2022 Đảng và Nhà nước được triển khai người dân. Hình ảnh hàng đêm bên nhằm phát triển, nâng cao đời sống bếp lửa nhà sàn, bà con quây quần vật chất lẫn tinh thần của vùng dân tộc nghe các nghệ nhân hát sử thi, kể thiểu số, trong đó có người Raglai ở chuyện cổ tích đã đi vào dĩ vãng. Khánh Vĩnh. Đồng thời, các chương Mỗi thôn hiện nay đều có nhà sinh trình về xây dựng đời sống văn hóa hoạt cộng đồng, nhưng chủ yếu dành mới, dân số kế hoạch hóa gia đình, cho việc hội họp giữa chính quyền chăm sóc sức khỏe sinh sản, chăm và người dân, thậm chí có nhiều sóc bà mẹ và trẻ em, y tế, giáo dục... nhà cộng đồng đã bị bỏ hoang. Thanh cũng đã được thực hiện sâu rộng. niên chỉ thích các tụ điểm karaoke, Hiện nay, đa số người dân Raglai đã hát những loại nhạc trẻ, nhạc mới, định cư tại những vùng đất bãi bằng không còn nhớ những bài hát dân theo quy hoạch, được chính quyền địa gian, đã quên dần các nghi lễ truyền phương hỗ trợ làm nhà, phát triển thống. kinh tế, nhờ vậy, cuộc sống của đồng Có thể nói, sự chuyển dịch cơ cấu bào được cải thiện đáng kể. Người kinh tế - xã hội cũng là một nhân tố dân Raglai ở Khánh Vĩnh hiện đã có tác động không nhỏ đến đời sống văn đầy đủ “điện, đường, trường, trạm”. hóa - xã hội của người Raglai ở Cùng với những thay đổi về không Khánh Vĩnh. Trước đây, với nền kinh gian và môi trường cư trú, sự phát tế tự cấp tự túc, bà con quen với việc triển kinh tế - xã hội đã làm biến đổi làm nương rẫy, săn bắt, hái lượm... các thành tố văn hóa dân gian, trong nhiều người dân chưa biết dùng tiền, đó có các nghi lễ gia đình. Như đã đề hiện nay, người Raglai ở sâu trong cập, biến đổi là quy luật tất yếu trong thôn cũng mở quán tạp hóa, tiệm sửa quá trình phát triển đối với các tộc chữa đồ điện, sửa xe máy, xay xát... người. Biến đổi văn hóa vật chất và Đặc biệt, trong các nghi lễ gia đình văn hóa tinh thần của người Raglai cũng đã xuất hiện các yếu tố của cũng là một nhu cầu tất yếu: biến đổi kinh tế thị trường: người dân dùng để phù hợp với điều kiện và hoàn tiền để trả công cho các bà mụ, ông cảnh mới. Đây chính là yếu tố nội sinh, mai, thầy cúng; lễ vật trong các nghi một trong những nguyên nhân dẫn lễ cũng xuất hiện những yếu tố mới: đến sự biến đổi các giá trị văn hóa tiền và các đồ nữ trang bằng vàng của người Raglai. thay cho đồ sính lễ truyền thống trong hôn nhân; sử dụng vàng mã, tiền âm Với các chủ trương, chính sách của phủ, bia, rượu cất trong nghi lễ tang Nhà nước, bà con Raglai gần đây đã ma... thay ngôi nhà sàn bằng nhà trệt như nhà người Kinh. Các hình thức sinh 3.2. Giao lưu, tiếp xúc văn hóa hoạt văn hóa truyền thống cũng thưa Việc giao lưu, tiếp xúc với nhiều nền dần trong đời sống tinh thần của văn hóa, nhất là văn hóa của người
