Xem mẫu
- TRAO ĐỔI - NGHIỆP VỤ BẢO QUẢN HIỆN VẬT KIM LOẠI Ở BẢO TÀNG NHÂN HỌC BÙI HỮU TIẾN, ĐINH THỊ HỒNG NGUYỄN THỊ BÍCH HƯỜNG Tóm tắt Đối với mỗi bảo tàng, hiện vật và những câu chuyện đi kèm chính là linh hồn của bảo tàng. Sưu tầm được hiện vật đã là khó, tuy nhiên, việc bảo quản, gìn giữ hiện vật còn khó hơn rất nhiều, đặc biệt là những hiện vật bằng kim loại hoặc chất liệu hữu cơ. Hiện vật bảo quản chính là những “bệnh nhân mù, câm, điếc”. Vì vậy, công tác bảo quản phòng ngừa và trị liệu cần phải thực hiện hết sức khoa học và thận trọng. Đối với mỗi hiện vật, tùy theo chất liệu và hiện trạng, sẽ sử dụng các phương pháp và quy trình bảo quản khác nhau. Với hiện vật kim loại, các phương pháp được áp dụng trong bảo quản xử lý phải đảm bảo tính khoa học và đáp ứng nguyên tắc tối quan trọng, đó là giữ được trạng thái gốc về form dáng và tính đặc thù của hiện vật. Từ khóa: Bảo quản, hiện vật kim loại, Bảo tàng Nhân học Abstract For each museum, the objects and accompanying stories are soul of the Museum. Collecting objects is diffcult, however, the storage and preservation of those objects is much more difficult, especially the metal or organic material objects. Preserved objects are the “blind, dumb, deaf patients”. Therefore, preventive and therapeutic care must be carried out scientifically and cautiously. For each objects, depending on the material and status quo, different storage methods and procedures will be used. With metal objects, the methods applied in preservation must ensure scientific and meet the inportant principle: to maintain the original state of the form and specificity of the object. Keywords: Preservation, metal objects, Museum of Anthropology 1. Bảo quản hiện vật - gìn giữ phần linh hồn - Qua khảo sát kiểm tra tình trạng hiện vật, của bảo tàng bảo tàng sẽ nắm được số lượng, chủng loại, Đ ối với mỗi bảo tàng, hiện vật và đặc tính, tình trạng và nguyên nhân hư hỏng những câu chuyện đi kèm chính của các bộ sưu tập theo từng nhóm chất liệu là linh hồn của Bảo tàng. Sưu tầm được bảo quản tại kho trong các khay, hộp được hiện vật đã là khó, tuy nhiên, việc bảo hay trưng bày trong tủ kính, treo trên tường và quản, gìn giữ hiện vật còn khó hơn rất nhiều, trưng bày ngỏ. đặc biệt là những hiện vật bằng kim loại hoặc - Xác định mức độ xuống cấp, độ nhiễm chất liệu hữu cơ. Có một thực tế là, số lượng khuẩn và nấm mốc, tình trạng côn trùng phá hiện vật ở mỗi bảo tàng thường rất lớn, việc hủy hiện vật, sự oxy hóa các hiện vật kim loại bảo quản và phục dựng hiện vật sẽ là công làm cơ sở cho xây dựng kế hoạch bảo quản việc cần nhiều thời gian, công sức và kinh phí cấp thiết và tiếp theo. (1). Để việc bảo quản được thực hiện khoa học và đạt hiệu quả cao nhất, các bảo tàng cần tiến - Tiến hành khảo sát môi trường (nhiệt độ, hành khảo sát, đánh giá tình trạng hiện vật và độ ẩm, ánh sáng và các tạp chất khí) tại không xây dựng kế hoạch tổng thể về bảo quản. gian phòng kho lưu giữ và trưng bày toàn bộ Việc khảo sát, đánh giá hiện vật là khâu đầu tài liệu hiện vật theo từng chủ đề để xây dựng tiên, không thể bỏ qua, bởi đó chính là khâu kế hoạch và phương án bảo quản. “thăm khám, bắt bệnh và bốc thuốc”: - Phân theo cấp độ về tình trạng hư hỏng Số 25 - Tháng 9 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 87
