Xem mẫu
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU BẢO TỒN, PHÁT HUY GIÁ TRỊ VĂN HÓA CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ TRONG XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI CHỬ THỊ THU HÀ* Tóm tắt Mục tiêu xây dựng nông thôn mới mà Đảng và Nhà nước ta đề ra thực chất là xây dựng các làng, xã, ấp, bản có cuộc sống no đủ, văn minh, môi trường văn hóa lành mạnh. Vì vậy, đi đôi với nâng cao đời sống kinh tế - xã hội, việc nâng cao đời sống văn hóa tinh thần, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống có ý nghĩa rất quan trọng. Việt Nam là đất nước của 54 dân tộc, trong đó 53 dân tộc thiểu số hầu hết sinh sống ở vùng nông thôn nơi biên viễn xa xôi của Tổ quốc. Vậy nên, bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa của các dân tộc thiểu số có vai trò vô cùng quan trọng đối với công cuộc xây dựng nông thôn mới nói riêng và trong sự nghiệp xây dựng đất nước Việt Nam nói chung. Từ khóa: Bảo tồn, phát huy, giá trị văn hóa, xây dựng nông thôn mới, dân tộc thiểu số Abstract The goal of new rural development set by the Party and Government means building villages, communes and hamlets with well-fed, civilized life and healthy cultural environment. Therefore, along with improving the social and economic life, improving the cultural and spiritual life, preserving and promoting the traditional cultural values are very important. Vietnam is a country with 54 ethnic groups, of which 53 ethnic minorities live mostly in rural areas where are almost located at the remote borders of the country. So preserving and promoting the cultural values of ethnic minorities plays an extremely important role in the process of new rural development in particular and in the cause of national development in Vietnam in general. Keywords: Preservation, promotion, cultural values, new rural development, ethnic minorities 1. Sự cần thiết phải bảo tồn, phát huy giá trị nông thôn mới nhằm phục vụ yêu cầu phát văn hóa của các dân tộc thiểu số trong xây triển của đất nước trong thời kỳ đẩy mạnh dựng nông thôn mới công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Sẽ không có N ghị quyết số 26-NQ/TW của Ban một nước công nghiệp nếu nông nghiệp và Chấp hành Trung ương Đảng khẳng nông thôn còn lạc hậu và đời sống nhân dân định: “Nông nghiệp, nông dân, nông còn thấp kém. Mục tiêu dân giàu, nước mạnh, thôn có vị trí chiến lược trong sự nghiệp công xã hội công bằng, dân chủ, văn minh mà Đảng nghiệp hóa, hiện đại hóa, xây dựng và bảo vệ Tổ và Nhà nước ta hướng tới mãi chỉ là khẩu hiệu quốc, là cơ sở và lực lượng quan trọng để phát nếu đời sống vật chất và tinh thần của già nửa triển kinh tế - xã hội bền vững, giữ vững ổn định dân số của đất nước sống nơi nông thôn, vùng chính trị, đảm bảo an ninh, quốc phòng; giữ gìn, sâu, vùng xa, biên giới, hải đảo không được cải phát huy bản sắc văn hóa dân tộc và bảo vệ môi thiện và nâng cao. Chính vì vậy, để Nghị quyết trường sinh thái của đất nước” [2]. Xuất phát từ số 26-NQ/TW của Đảng đi vào hiện thực, ngày nhận thức đó, Đảng và Nhà nước ta đã đề ra 4/6/2010, Chương trình mục tiêu quốc gia về xây nhiệm vụ thực hiện Chương trình xây dựng dựng nông thôn mới đã được Thủ tướng Chính phủ chính thức phê duyệt; cùng với đó, Bộ tiêu * TS., Khoa Văn hóa dân tộc thiểu số, Trường ĐHVHHN chí quốc gia xây dựng nông thôn mới với 19 26 Số 32 (Tháng 6 - 2020)
- DI SẢN VĂN HÓA tiêu chí được ban hành. Mục tiêu hướng đến là 2. Thực trạng bảo tồn, phát huy giá trị văn một nông thôn mới với đời sống kinh tế phát hóa các dân tộc thiểu số trong phong trào triển, đời sống vật chất và tinh thần của cư dân xây dựng nông thôn mới giai đoạn 2010 - nông thôn được nâng cao; bộ mặt nông thôn 2020 được xây dựng theo quy hoạch với cơ cấu hạ Để thực hiện xây dựng đời sống văn hóa tầng hiện đại, môi trường cảnh quan xanh - nông thôn mới, trong đó giá trị, bản sắc văn sạch - đẹp; trật tự an ninh được giữ vững; dân hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc trí nâng cao; bản sắc văn hóa dân tộc được thiểu số được bảo tồn và phát triển, thời gian giữ gìn và phát huy… Như vậy, nhìn một cách qua, Đảng và Nhà nước ta thể hiện sự quan tổng thể, Chương trình xây dựng nông thôn tâm sâu sắc tới với đề này. Ngày 6/5/2009, Thủ mới hướng đến mục tiêu cải thiện toàn diện tướng Chính phủ đã ra Quyết định số 581/ bộ mặt nông thôn Việt Nam để các vùng nông QĐ-TTg về việc phê duyệt Chiến lược phát triển thôn trên đất nước ta trở thành những miền văn hóa đến năm 2020, trong đó, xác định một quê đáng sống, cả về đời sống vật chất và trong những mục tiêu quan trọng là: Tiếp tục hưởng thụ tinh thần. đẩy mạnh công tác bảo tồn, kế thừa và phát huy Đi đôi với việc nâng cao đời sống kinh tế các giá trị tốt