- TRẦN MINH ĐỨC - TRẦN DŨNG – BIẾN ĐỔI VĂN HÓA CỦA… 73 Kinh, là một trong các nhân tố ảnh sản xuất với những phương thức và hưởng lớn đến biến đổi văn hóa - xã phương tiện tiên tiến, nâng cao năng hội của người Raglai. So với các địa suất cây trồng, vật nuôi...). Tuy nhiên, bàn của người Raglai trong tỉnh nhiều dân tộc đến sinh sống thì đất Khánh Hòa, Khánh Vĩnh là nơi có điều cho sản xuất bị thu hẹp, khai thác tài kiện tiếp xúc sớm nhất với văn hóa nguyên đất và rừng ồ ạt, làm biến đổi người Kinh. Trong hai cuộc kháng phong tục, tập quán, tín ngưỡng của chiến, Khánh Vĩnh là vùng căn cứ người Raglai. Chẳng hạn, để có đất cách mạng, văn hóa của người Kinh sản xuất, người Raglai phải thay đổi được các cán bộ từ những vùng miền tập quán trong các hoạt động kinh tế khác nhau mang đến đã thâm nhập và thực hành các nghi lễ (con gái út vào văn hóa của người Raglai. Hiện không nhất thiết phải ở cùng nhà với nay, những người già Raglai vẫn còn bố mẹ; xây mộ kiên cố để giữ đất; đôi nhớ những bài hát, điệu nhạc mà họ vợ chồng mới tách ra ở riêng, có thể học được từ cán bộ người Kinh trước cư trú bên nhà chồng để được cấp đất kia. Hơn nữa, đa số các già làng, sản xuất; sang nhượng đất ở và đất trưởng bản ở Khánh Vĩnh hiện là canh tác cho người khác tộc; thậm chí người Raglai. Theo thống kê của Ủy làm thuê cho lâm tặc...). Sự tác động ban Mặt trận Tổ quốc huyện Khánh biểu hiện rõ nhất là ở các gia đình có Vĩnh, đến năm 2019 có 31/47 (66%) người khác tộc. Trong thực hành nghi già làng của huyện là người Raglai; lễ chu kỳ đời người đối với gia đình trong đó, hầu hết họ đã từng tham gia khác tộc (do người Raglai kết hôn với hoạt động cách mạng trong hai cuộc người ngoại tộc), không nhất thiết kháng chiến. Trong quá trình điền dã, phải thực hiện theo phong tục của chúng tôi được biết nhiều già làng có người Raglai (thực hành các nghi lễ thành tích trong thời kỳ hoạt động hôn nhân, tang ma có sự kết hợp giữa cách mạng được nhận huân chương, phong tục của người Raglai với phong huy chương. Vì thế, chính họ là cầu tục của dân tộc khác)... nối đưa văn hóa của người Kinh đến 3.3. Do thay đổi tín ngưỡng truyền với văn hóa Raglai. thống và cải đạo Không chỉ ảnh hưởng văn hóa của Một trong những nhân tố quan trọng người Kinh, người Raglai còn có sự khác ảnh hưởng đến sự biến đổi văn giao thoa văn hóa với nhiều dân tộc hóa - xã hội của người Raglai là sự thiểu số khác, như Chăm, Cơ-ho, Dao, thay đổi tín ngưỡng, tôn giáo của một Tày.... số gia đình ở các thôn làng của huyện Việc giao lưu, tiếp xúc với các tộc Khánh Vĩnh. Trước đây, cộng đồng người làm đời sống xã hội của người người Raglai ở mỗi làng, mỗi vùng Raglai có nhiều chuyển biến tích cực đều cùng một tín ngưỡng, nhất là các trong các hoạt động kinh tế (trồng trọt, hoạt động tâm linh của họ mang tính
- 74 TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 2 (282) 2022 sơ khai, nguyên thủy và đồng nhất rằng sự tiến bộ xã hội nói chung, biến trong đời sống tinh thần và cả đời đổi văn hóa nói riêng là quy luật tất sống vật chất. Nhưng từ khi có sự du yếu, song vấn đề đặt ra là biến đổi nhập của các tôn giáo bên ngoài, một như thế nào để phù hợp cho phát triển số gia đình Raglai đã bỏ tín ngưỡng tộc người Raglai hiện nay. Thực tế dân gian, gia nhập vào Tin Lành, cho thấy, các chương trình, chính Công giáo, Phật giáo(3) (Ủy ban nhân sách của Đảng và Nhà nước nhằm dân huyện Khánh Vĩnh, 2019). Điều phát triển tại vùng dân tộc thiểu số ở này đã ảnh hưởng phần nào đến đời Khánh Vĩnh đến nay vẫn chưa đạt sống văn hóa tín ngưỡng và nghi lễ hiệu quả như