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU của tài liệu hiện vật và xây dựng các phương trợ cộng đồng tiến hành đánh giá thực trạng án bảo quản theo từng nhóm, đối tượng phù hiện vật, cơ sở vật chất phục vụ cho bảo quản. hợp với độ bền của hiện vật. Về đồ kim loại, tổng số hiện vật lưu giữ Hiện vật bảo quản chính là những “bệnh trong kho và phòng trưng bày khoảng 550 nhân mù, câm, điếc”, vì vậy, công tác bảo quản hiện vật, gồm các chất liệu đồng, sắt, bạc, phòng ngừa và trị liệu cần phải thực hiện hết sức vàng và hợp kim khác. Trong đó hiện vật chất thận trọng: liệu đồng và sắt chiếm ưu thế. Nhìn chung, bộ - Các phương pháp được áp dụng trong sưu tập hiện vật của Bảo tàng Nhân học khá bảo quản xử lý, tu sửa hiện vật chất liệu kim phong phú và đa dạng với nhiều loại hình, loại phải đảm bảo tính khoa học và đáp ứng chất liệu khác nhau, trong đó có những sưu nguyên tắc tối quan trọng, đó là giữ được tập và những hiện vật quý mà không phải bảo trạng thái gốc về form - dáng và tính đặc thù tàng nào cũng có được. Những bộ sưu tập này của hiện vật. Những hiện vật đặc thù chính là đã góp phần không nhỏ vào công tác học tập, những “bệnh nhân đặc biệt”, cần có quy trình nghiên cứu và giáo dục của Nhà trường. Tuy bảo quản hay “phác đồ điều trị” riêng, và thậm nhiên, dưới tác động của các điều kiện môi chí được “bốc liều thuốc” riêng. trường và khí hậu Việt Nam, đồng thời với các điều kiện chủ quan đó là sự tập trung vào công - Hiện vật sau khi được bảo quản sẽ tránh tác sưu tầm mà chưa chú trọng vào công tác được tình trạng oxy hóa mạnh, những tác bảo quản nên nhiều bộ sưu tập đã và đang có động của môi trường và các điều kiện khách dấu hiệu bị hư hỏng, tình trạng oxy hóa mạnh quan khác. Đối với hiện vật có độ bền yếu xảy ra với các hiện vật đồng, sắt, v.v. trong quá trình bảo quản và lưu giữ sẽ tạo lớp lót để đảm bảo duy trì kết cấu ổn định trong - Hiện vật chất liệu đồng: Có khoảng 500 thời gian dài. hiện vật, gồm nhiều loại hình khác nhau như đồ dùng sinh hoạt, công cụ sản xuất, vũ khí, đồ - Tiến hành bảo quản hiện vật theo các chất trang sức, nhạc khí, đồ minh khí, trong đó phần liệu, tình trạng hiện vật với tiêu chí là những lớn thuộc giai đoạn văn hóa Tiền Đông Sơn và sưu tập hiện vật có nguy cơ bị hư hỏng nặng Đông Sơn (có niên đại khoảng 3.000 - 2.000 sẽ được ưu tiên trước. năm cách nay) (2). Về tình trạng, nhiều hiện vật - Cùng với việc bảo quản và phục dựng hiện đã bị oxy hóa mạnh, bị bong tróc các lớp đồng vật, bảo tàng tiến hành xây dựng kế hoạch và