đẹp của văn hóa dân tộc, vừa phát xã hội, việc nâng cao đời sống văn hóa tinh huy mạnh mẽ tính đa dạng, bản sắc độc đáo thần, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa của văn hóa các dân tộc anh em, vừa kiên trì truyền thống trong công cuộc xây dựng nông củng cố và nâng cao tính thống nhất trong đa thôn mới có ý nghĩa rất quan trọng. Vì vậy, xây dạng của văn hóa Việt Nam, tập trung xây dựng dựng văn hóa nông thôn cần được xác định là những giá trị văn hóa mới, đi đôi với việc mở trọng tâm của quá trình xây dựng nông thôn rộng và chủ động trong giao lưu quốc tế, tiếp mới. Xây dựng văn hóa nông thôn mới chính là nhận có chọn lọc tinh hoa văn hóa thế giới, làm góp phần xây dựng và phát triển văn hóa, con phong phú thêm nền văn hóa dân tộc, bắt kịp người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển sự phát triển của thời đại. Tiếp đó, nhiều đề án bền vững đất nước trong thời kỳ hội nhập. được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt như: “Đề Văn hóa Việt Nam là nền văn hóa của 54 án Bảo tồn, phát triển văn hóa các dân tộc thiểu dân tộc cùng chung sống trên dải đất hình số Việt Nam đến năm 2020” (theo Quyết định số chữ S. Đặc trưng của văn hóa Việt Nam chính 1270/QĐ-TTg ngày 27/7/2011); “Đề án bảo tồn, là sự thống nhất trong đa dạng các sắc màu phát huy giá trị tác phẩm văn học, nghệ thuật các văn hóa của 54 dân tộc, trong đó không thể dân tộc thiểu số Việt Nam” (theo Quyết định số không nói tới những giá trị văn hóa độc đáo 1558/QĐ-TTg ngày 5/8/2016); “Đề án kiểm kê, của 53 dân tộc thiểu số ở Việt Nam. Giá trị văn sưu tầm, bảo quản, trưng bày, tuyên truyền di sản hóa truyền thống của các dân tộc thiểu số có văn hóa truyền thống điển hình của các dân tộc thể ví như những sợi chỉ màu lấp lánh cùng thiểu số Việt Nam giai đoạn 2017 - 2020” (theo dệt nên tấm thảm rực rỡ của nền văn hóa Việt Quyết định số 2493/QĐ-TTg ngày 22/12/2016); Nam. Và hơn thế, bản sắc văn hóa của các dân Quyết định số 18/2011/QĐ-TTg ngày 18/3/2011 tộc thiểu số còn tạo nên sức hấp dẫn lạ kỳ cho của Thủ tướng Chính phủ về chính sách đối với du khách quốc tế khi đặt chân đến Việt Nam. Chính vì vậy, giữ gìn và phát huy bản sắc văn người có uy tín trong đồng bào dân tộc thiểu hóa của các dân tộc thiểu số trong xây dựng số,… nhằm hướng đến mục tiêu bảo tồn, phát nông thôn mới không chỉ là giữ gìn hồn cốt huy bản sắc văn hóa truyền thống của các dân cho các bản làng vùng nông thôn miền núi nói tộc thiểu số trong bối cảnh hiện nay. riêng và cho đất nước nói chung, mà còn góp Là cơ quan của Chính phủ thực hiện chức phần quan trọng làm thay đổi tình hình kinh năng quản lý nhà nước về công tác văn hóa, tế - xã hội của các địa phương, nâng cao thu Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (VHTTDL) cũng nhập cho người dân nếu chính quyền và cộng đã ban hành nhiều văn bản hướng dẫn các địa đồng biết khai thác hiệu quả giá trị văn hóa phương trong công tác xây dựng đời sống văn truyền thống của đồng bào các dân tộc. hóa ở cơ sở. Ngày 21/1/2011, Bộ VHTTDL ban Số 32 (Tháng 6 - 2020) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 27
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU hành Thông tư số 04/2011/BVHTTDL quy định truyền thống. Nhiều lễ hội truyền thống lành về việc thực hiện nếp sống văn minh trong mạnh được phục hồi, góp phần gìn giữ, phát việc cưới, việc tang, lễ hội; ngày 18/1/2019 Bộ huy bản sắc văn hóa dân tộc, đồng thời gắn trưởng Bộ VHTTDL ra Quyết định số 209/QĐ- kết mối quan hệ cộng đồng, bảo vệ bản làng, BVHTTDL phê duyệt Đề án Bảo tồn, phát huy bảo vệ rừng và các tài nguyên thiên nhiên trang phục truyền thống các dân tộc thiểu số Việt của đất nước. Các trò chơi dân gian như ném Nam trong giai đoạn hiện nay. Các địa phương còn, ném pao, đánh yến, đẩy gậy, kéo co, đi cà trong cả nước cũng kịp thời xây dựng, ban kheo, đi xe cút kít, chơi quay,… được các địa hành văn bản hướng dẫn, chỉ đạo, triển khai phương đưa vào thành nội dung thi đấu trong thực hiện tiêu chí 06 (về cơ sở vật chất văn hóa) các hội thao, hội diễn các cấp và trở thành và tiêu chí 16 (về văn hóa) trên địa bàn quản môn ngoại khóa trong nhiều trường học. Các lý. Công tác tuyên truyền được tăng cường với câu lạc bộ (CLB) văn nghệ như hát then, đàn nhiều hình thức phong phú, đa dạng, các giải tính, hát dân ca,… được thành lập tới cấp xã, pháp bảo tồn, phát huy văn hóa truyền thống thôn như: CLB hát then - đàn tính của dân tộc được triển khai; từ đó tác động đến nhận thức Tày, Nùng; hát Soong cộ của dân tộc Sán Dìu; của các cấp ủy Đảng, chính quyền, ban ngành, hát Sình của người Cao Lan; hát Páo Dung của đoàn thể và mọi tầng lớp nhân dân về trách dân tộc Dao, múa khèn của người Hmông, xòe nhiệm, nhiệm vụ xây dựng đời sống văn hóa của