mục tiêu đề ra, bởi thực chu kỳ đời người Raglai, bởi các gia trạng văn hóa truyền thống của người đình theo tôn giáo mới không còn Raglai đang bị đứt gãy, trong khi yếu thực hiện các phong tục truyền thống, tố văn hóa mới chưa được định hình. thậm chí họ còn không tham gia vào Hơn lúc nào hết, người dân Raglai ở các nghi lễ của gia đình, họ tộc như lễ Khánh Vĩnh đang đứng trước một bỏ mả, lễ ăn đầu lúa... Việc tham gia thách thức rất lớn: làm thế nào để giữ các tôn giáo mới đã làm đời sống tinh gìn và phát huy bản sắc dân tộc trong thần của người dân thêm phong phú, bối cảnh hiện nay. tuy nhiên việc có nhiều tôn giáo, tín 4. KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ngưỡng trong một thôn (làng) cũng Biến đổi là quy luật của sự vận động gây xáo trộn đời sống sinh hoạt của và phát triển. Những biến đổi trong người dân, làm giảm tính cố kết cộng đời sống văn hóa - xã hội của người đồng; suy giảm và thay đổi quan niệm Raglai không nằm ngoài quy luật này. tín ngưỡng dân gian (nhất là đối với Hiện nay, bên cạnh nhu cầu tự đổi lớp trẻ)... Mặt khác, việc có nhiều tôn mới để thích nghi với hoàn cảnh mới, giáo cũng gây khó khăn, lúng túng cho các chính sách của Đảng và Nhà công tác quản lý của chính quyền địa nước về phát triển kinh tế - xã hội, sự phương. gia tăng giao lưu tiếp xúc với các nền Từ những thay đổi về không gian văn văn hóa, sự tác động của các tôn giáo hóa, môi trường sinh sống của người mới, quá trình toàn cầu hóa… là dân Raglai cùng với những chủ những nhân tố chính làm biến đổi văn trương chính sách của Nhà nước về hóa - xã hội của cộng đồng người phát triển kinh tế - xã hội, nhất là việc Raglai ở Khánh Vĩnh. giao lưu, tiếp xúc với các nền văn hóa Những biến đổi văn hóa - xã hội của khác nhau đã tạo ra những biến đổi người Raglai đã có những tác động sâu rộng trong đời sống vật chất và tích cực lẫn tiêu cực đến đời sống tinh thần qua lối sống, nhận thức, của họ. Một mặt, những biến đổi ấy quan niệm, cách thực hành văn hóa tạo nhiều điều kiện thuận lợi cho của người Raglai ở Khánh Vĩnh. Dù người Raglai tăng cường sự giao lưu
- TRẦN MINH ĐỨC - TRẦN DŨNG – BIẾN ĐỔI VĂN HÓA CỦA… 75 với các tộc người khác, làm cho đời trọt, chăn nuôi, chú ý kết hợp với vốn sống văn hóa - xã hội của họ thêm đa tri thức bản địa của người dân; tăng dạng, phong phú. Mặt khác, sự biến cường tuyên truyền phổ biến có hiệu đổi kinh tế - xã hội nơi đây cũng dẫn quả các chính sách, pháp luật của đến sự mai một bản sắc văn hóa tộc Đảng và Nhà nước; vận động người người. dân thực thi pháp luật kết hợp với luật Hiện nay, Khánh Vĩnh đang triển khai tục của dân tộc; kết hợp hài hòa giữa thực hiện các chương trình trọng điểm pháp luật và luật tục... của Đảng và Nhà nước như: Chương 2) Tăng cường hơn nữa công tác trình Phát triển kinh tế - xã hội vùng tuyên truyền, vận động bà con nâng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi, cao nhận thức trong việc giữ gìn và Chương trình Mục tiêu Quốc gia xây phát huy các giá trị văn hóa truyền dựng nông thôn mới... Tuy nhiên, theo thống, nhất là những phong tục tốt báo cáo tổng hợp của Ủy ban nhân đẹp trong chăm sóc và nuôi dạy