một số hiện vật mới được sưu tầm từ khai mua sắm, bổ sung các thiết bị đạt chuẩn theo quật vẫn còn các chất bẩn chưa qua xử lý. tư vấn chuyên gia nhằm phục vụ cho công tác - Hiện vật chất liệu sắt: Chủ yếu là các gìn giữ hiện vật lâu dài sau bảo quản (như tủ hiện vật khảo cổ học (dao, kiếm, mũi tên, đựng hiện vật, các loại khay, hộp, giấy lót hiện thuổng…) và dân tộc học (dụng cụ của các tộc vật, máy điều hòa, máy đo nhiệt độ…). Thiết bị người như dao, dao quắm, súng, v.v.), số lượng bảo quản, đặc biệt là tủ đựng hiện vật sẽ được không nhiều chỉ vài chục hiện vật. Tuy nhiên thiết kế để phù hợp với chất liệu, kích thước có những hiện vật còn nguyên vẹn và quý giá hiện vật… như chiếc nồi sắt thuộc văn hóa Đông Sơn (có - Định hướng cho cán bộ chuyên môn của niên đại khoảng 2.000 năm cách nay). Về tình bảo tàng có phương pháp bảo quản phòng trạng, nhiều hiện vật sắt cũng bị gỉ sét và oxy ngừa và bảo quản định kỳ theo từng năm đối hóa nặng. với hiện vật trưng bày và hiện vật lưu kho. - Hiện vật chất liệu vàng, bạc và các hợp Từ năm 2014, đội ngũ cán bộ của Bảo tàng kim khác: Số lượng không nhiều, có một số Nhân học, Trường Đại học Khoa học Xã hội và hiện vật bị bạc màu, xỉn màu. Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội, đã phối 2. Phương án và quy trình bảo quản hiện hợp với cán bộ chuyên gia về bảo quản của vật chất liệu kim loại Trung tâm Bảo quản Di sản văn hóa vật thể thuộc Trung tâm Bảo tồn và Phát huy giá trị 2.1. Phương án bảo quản di sản văn hóa Việt Nam; các chuyên gia, kỹ sư - Vệ sinh, loại bỏ bụi bẩn, đất, cặn khoáng, bảo quản hiện vật của Bảo tàng Hồ Chí Minh, khử tạp chất bám bề mặt cho nhóm hiện vật Viện Phát triển Công nghệ, Truyền thông và Hỗ kim loại khảo cổ. 88 Số 25 - Tháng 9 - 2018
- TRAO ĐỔI - NGHIỆP VỤ - Thực hiện công đoạn xử lý gỉ cho hiện - Ngoài ra còn có thể làm sạch bằng phương vật, trung hòa các ion bằng chất tẩy kiềm tính pháp điện hóa dựa vào tính chất hóa học của hoặc axít. kim loại cấu thành nên hiện vật. - Tiến hành biến tính gỉ, ức chế ăn mòn kim - Quá trình làm sạch và khử clo kết thúc cần loại bằng Benzotriole, hoặc phốt phát hóa, hay loại bỏ hóa chất dư thừa bằng ethanol và nước axit tanic. cất theo tỉ lệ 1:1 và làm khô ở nhiệt độ 500C - Gia cố gắn chắp và ổn định tính kim loại, - 600C, và để đảm bảo khô tuyệt đối cần tiến tạo màng bảo vệ lâu dài cho hiện vật. hành sấy bằng tủ hoặc máy sấy. 2.2. Quá trình triển khai thực hiện bảo Thứ tư: Gia cố, gắn chắp, phục hồi. quản xử lý trị liệu cho hiện vật - Dụng cụ và thiết bị dùng gắn chắp: Thứ nhất: Phân tích mẫu hiện vật. + Dùng các loại bút lông quét keo. - Xác định tình trạng hóa lý, định vị bề mặt + Dùng bộ dụng cụ chuyên dụng thao tác gốc của hiện vật. gắn kết 2 bề mặt hiện vật bị gẫy. - Xác định chất ăn mòn bên trong và bên - Gia cố, gắn chắp, phục hồi: ngoài hiện vật. + Phương pháp gia cố bề mặt, gia cố phần - Xác định độ bám dính đất, cặn