dân tộc Thái; sôang, cồng chiêng của các nông thôn mới phong phú, lành mạnh; giữ dân tộc Tây Nguyên; nhạc ngũ âm của người gìn, phát huy những tinh hoa văn hóa dân tộc Khmer; múa Lăm vông của người Lào,… được trong cuộc sống hiện nay. Nhiều nét đẹp văn thành lập ở nhiều địa phương đã thu hút mọi hóa dân tộc trong thời gian qua được phục hồi lứa tuổi, giới tính tham gia. Các nghề thủ công và phát huy. truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số Tính từ thời điểm Thủ tướng Chính phủ ban cũng được khuyến khích khôi phục vừa giúp hành Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng bảo tồn vốn tri thức tộc người, vừa góp phần nông thôn mới vào năm 2010 cho đến nay, tăng thu nhập, tạo công ăn việc làm cho người Chương trình đã đi được 2 chặng đường (giai dân để họ gắn bó lâu dài với quê hương, xứ sở. đoạn 2010 - 2016 và giai đoạn 2016 - 2020). Theo tư liệu điền dã của tác giả bài viết tại Trải qua chặng đường 10 năm, phong trào xã Ba Vì, huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội - nơi có “Cả nước chung sức xây dựng nông thôn mới” 98% dân số là người Dao Quần chẹt sinh sống, đã diễn ra sôi nổi, rộng khắp các địa phương từ khi địa phương triển khai chương trình xây trên cả nước, tạo ra nhiều thay đổi tích cực đối dựng nông thôn mới, không chỉ bộ mặt trụ sở với diện mạo vùng nông thôn, đặc biệt là vùng UBND xã Ba Vì và diện mạo cảnh quan 3 thôn đồng bào dân tộc thiểu số. Riêng đối với tiêu người Dao (Hợp Nhất, Hợp Sơn, Yên Sơn) đều chí văn hóa gắn với xây dựng nông thôn mới, thay đổi khang trang, sạch đẹp, mà nhiều bản theo đánh giá của Bộ Nông nghiệp và Phát sắc văn hóa truyền thống của người Dao nơi triển Nông thôn [4], kết quả của phong trào đã đây cũng được khôi phục, gìn giữ như: Lễ cầu tạo dựng môi trường văn hóa lành mạnh, đa bình an (niêu dụ nhắt), lễ tạ ơn (bủa phẳn chiu), màu sắc trong đời sống văn hóa tinh thần của lễ cúng mụ (xíp pèng miến), lễ cúng vía (chua người dân nông thôn, góp phần gìn giữ, bảo vần), lễ sinh nhật (xuốt xiển hoi), hôn nhân tồn bản sắc văn hóa dân tộc. Các địa phương theo phong tục người Dao (chìn cha), đám đã quan tâm hơn đến nâng cao hiệu quả hoạt tang (phủng kèn tạy/bùa đòi), lễ cấp sắc (chẩu động của các thiết chế văn hóa cơ sở1 hoặc đàng), tết nhảy (nhiàng chầm đao), tiếng nói, theo mô hình xã hội hóa các khu trung tâm thể trang phục, nghề thuốc nam truyền thống... thao - giải trí2; hoặc theo hướng giao cho cộng Để thực hiện xây dựng nông thôn mới, xây đồng quản lý, vận hành. Một số địa phương dựng đời sống văn hóa mới, chủ trương bảo đã tổ chức các tuyến du lịch trải nghiệm làng tồn và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống quê nông thôn mới gắn với giữ gìn văn hóa được đưa vào Nghị quyết của Đảng ủy xã Ba Vì 28 Số 32 (Tháng 6 - 2020)
- DI SẢN VĂN HÓA và vào nội dung các cuộc họp thôn, xã; các tổ cộng đồng các dân tộc, đã tạo được sức lan chức chính trị - xã hội như Hội phụ nữ, Đoàn tỏa, lôi cuốn, góp phần thu hút đông đảo nhân thanh niên,... đang tìm biện pháp để tiếp tục dân và du khách tham gia [9, tr.131-132]. tuyên truyền hiệu quả đối với người dân trong Đó là một số minh chứng cho thấy sự nỗ việc khôi phục và phát huy bản sắc văn hóa lực của các địa phương trong công cuộc bảo truyền thống. Hội người cao tuổi động viên tồn, phát huy các giá trị văn hóa tộc người, xây hội viên mặc trang phục truyền thống khi đi dựng đời sống văn hóa nông thôn mới, từng họp. Một số dòng họ người Dao nhắc nhở con bước đưa văn hóa thực sự trở thành nền tảng cháu mặc trang phục truyền thống trong các tinh thần của xã hội, góp phần xây dựng một ngày lễ của dòng họ… Cho đến nay, dù xã Ba nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản Vì chưa hoàn thành được 19 tiêu chí trong xây sắc dân tộc theo tinh thần của Nghị quyết dựng nông thôn mới và mặc dù đang sống tại Hội nghị lần thứ 5 Ban chấp hành Trung ương một địa bàn chịu tác động mạnh mẽ của quá Đảng (khóa VIII). trình đô thị hóa, nhưng cộng đồng người Dao Tuy vậy, công cuộc xây dựng văn hóa nông nơi đây ngày càng có ý thức trong việc bảo tồn thôn mới, đặc biệt, sự nghiệp bảo tồn, phát văn hóa tộc người. huy các giá trị văn hóa truyền thống cũng gặp Những biểu hiện đáng mừng trên không những thách thức không nhỏ. Sự biến đổi và phải là duy nhất đối với cộng đồng người dân mai một bản sắc văn hóa đang là nguy cơ đối tộc thiểu số ở thành phố Hà Nội, mà còn phổ với nhiều tộc người, kể cả những tộc người cư biến ở nhiều địa phương trong cả nước. Mọi trú nơi vùng biên viễn xa xôi của tổ quốc như cấp chính quyền từ tỉnh đến xã, thôn đều nhận huyện Bình Liêu, tỉnh Quảng Ninh. Đồng bào thức được tầm quan trọng của việc bảo tồn, các dân tộc thiểu số nơi đây đã và đang chịu phát huy giá trị văn hóa