con; dân huyện, đến cuối năm 2019, toàn tuyên truyền, vận động người dân huyện vẫn còn 4.754 hộ nghèo, chiếm thực hiện tốt các quy định của Đảng 53,8% (Ủy ban nhân dân huyện và Nhà nước trong tổ chức cưới xin, Khánh Vĩnh, 2019). Riêng kết quả tang ma; loại bỏ dần những hủ tục, thực hiện Chương trình Mục tiêu giữ lại những phong tục đẹp của dân Quốc gia xây dựng nông thôn mới, tộc; thực hiện nếp sống văn hóa trong cho đến hiện tại, toàn huyện chỉ có 1 từng gia đình, thôn xóm; cần có xã đạt chuẩn Nông thôn mới. Căn cứ những định hướng cho người dân tiếp theo Bộ tiêu chí của chương trình, thu các yếu tố văn hóa mới một cách bình quân toàn huyện đạt 11/19 tiêu hiệu quả; khôi phục các lễ hội cổ chí/xã. Đáng chú ý, trong các tiêu chí truyền tiêu biểu của người Raglai với về văn hóa, toàn huyện mới chỉ có 2 sự tham gia của người dân, đặc biệt xã đạt tiêu chí Cơ sở vật chất văn hóa là các già làng, nghệ nhân...; củng cố (Ủy ban nhân dân huyện Khánh Vĩnh, và phát huy vai trò của già làng; 2019). Do vậy, nhằm góp phần bảo khuyến khích người dân thể hiện vai tồn và phát huy bản sắc văn hóa dân trò chủ thể trong việc tổ chức thực tộc Raglai, đồng thời góp phần vào sự hành các sinh hoạt văn hóa Raglai; phát triển hài hòa về kinh tế, xã hội và vận động tuyên truyền bà con nâng văn hóa của huyện Khánh Vĩnh, cao ý thức giữ gìn những giá trị văn nghiên cứu này đề xuất một số hóa, nhất là các loại hình nghệ thuật khuyến nghị như sau: dân gian trong sinh hoạt văn hóa văn 1) Tiếp tục triển khai thực hiện hiệu nghệ; tiếp tục nghiên cứu, khôi phục quả các chương trình phát triển kinh trang phục truyền thống, vận động bà tế - xã hội; vận động bà con ứng dụng con mặc trang phục truyền thống, ít tiến bộ khoa học kỹ thuật vào trồng nhất là vào các dịp lễ hội.
- 76 TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 2 (282) 2022 3) Khuyến khích các trường học đưa khai thác vốn văn hóa truyền thống từ văn hóa Raglai vào nội dung giáo dục các nghệ nhân, cũng là để bảo tồn và phổ thông và ngoại khóa, ít nhất ở phát huy các giá trị văn hóa truyền dạng bài đọc thêm, ở những môn/tiết thống. học tự chọn với nội dung có thể là 4) Các cấp quản lý văn hóa cần truyện cổ tích, câu đố, dân ca... Sưu nghiên cứu đưa ra các tiêu chí đánh tầm các bài hát dân ca, độc tấu, hòa giá những giá trị văn hóa truyền thống tấu nhạc cụ dân tộc, truyện cổ tích... tương đối cụ thể, nhất là lĩnh vực văn đưa vào nội dung trong chương trình hóa tín ngưỡng dân gian nhằm giúp phát thanh của huyện và xã. Khuyến người dân và cán bộ địa phương hiểu khích, động viên học sinh thể hiện các được các giá trị của văn hóa truyền tiết mục văn nghệ truyền thống của thống và tác dụng của nó đối với đời dân tộc mình trong các cuộc thi, các sống xã hội, từ đó nâng cao nhận buổi biểu diễn văn nghệ. Tiến hành thức của họ trong việc bảo tồn và phát dạy chữ và tiếng Raglai cho học sinh huy các giá trị văn hóa truyền thống; phổ thông; quan tâm hơn nữa đến đời Cần có kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng sống của các nghệ nhân, tạo điều kiện cán bộ quản lý, đặc biệt là cán bộ phụ cho họ gặp gỡ, giao lưu sinh hoạt văn trách văn