khoáng, cốt của hiện vật, gia cố tạm thời. tạp chất trên bề mặt bị phủ bởi môi trường. + Định vị chỗ cần gia cố và các dấu vết, - Phân tích sự hư hỏng cấu trúc: gẫy, nứt họa tiết, gắn chắp bằng các chất liệu an toàn cấu trúc, kiểm tra màu sắc. không ảnh hưởng đến độ bền. Thứ hai: Vệ sinh cơ học loại bỏ cặn bẩn, keo + Tiến hành gắn chắp khắc phục những và các tạp chất bám dính. chỗ tổn thương: gẫy miếng hoặc thủng. Trước khi làm sạch hiện vật, cần xác định + Củng cố độ bền đối với các hiện vật kim những phần ăn mòn cần phải loại bỏ: đất từ loại cổ vật, đảm bảo tính bền vững cơ học. điều kiện môi trường bao phủ bởi lớp trầm + Tiến hành gia cố, gắp chắp phục hồi trực tích, lớp mỏng oxy hóa chất ăn mòn trên bề tiếp lên bề mặt hiện vật, cốt nền hiện vật bằng mặt và một số cặn khoáng xốp. Tất cả phải làm các loại keo tuyến tính có tính thuận nghịch và ẩm hiện vật trước khi tiến hành. an toàn cho hiện vật (paraloid B72 10%). - Dùng phương pháp cơ học để loại bỏ + Khôi phục lại tính nguyên vẹn của hiện bụi bẩn và tạp chất bằng các dụng cụ chuyên vật. dụng như pay, dao trổ, dao nhọn, chổi và gạc Thứ năm: Ổn định tính chất kim loại cổ vật. bông, giấy giáp nước... - Đối với hiện vật không còn chứa kim loại - Dùng phương pháp hóa học tẩy cặn cáu và những hiện vật còn một phần kim loại thì bẩn ăn sâu bằng các dung môi hữu cơ (ethanol, xác định hiện tượng ăn mòn. Sử dụng chất ức aceton, toluen, xylen, v.v.) đối với hiện vật bị chế: benzotriazole 3% trong ethanol, tạo phức dính keo, nhựa bám bề mặt hay phần đất cặn bền vững với đồng trên hiện vật ngăn hoặc bám chắc hiện vật. làm chậm quá trình ăn mòn. - Tùy thuộc hiện trạng hiện vật, chọn dụng - Đối với hiện vật sắt: biến tính gỉ bằng acid cụ làm sạch phù hợp sao cho không ảnh tanic 10%, hoặc phốt phát hóa, chuẩn bị dung hưởng đến bề mặt gốc kim loại của hiện vật. dịch phốt phát hóa bề mặt. - Loại bỏ các số đăng ký cũ không phù hợp Thứ sáu: Tạo màng bảo vệ bề mặt kim loại. bằng các dung môi hữu cơ. - Kỹ thuật gia cố, ổn định hiện vật phải loại Thứ ba: Khử bỏ clo và các tác nhân oxy hóa, bỏ được toàn bộ hóa chất dư thừa, đảm bảo đưa hiện vật về trạng thái gốc. sạch bề mặt và làm khô tuyệt đối hiện vật. - Thực hiện việc khử clo bằng các dung dịch - Chất tạo màng là những loại polyme có kết hợp với các hóa chất an toàn cho hiện vật đặc tính không làm thay đổi màu sắc hiện vật, (dung dịch sesquicácbonat 5-10%). có tính thuận nghịch, dễ dàng loại bỏ khi cần. Số 25 - Tháng 9 - 2018 VĂN HÓA NGHIÊN CỨU 89