truyền thống các dân tác động của kinh tế thị trường, của toàn cầu tộc thiểu số. Chính vì vậy, nhiều di sản văn hóa hóa và hội nhập quốc tế nên nhiều giá trị văn quý báu của đồng bào có điều kiện được tôn hóa truyền thống bị biến đổi nhanh chóng. vinh, nhân rộng trong cộng đồng. Tiêu biểu Điều dễ nhận thấy nhất là sự thay đổi về kiến như huyện Bình Liêu, tỉnh Quảng Ninh với trên trúc nhà ở truyền thống của đồng bào. Những 96% dân số là đồng bào dân tộc, nơi đây, sau ngôi nhà gạch đất của người Tày, người Sán gần 10 năm triển khai Chương trình xây dựng Chỉ, nhà trình tường của người Dao đã tồn tại nông thôn mới, một đời sống văn hóa nông từ nhiều đời nay trở nên không đạt tiêu chuẩn thôn đậm đà bản sắc văn hóa của các dân tộc theo tiêu chí về nhà ở. Có thể nói, nhà ở dân cư anh em sinh sống trên địa bàn huyện ngày là một trong những tiêu chí khó đối với nhiều thêm khởi sắc. Nhiều môn thể thao, trò chơi địa phương, đặc biệt là các xã có nhiều đồng dân gian của đồng bào các dân tộc trong toàn bào dân tộc ở các thôn bản miền núi như Bình huyện được quan tâm phục hồi. Các CLB văn Liêu. Nhiều gia đình có tâm lý ỷ lại sự hỗ trợ nghệ được thành lập tại 8/8 xã, thị trấn trong của nhà nước; những ngôi nhà truyền thống toàn huyện, trong đó chú trọng nội dung sinh không được tôn tạo, tu sửa mà bị phá đi xây hoạt là truyền dạy các làn điệu dân ca đặc bằng gạch bê tông, không có mẫu thiết kế đặc trưng. Ủy ban nhân dân huyện Bình Liêu có thù. Điều đó làm mất đi nét đặc trưng văn hóa chính sách hỗ trợ hàng năm cho mỗi CLB văn về kiến trúc nhà ở truyền thống trên địa bàn nghệ cấp xã là 30 triệu để đảm bảo cho hoạt huyện. Đi đến các thôn bản, dù là những nơi động tập luyện, biểu diễn, giao lưu. Các lễ hội có 100% đồng bào dân tộc thiểu số sinh sống, truyền thống (hội đình Lục Nà, hội tháng Ba, nhưng nếu không được giới thiệu thì khó có hội Kiêng gió) và lễ hội mới hình thành (hội thể phát hiện ra đó là thôn/bản của người Dao, hoa Sở) được tổ chức đúng quy định; phù hợp người Tày hay người Sán Chỉ vì nét đặc trưng với thuần phong mỹ tục địa phương; phần hội văn hóa về nhà ở của từng dân tộc đã không diễn ra phong phú, hấp dẫn nhờ việc khai thác còn. Cùng với sự biến đổi của ngôi nhà truyền các trò chơi, dân nhạc, dân vũ đặc trưng của thống là sự biến đổi tập quán trong sinh hoạt Số 32 (Tháng 6 - 2020) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 29
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU như: cách chế biến thức ăn, tổ chức bữa ăn Váy của một số thầy cúng chỉ khâu ghép bởi trong nhà bếp, cách bảo quản hạt giống và 4 đến 5 mảnh vải thay vì 7 mảnh tượng trưng lương thực, thực phẩm... Một số tập quán tốt cho 7 thánh sư như trước kia... Ở nhiều địa đẹp trước kia nay đã mất, như các sinh hoạt phương như Thái Nguyên, Điện Biên, Lai Châu, bên bếp lửa: hát then, kể chuyện cổ tích... Vai Sơn La, Quảng Trị, Kon Tum, Phú Yên,... đều có trò của già làng, trưởng bản trong việc trao chung thực trạng nhiều bộ trang phục sản truyền các giá trị văn hóa không còn thấy rõ xuất ra được cải biên khác xa với trang phục nét khi thực hiện nhất thể hóa chức danh Bí truyền thống về chất liệu, màu sắc, cách thức thư chi bộ đồng thời là trưởng thôn/bản. Việc cắt may. Hình ảnh các đồ vật thời hiện đại tìm một người đủ tiêu chuẩn vừa là bí thư chi cũng đã xuất hiện trên các môtip hoa văn của bộ, trưởng bản, vừa nắm vững phong tục, trang phục dân tộc Bru - Vân Kiều và Pa Cô ở tập quán và các giá trị văn hóa truyền thống Quảng Trị như máy bay, tên lửa, cây cột điện... của cộng đồng vẫn còn gặp nhiều hạn chế [9, [11, tr.111]. Việc sử dụng trang phục lại càng tr.131-132]. biến đổi. Hiện nay, rất nhiều tộc người thiểu số ở các địa phương trong cả nước đều mặc Một biểu hiện biến đổi và mai một văn hóa trang phục hàng ngày theo kiểu Âu hóa như truyền thống rõ nét mà nhiều địa phương, người Kinh. Họ chỉ mặc trang phục truyền nhiều tộc người đang gặp phải, đó là trang thống trong các dịp lễ tết theo phong tục của phục truyền thống. Dù trang phục truyền cộng đồng, nhưng thường thêm hoặc bớt đi thống ngày càng được người dân ý thức rõ một vài thành tố. Tuy nhiên, sự biến đổi và mai hơn về vai trò trong nhận diện bản sắc tộc một cần lưu tâm hơn hết đó là một bộ phận người; được người dân mặc nhiều hơn trong không nhỏ người dân, nhất là lớp trẻ không những ngày lễ tết truyền thống, nhưng nguy thích mặc quần áo truyền thống, thậm chí cơ biến đổi, thậm chí mai một bản sắc đối với cảm thấy không tự tin khi mặc quần áo truyền trang phục truyền thống vẫn đang diễn ra. Sự thống để tiếp xúc với người khác tộc. Đơn cử biến đổi được thể hiện trong quá trình làm ra như trong đám cưới hỗn hợp dân tộc, đặc biệt bộ trang phục truyền thống, trong kiểu dáng với người Kinh, khi