hóa - xã hội, để họ có đủ hóa nghệ thuật bằng các hình thức năng lực trong quản lý, tổ chức thực như câu lạc bộ và cấp kinh phí hoạt hiện hiệu quả các chương trình, chính động. Đồng thời, mở các lớp dạy các sách của Đảng và Nhà nước về phát loại hình âm nhạc truyền thống như: triển kinh tế, xã hội và văn hóa tại địa hát dân ca, biểu diễn nhạc cụ... nhằm phương. CHÚ THÍCH Dân tộc Raglai (Phan Văn Dốp, 1984); Người Raglai ở Việt Nam (Nguyễn Tuấn Triết, (1) 1991); Văn hóa xã hội người Raglai ở Việt Nam (Phan Xuân Biên chủ biên, 1998); Luật tục Chăm và luật tục Raglai (Phan Đăng Nhật chủ biên, 2003); Kho tàng sử thi Tây Nguyên - Sử thi Akhàt-Jucar Raglai (Viện Nghiên cứu Văn hóa Dân gian, 2004); Luật tục Raglai (Nguyễn Thế Sang, 2005); Nhạc cụ tiêu biểu của người Raglai cực Nam Trung Bộ (Hải Liên, Hồng Sơn, 2009); Lễ tang của người Raglai cực Nam Trung Bộ (Hải Liên, 2010)... Theo Điều 30,Nghị định số 83/1998/NĐ-CP ngày 10/10/1998 của Chính phủ về đăng ký (2) hộ tịch, trong đó quy định: “quyền xác định dân tộc: Cá nhân khi sinh ra được xác định dân tộc theo dân tộc của cha, mẹ. Trong trường hợp cha và mẹ thuộc hai dân tộc khác nhau, thì dân tộc của người con được xác định là dân tộc của người cha hoặc dân tộc của người mẹ theo tập quán hoặc theo thỏa thuận của cha, mẹ”. Theo thống kê năm 2019 của Phòng Nội vụ huyện Khánh Vĩnh, xã Khánh Phú có 196/679 (3) hộ (chiếm 28,34% tổng số hộ) theo đạo Thiên Chúa và Tin Lành; xã Khánh Nam có 31/488 hộ (chiếm 4,39% tổng số hộ) và xã Khánh Bình có 44/998 hộ (chiếm 4,02% tổng số hộ) theo đạo Thiên Chúa và đạo Phật.
- TRẦN MINH ĐỨC - TRẦN DŨNG – BIẾN ĐỔI VĂN HÓA CỦA… 77 TÀI LIỆU TRÍCH DẪN 1. Chi cục Thống kê huyện Khánh Vĩnh. 2019. Niên giám thống kê huyện Khánh Vĩnh. Cục Thống kê tỉnh Khánh Hòa. 2. Hải Liên, Hồng Sơn. 2009. Nhạc cụ tiêu biểu của người Raglai cực Nam Trung Bộ. Hà Nội: Nxb. Thế giới. 3. Huyện ủy Khánh Vĩnh. 2013. Lịch sử Đảng bộ huyện Khánh Vĩnh - Thời kỳ 1975- 2010. Huyện ủy huyện Khánh Vĩnh. 4. Inglehart, Ronald F. and Baker, Wayne E. 2000. Modernization, Cultural Change, and the Persistence of Traditional Values. American Sociological Review, Vol 65, Feb 2000. 5. Phan Xuân Biên, Phan An, Phan Văn Dốp, Võ Công Nguyện, Nguyễn Văn Huệ. 1998. Văn hóa và xã hội người Raglai ở Việt Nam. Hà Nội: Nxb. Khoa học Xã hội. 6. Thủ tướng Chính phủ. 2019. Quyết định số: 936/QĐ-TTg, Chương trình mục tiêu Phát triển văn hóa giai đoạn 2016 -2020. Hà Nội. 7. Trần Dũng. 2017. Biến đổi trong hôn nhân của người Raglai ở Khánh Vĩnh, Khánh Hòa. Tạp chí Văn hóa Dân gian, số 1, tr. 64-70. 8. Trần Dũng. 2017. Một vài đặc trưng trong nghi lễ vòng đời của người Raglai ở Khánh Vĩnh, Khánh Hòa. Tạp chí Dân tộc học, số 3, tr. 37-45. 9. Ủy ban nhân dân huyện Khánh Vĩnh. 2019. Báo cáo đánh giá kết quả thực hiện Chương trình xây dựng nông thôn mới huyện Khánh Vĩnh, năm 2019 và 6 tháng đầu năm 2020. 10. Ủy ban nhân dân huyện Khánh Vĩnh. 2019. Báo cáo tình hình kinh tế - xã hội huyện Khánh Vĩnh năm 2019. 11. Ủy ban nhân dân tỉnh Khánh Hòa. 2003. Địa chí Khánh Hòa. Hà Nội: Nxb. Chính trị Quốc gia.
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học