đi đón dâu hoặc đưa dâu về và cách trang trí trang phục. Đặc biệt, một nhà thông gia người Kinh, người Dao ở Ba Vì số dân tộc quá ít người với dân số chưa đến thường không mặc trang phục truyền thống 1.000 người như Rơ Măm, Ơ Đu, Thổ, Chứt,... mà mặc quần áo Âu hoá hoặc áo dài của người không thấy bóng dáng của trang phục truyền Kinh. Theo họ, đến cộng đồng người Kinh nên thống [10, tr.52]. Chia sẻ về những khó khăn mặc áo dài cho tiện giao tiếp với người Kinh; gặp phải trong việc sưu tầm trang phục truyền mặc quần áo Dao sẽ không phù hợp, không thống của người Dao Quần Chẹt, ông Lê Khắc thích khách khứa của thông gia người Kinh Nhu - Trưởng phòng Dân tộc huyện Ba Vì cho nhìn bằng con mắt khác lạ. Tình trạng này biết: “Chúng tôi đặt một bà thợ thêu ở thôn Yên diễn ra phổ biến ở nhiều dân tộc khác, chẳng Sơn làm bộ quần áo xưa của nam giới Dao, khi hạn như dân tộc Tà Ôi/PaKo và Bru - Vân Kiều đến lấy thì phàn nàn rằng chiếc cổ áo này phải ở Quảng Trị, “trong ngày cưới, chúng ta không là cổ đứng, hình tròn, nhưng bà nói áo của đàn còn thấy cô dâu, chú rể khoác trên mình những ông Dao Ba Vì vẫn mặc như vậy. Chúng tôi muốn bộ trang phục truyền thống mang đậm bản lưu giữ chiếc quần xưa của đàn ông Dao nhưng sắc của dân tộc mà thay vào đó là những bộ chẳng ai còn. Chúng tôi phải vào tận Huế, đặt comple, váy nhiều tầng, đi giày da như người người ta làm chiếc quần vải tấm trắng, may kiểu Việt... Điều này, vô hình trung chính các thanh, chân què, cạp lá tọa” [Tài liệu PVS, 2014]. Chiếc thiếu niên này đang giấu đi nguồn gốc dân tộc quần chẹt nữ của người Dao ở Ba Vì nay được mình bằng việc ăn mặc theo những mốt quần may cải tiến theo kiểu bổ đũng nên khoảng áo hiện đại đang thịnh hành ở giới trẻ trong cả cách hai ống thu hẹp lại chỉ khoảng 900, giống nước, ứng xử theo lối của người Kinh, nói tiếng như chiếc quần “ngố” của thanh niên hiện nay. phổ thông (tiếng Việt), thậm chí một số người 30 Số 32 (Tháng 6 - 2020)
- DI SẢN VĂN HÓA còn quan niệm càng “Kinh hóa” bao nhiêu thì bản thành lễ hội cấp xã/huyện/tỉnh/vùng. Sự càng hiện đại bấy nhiêu” [11, tr.111]. biến đổi này khiến nhiều lễ hội không còn là Nguy cơ biến đổi, mai một không chỉ biểu của riêng một dân tộc cụ thể mà có sự tham hiện ở các thành tố văn hóa vật chất mà còn gia của nhiều tộc người quanh vùng, của du hiện diện trong các thành tố văn hóa tinh khách thập phương. Vì vậy, tính chất của lễ hội, thần. Sự suy giảm ngôn ngữ mẹ đẻ của nhiều không gian thiêng của lễ hội phần nào bị ảnh tộc người thiểu số ở nước ta hiện nay đang hưởng bởi sự can thiệp sâu của chính quyền ở mức báo động. Dưới tác động của công địa phương, của truyền thông, thị hiếu của nghiệp hóa, hiện đại hóa và quan hệ dân tộc, du khách... Bên cạnh đó, hiện tượng “Kinh hóa” việc giao lưu, tiếp xúc ngôn ngữ và sử dụng lễ hội truyền thống của đồng bào các dân tộc những ngôn ngữ có ưu thế trong đời sống thiểu số không phải là hiếm. Địa phương này chính trị, kinh tế, xã hội ngày càng trở nên phổ bắt chước địa phương kia dẫn đến kịch bản lễ biến. Trong bối cảnh đó, ngôn ngữ tộc người, hội của vùng này, dân tộc này na ná giống với nhất là những tộc người có dân số ít dễ rơi vùng khác, dân tộc khác. Một số cuộc thi đương vào tình trạng yếu thế và có nguy cơ bị tiêu đại như thi ẩm thực, thi trang phục, thi người vong. Hiện nay, ngôn ngữ Phù lá, Pà Thẻn, Lô đẹp,… được đưa vào các lễ hội truyền thống lô, Bố y đang thuộc nhóm các ngôn ngữ suy mang yếu tố trình diễn chứ không phải là lễ hội yếu với số lượng người nói chỉ vài nghìn hoặc tự nhiên vốn có. Sự biến đổi này phần nào làm hơn nghìn người và đang chịu áp lực mạnh mất đi nét đặc trưng văn hóa trong lễ hội của của các ngôn ngữ trong vùng như tiếng Thái, từng tộc người, từng vùng miền. tiếng Tày, tiếng Hmông. Ngôn ngữ của người Xây dựng đời sống văn hóa nông thôn mới Cống, Sila, Rơmăm, Brâu, Pu Péo thuộc nhóm là xây dựng đời sống văn hóa lành mạnh, tích các ngôn ngữ nguy cấp với số người sử dụng cực, đậm bản sắc dân tộc. Trong xây dựng chỉ trên vài nghìn người và có xu hướng bị mất đời sống văn hóa mới cho đồng bào dân tộc ở thế hệ trẻ. Và có những ngôn ngữ hầu như đã thiểu số, việc chú trọng gìn giữ các hình thức chết như tiếng Clao (Tung Xán, Hoàng Su Phì, tín ngưỡng dân gian là vô cùng quan trọng. Hà Giang), tiếng Tống (Yên Sơn, Tuyên Quang), Bởi mọi phong tục, lễ thức của đồng bào như tiếng Thủy (Chiêm Hoá, Tuyên Quang), tiếng Ơ các nghi lễ trong chu kỳ đời người, các lễ thức đu (huyện Con Cuông và huyện Tương Dương, trong năm,… đều gắn với tín ngưỡng, và có Nghệ An), tiếng Tu Dí (Mường Khương, Lào thể nói, đời sống tín ngưỡng chi phối hầu hết Cai). Trong bối cảnh hội nhập và toàn cầu hóa mọi lĩnh vực văn hóa tinh thần của tộc người. hiện nay, thực trạng đáng báo động này sẽ Để xây dựng đời sống văn hóa nông thôn mới tiếp tục diễn ra và có thể đẩy nhanh các ngôn đậm đà bản sắc dân tộc, nhiều địa phương ngữ suy yếu đến sự tiêu vong. Đây là một điều trong thời gian qua đã khuyến khích, tạo điều đáng tiếc, bởi đối với một dân tộc, mất tiếng kiện cho các hình thức tín ngưỡng dân gian mẹ đẻ ngang với mất linh hồn. của đồng bào các dân tộc thiểu số phát triển. Là một sinh hoạt văn hóa tinh thần không Tuy vậy, trong xu thế phát triển của đời sống thể thiếu trong đời sống nhân dân, lễ hội tâm linh không tránh khỏi những hiện tượng truyền thống của đồng bào các dân tộc thiểu tiêu cực như mê tín dị đoan, thương mại hóa số đang được nhiều địa phương chú trọng đời sống tâm linh với những biểu hiện cụ thể khôi phục, gìn giữ và phát triển nhằm tạo ra như xem bói, giải hạn, nhập hồn, đốt vàng mã đời sống tinh thần phong phú cho người dân tràn lan… Nguy hại hơn, lợi dụng chính sách tự và tăng sức hấp dẫn cho du lịch địa phương. do tín ngưỡng tôn giáo của Đảng và Nhà nước Tuy nhiên, dưới tác động của giao lưu, hội ta, nhiều tôn giáo mới, giáo phái lạ lành ít dữ nhập, lễ hội truyền thống của các tộc người nhiều đã xuất hiện và len lỏi tới các xóm làng, thiểu số cũng đang có sự biến đổi theo hướng thôn bản vùng đồng bào dân tộc thiểu số. Sự mở rộng về quy mô tổ chức từ cấp thôn/ khác biệt trong giáo lý và sinh hoạt tôn giáo đã Số 32 (Tháng 6 - 2020) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 31
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU tác động không nhỏ làm thay đổi lối sống và Rõ ràng, trong tiêu chí xây dựng nông thôn các mối quan hệ trong gia đình, dòng họ, cộng mới có nội dung phải giữ gìn và phát huy bản đồng. Những tín đồ theo đạo đã bỏ đi nhiều sắc văn hóa dân tộc. Tuy nhiên, muốn bảo tồn phong tục tập quán truyền thống tốt đẹp của và phát huy hiệu quả thì trước hết cần phải xác tộc người mình, làm nảy sinh mâu thuẫn trong định được các giá trị văn hoá nào được coi là gia đình, dòng họ; thậm chí gây ra điểm nóng tốt đẹp, còn phù hợp với thời đại. Đi đôi với về an ninh chính trị cho địa phương. việc bảo tồn cũng cần loại bỏ những yếu tố Như vậy, trong 10 năm qua, các địa phương văn hóa không phù hợp với thuần phong mỹ trên cả nước đều tích cực triển khai xây dựng tục, làm hạn chế sự phát triển chung của tộc nông thôn mới theo Bộ tiêu chí được Chính phủ người. Ngoài ra, cũng cần quan tâm đến việc ban hành nhằm kiến tạo bộ mặt nông thôn văn tiếp thu những yếu tố văn hóa mới phù hợp minh, sạch đẹp, hạ tầng hiện đại nhằm đáp ứng với sự phát triển chung của đất nước, của thời yêu cầu của sự phát triển đất nước trong thời kỳ đại. Chính vì vậy, việc nhận diện các yếu tố công nghiệp hóa, hiện đại hóa. Trong xây dựng văn hóa nào là tích cực để bảo tồn, phát huy; nông thôn mới, xây dựng đời sống văn hóa cho những yếu tố nào là lỗi thời không còn phù cư dân nông thôn được coi là nền tảng tinh hợp với điều kiện mới là một vấn đề cần đặt ra đối với các cấp chính quyền, các nhà quản thần, là động lực cho sự phát triển kinh tế xã hội lý văn hóa và cộng đồng tộc người trong quá của mỗi địa phương. Bảo tồn, phát huy giá trị trình xây dựng đời sống văn hóa nông thôn văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc mới. Bởi, nếu nhận diện đúng, thì tài sản văn luôn được đề cao bởi đó là hồn cốt, là bản sắc hóa dân tộc không những được gìn giữ mà còn của mỗi làng quê Việt Nam. Thời gian qua, công ngày càng giàu có hơn; nhưng nếu nhận diện tác bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa các dân tộc sai thì hậu quả vô cùng tai hại, chúng ta sẽ mất thiểu số trong xây dựng nông thôn mới đã đạt đi những di sản văn hóa quý báu mà cha ông được nhiều thành tựu quan trọng, nhưng vẫn đã dày công tạo dựng. Bài học sâu sắc về một còn một số hạn chế, bất cập cần giải quyết để giai đoạn trước đổi mới, do nhìn nhận sai về việc bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền các loại hình tín ngưỡng của các dân tộc vì cho thống thực sự hiệu quả trong thời gian tới. là hoạt động mê tín dị đoan, phản văn hóa, 3. Một số vấn đề đặt ra đối với bảo tồn, phát cản trở đến việc xây dựng đời sống văn hóa xã huy giá trị văn hóa các dân tộc thiểu số gắn với hội chủ nghĩa, nên nhiều loại hình tín ngưỡng xây dựng nông thôn mới trong thời gian tới dân gian của cả người Kinh và người dân tộc Một vấn đề phổ biến hiện nay là sự biến thiểu số bị hạn chế, thậm chí cấm đoán. Kết đổi văn hóa đã và đang diễn ra mạnh mẽ ở quả đã làm nghèo, thui chột đi nhiều loại hình hầu hết các tộc người trên đất nước ta. Văn tín ngưỡng dân gian, mà kéo theo đó là những hóa truyền thống của các tộc người biến đổi sinh hoạt cộng đồng, nghệ thuật diễn xướng dưới tác động của sự thay đổi môi trường tự vô cùng quý giá. nhiên, kinh tế - xã hội, trong đó có sự lựa chọn Vấn đề thứ hai đặt ra là xác định phải làm thay đổi của chính các chủ thể văn hóa. Biến gì để bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống. đổi là cần thiết, nó giúp cho các tộc người Bảo tồn không có nghĩa phải giữ nguyên vẹn thiểu số thích ứng với môi trường sống mới, cái truyền thống. Bảo tồn cần gắn với phát thoát khỏi đói nghèo, lạc hậu để phát triển và triển, bảo tồn đi liền với phát huy. Phát huy giá hội nhập. Tuy nhiên, nếu biến đổi theo hướng trị văn hóa nghĩa là làm cho những tinh hoa phai nhạt dần bản sắc riêng, biến đổi theo của nền văn hóa tộc người được nảy nở, phát hướng hòa lẫn với văn hóa của các tộc người triển cả bề rộng và chiều sâu trong môi trường láng giềng thì điều đó thật đáng tiếc đối với sống của tộc người ở xã hội đương đại. Vì vậy, chính tộc người và đối với quốc gia dân tộc biến đổi văn hóa không mâu thuẫn với bảo bởi đất nước mất đi những tài sản văn hóa vô tồn và phát huy bản sắc văn hóa của tộc người giá không gì bù đắp được. nếu có chiến lược và giải pháp hữu hiệu gắn 32 Số 32 (Tháng 6 - 2020)
- DI SẢN VĂN HÓA với sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội của địa hội thì bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa dân phương và gắn với lợi ích của tộc người. Trong tộc trong phong trào xây dựng nông thôn mới quá trình xây dựng nông thôn mới, việc bảo có vai trò quan trọng như là mạch nguồn để tồn, phát huy giá trị văn hóa gắn với phát triển giữ gìn bản sắc, như cội rễ để đảm bảo sự phát kinh tế - xã hội đã được triển khai ở tất cả các triển bền vững. Phát huy tính sáng tạo và vai địa phương trong cả nước, nhưng trong thực trò của người dân nông thôn trong phong trào tế có địa phương làm tốt, cũng có nơi làm chưa xây dựng nông thôn mới chính là chìa khóa tốt, thậm chí chưa đúng định hướng hoặc rập của sự thành công để nông thôn mới thật sự khuôn theo một mô thức chung dẫn đến mất “của dân, do dân, vì dân”. cái riêng, cái đặc trưng về bản sắc văn hóa của Thay lời kết từng vùng miền. Trong 10 năm thực hiện xây dựng đời sống Thời gian qua, có nhiều giải pháp được các văn hóa nông thôn mới, với 2 trên 19 tiêu chí nhà quản lý, nhà nghiên cứu đưa ra nhằm thực (tiêu chí thứ 6 về cơ sở vật chất văn hóa và tiêu hiện hiệu quả công tác bảo tồn và phát huy chí 16 về văn hóa) đã bao quát khá toàn diện các giá trị văn hóa truyền thống của các tộc mọi lĩnh vực đời sống văn hóa của nông thôn người thiểu số như: giải pháp về tuyên truyền, mới từ yêu cầu đạt chuẩn về cơ sở hạ tầng như vận động; về cơ chế, chính sách; về đào tạo, xây mới các thiết chế văn hóa, sử dụng cơ sở nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ, đặc biệt vật chất văn hóa nhằm củng cố và phát triển cán bộ văn hóa cấp cơ sở; về đẩy mạnh công hệ thống thiết chế văn hóa cơ sở; cho đến yêu tác nghiên cứu, sưu tầm các giá trị văn hóa cầu đạt chuẩn các nội dung mềm của đời sống truyền thống; về tăng cường môi trường sống văn hóa, biểu hiện trong các phong trào cụ thể cho các thực hành văn hóa truyền thống... Các về xây dựng “gia đình văn hóa”, “thôn văn hóa”, giải pháp nêu ra rất quan trọng và cần thiết. “làng văn hóa”, “bản văn hóa”, “tổ dân phố văn Tuy nhiên, quan trọng hơn hết là làm sao để hóa”, “khu dân cư văn hóa”… nâng cao ý thức, trách nhiệm, sự chung tay góp sức của cả cộng đồng đối với công tác Giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc bảo tồn, phát huy bản sắc văn hoá các dân tộc chỉ là một nội dung nhỏ nằm trong tiêu chuẩn trong xây dựng nông thôn mới. Tôn trọng sự xây dựng đời sống văn hóa tinh thần lành quyết định, động viên sự tham gia của chủ thể mạnh, phong phú, thuộc tiêu chí 16 về văn văn hóa là rất cần thiết bởi họ chính là người hóa nhưng lại có vai trò và ý nghĩa lớn trong sáng tạo, thực hành, thụ hưởng nền văn hóa, xây dựng đời sống văn hóa mới tiên tiến, đậm và xây dựng nông thôn mới kết quả cuối cùng đà bản sắc dân tộc cho các vùng nông thôn chính là phục vụ lợi ích của nhân dân. Vì vậy, trên cả nước, đặc biệt là vùng dân tộc thiểu số vấn đề nữa cần đặt ra là làm sao lôi kéo được và miền núi, bởi đó là những giá trị cốt lõi của sức dân trong xây dựng nông thôn mới và mấu đời sống văn hóa dân tộc. chốt là phải xây dựng con người văn hóa theo Công tác bảo tồn, phát huy các giá trị văn tinh thần Nghị quyết Hội nghị Trung ương 9, hóa truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu khóa XI về xây dựng và phát triển văn hóa, con số ở các địa phương trên cả nước trong thời người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển gian qua đã đạt được nhiều thành tựu quan bền vững đất nước. trọng, mà trước hết biểu hiện ở nhận thức và Hòa cùng xu thế cả nước đang đẩy mạnh ý thức ngày càng cao của các cấp chính quyền công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập cùng người dân về giá trị, vai trò của văn hóa quốc tế sâu rộng, các vùng nông thôn Việt Nam truyền thống trong xây dựng đời sống văn hóa đang được xây dựng, chỉnh trang toàn diện để nông thôn mới. Nhiều yếu tố văn hóa truyền xây dựng nông thôn mới bắt kịp sự phát triển thống đã và đang được khôi phục, gìn giữ và của thời đại và trở thành những miền quê phát huy tốt trong đời sống đương đại, làm “đáng sống”. Vì vậy, bên cạnh các tiêu chí cần lành mạnh, phong phú đời sống văn hóa tinh đạt được về cơ sở vật chất, đời sống kinh tế - xã thần cho người dân vùng nông thôn và góp Số 32 (Tháng 6 - 2020) VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 33
- VĂN HÓANGHIÊN CỨU phần xây dựng con người Việt Nam mới xã hội 4. Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn chủ nghĩa. Tuy nhiên, trên con đường hội nhập (2017), Báo cáo tổng kết tình hình thực hiện và phát triển, văn hóa truyền thống của các tộc Chương trình mục tiêu quốc gia xây dựng Nông người đang biến đổi mạnh mẽ. Biến đổi để loại thôn mới năm 2017, số 10658/BNN-VPĐP ngày bỏ cái lỗi thời và tiếp thu những tinh hoa văn 25/12/2017. hóa của các tộc người láng giềng nhằm tránh 5. Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (2018), Dự tụt hậu là điều cần thiết. Nhưng loại bỏ gì, tiếp thảo Báo cáo hội nghị sơ kết thực hiện tiêu chí văn thu gì, để không đánh mất mình, mà ngược hóa trong Bộ tiêu chí quốc gia xây dựng xã nông thôn mới và công tác xây dựng đời sống văn hóa lại, còn phát huy, phát triển được những giá trị nông thôn mới. văn hóa riêng biệt, độc đáo, những đặc trưng văn hóa của mỗi tộc người, đó mới là điều cốt 6. Cục Văn hóa cơ sở, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (2013), Tài liệu nghiệp vụ Văn hóa cơ sở, yếu. Giao lưu và tiếp biến theo kiểu hòa trộn Lưu hành nội bộ, Nxb. Hà Nội. đến mức khó nhận diện bản sắc, thậm chí dẫn đến mai một bản sắc tộc người là điều cần suy 7. Cục Văn hóa cơ sở, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (2019), Kỷ yếu Hội thảo khoa học Bảo tồn ngẫm và đặt ra trong phong trào xây dựng và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống trong nông thôn mới thời gian tới. xây dựng nông thôn mới, Hải Phòng. C.T.T.H 8. Chử Thị Thu Hà (2014), Văn hóa vật chất của người Dao ở Ba Vì, Hà Nội trong bối cảnh hiện nay, Luận án Tiến sĩ Nhân học. 9. Tô Đình Hiệu (2019), “Bảo tồn giá trị văn Chú thích hóa các dân tộc thiểu số trong bối cảnh xây dựng 1 Hải Dương đã triển khai chương trình 10 nông thôn mới ở huyện Bình Liêu, tỉnh Quảng năm xây dựng nhà văn hóa thôn, khu dân cư giai Ninh”, in trong Kỷ yếu Hội thảo khoa học Bảo tồn đoạn 2006 - 2016; Vĩnh Phúc, Lạng Sơn, Phú Thọ, và phát huy giá trị văn hóa trong đồng bào dân tộc Hà Tĩnh có chính sách hỗ trợ về xây dựng cơ sở thiểu số, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Viện Văn vật chất đối với thiết chế văn hóa cấp xã, thôn... hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam. 2 Nhiều địa phương đã hình thành khu thể 10. Nguyễn Thị Ngân (2013), “Trang phục thao - văn hoá giải trí theo hướng xã hội hóa bao truyền thống tại Bảo tàng Văn hóa các dân tộc gồm sân bóng đá mini, bể bơi, sân chơi thiếu nhi, Việt Nam và sự thay đổi trang phục trong xã hội sân bóng chuyền, câu lạc bộ thể hình, cầu lông... hiện đại”, in trong Kỷ yếu Hội thảo khoa học Giải pháp để bảo tồn, phát huy trang phục truyền thống Tài liệu tham khảo các dân tộc thiểu số trong giai đoạn hiện nay, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch. 1. Ban Chấp hành Trung ương (1998), Nghị 11. Thanh Tùng, Thanh Trâm (2013), “Trang quyết Hội nghị lần thứ 5 Ban chấp hành Trung ương phục truyền thống dân tộc Tà ôi/PaKo và Bru - Đảng (khóa VIII) về xây dựng và phát triển nền văn Vân Kiều Quảng Trị - Thực trạng và giải pháp bảo hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, tồn”, in trong Kỷ yếu Hội thảo khoa học Giải pháp Nghị quyết số 03-NQ/TW ngày 16/7/1998. để bảo tồn, phát huy trang phục truyền thống các 2. Ban Chấp hành Trung ương (2008), Nghị dân tộc thiểu số trong giai đoạn hiện nay, Bộ Văn quyết Hội nghị lần thứ 7 Ban Chấp hành Trung hóa, Thể thao và Du lịch. ương khóa X về nông nghiệp, nông dân, nông thôn, Nghị quyết số 26-NQ/TW, ngày 5/8/2008. 3. Ban Chấp hành Trung ương (2014), Nghị Ngày nhận bài: 2 - 3 - 2020 quyết Hội nghị lần thứ 9 Ban chấp hành Trung Ngày phản biện, đánh giá: 10 - 5 - 2020 ương Đảng (khóa XI) về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát Ngày chấp nhận đăng: 25 - 6 - 2020 triển bền vững đất nước, Nghị quyết số 33-NQ/ TW, ngày 9/6/2014. 34 Số 32 (Tháng 6 - 2020)
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học