- VĂN HÓA NGHIÊN CỨU - Dùng dung dịch paraloid B72 3% trong đồng, hoa văn trên hiện vật… đều được bảo ethanol, nhằm hạn chế tối đa sự tiếp xúc của tồn), mà nhiều hiện vật còn đẹp hơn (nhiều hiện vật với môi trường bên ngoài. hiện vật đồng có hoa văn bị lớp oxy hóa, bụi - Dùng chổi mềm quét, hoặc với hiện vật bẩn che lấp, sau khi được bảo quản những hoa thể khối lớn có thể phun để dung dịch thấm văn này đã rõ hơn). sâu vào hiện vật. Hiện vật sau khi bảo quản đã được đưa vào Thứ bảy: Điều kiện lưu giữ sau khi bảo quản. hệ thống tủ chuyên dụng cho đồ kim loại. Tủ được thiết kế với nhiều tính năng không chỉ - Bảo quản trong môi trường không tạp phù hợp với kích thước các loại hiện vật kim chất bụi bẩn, khô, có độ ẩm ổn định (hiện vật loại khác nhau, mà rất thuận tiện cho việc kiểm kim loại thường nhạy cảm với độ ẩm). tra, đánh giá hiện trạng hiện vật cũng như khai - Điều kiện lý tưởng: nhiệt độ 20 - 220C, độ thác giá trị hiện vật (trưng bày, nghiên cứu ẩm 45 - 50%. hiện vật…). - Được đặt trên giá kệ phẳng, có độ chịu lực. Sau khi dự án kết thúc, hàng năm, Bảo tàng - Kiểm tra định kỳ. đều mời đội ngũ chuyên gia bảo quản tiến Thứ tám: Xây dựng hồ sơ khoa học. hành đánh giá, kiểm tra hiện vật. Tới nay, toàn - Sơ đồ quy trình công nghệ bảo quản xử lý bộ số hiện vật kim loại đều được đánh giá ở kim loại cổ vật. tình trạng tốt. - Hình ảnh minh họa trong quá trình thao Phục dựng những hiện vật kim loại bị hư tác xử lý. hại bằng chất liệu phù hợp là công việc mà Bảo tàng Nhân học sẽ phải tiếp tục trong - Phiếu bảo quản, gắn chắp phục hồi. những năm tới. - Báo cáo khoa học về bảo quản. B.H.T 3. Kết quả của dự án bảo quản hiện vật chất (TS., Bảo tàng Nhân học, ĐHKHXH&NV - ĐHQGHN) liệu kim loại tại Bảo tàng Nhân học Đ.T.H Thực hiện công việc bảo quản xử lý trị liệu cho hiện vật kim loại khảo cổ đã đáp ứng được (Kỹ sư bảo quản, Bảo tàng Hồ Chí Minh) nhu cầu cần thiết của việc hạn chế, ngăn chặn N.T.B.H sự oxy hóa ăn mòn hư hỏng xuống cấp tiếp (NCS., Bảo tàng Nhân học, ĐHKHXH&NV - ĐHQGHN) theo. Tại Bảo tàng Nhân học, toàn bộ số lượng hơn 500 hiện vật kim loại khảo cổ được loại Tài liệu tham khảo bỏ bụi bẩn, quặng chất, đồng thời khử các tác 1. Lâm Mỹ Dung, Bùi Hữu Tiến (2009), Vài suy nhân gây ăn mòn oxy hóa, ức chế ăn mòn và nghĩ về công tác phục dựng hiện vật ở Bảo tàng, ổn định bề mặt gốc của kim loại cổ vật và ổn Kỷ yếu hội thảo bản tròn bảo tàng về công tác đào định form - dáng giữ nguyên vẹn. Những hiện tạo cán bộ bảo quản, Tư liệu Bảo tàng Nhân học, vật kim loại này đã được tạo màng bằng loại Hà Nội. polyme là paraloid B72 3%, có đặc tính trong 2. Lâm Mỹ Dung, Bùi Hữu Tiến (chủ biên) suốt, không làm thay đổi màu sắc hiện vật (2015), Bảo tàng Nhân học - Những thành tựu và và có độ bền bám dính tốt. Đồng thời màng con đường tương lai, Nxb. Thế giới, Hà Nội. polyme này nhằm hạn chế tối đa sự tiếp xúc của bề mặt kim loại với môi trường bên ngoài. 3. Đinh Thị Hồng, Nguyễn Thị Bích Hường,… (2016), Báo cáo bảo quản sưu tập hiện vật đồ kim Kết thúc quá trình bảo quản xử lý chống ăn loại ở Bảo tàng Nhân học, Tư liệu Bảo tàng Nhân mòn kim loại khảo cổ, nhóm hiện vật kiếm, học, Hà Nội. dao, mũi lao… thuộc nhóm kim loại chất liệu đồng được giữ nguyên và ổn định lớp patin Ngày nhận bài: 12 - 8 - 2018 thời gian có màu xanh ngọc. Ngày phản biện, đánh giá: 15 - 9 - 2018 Sau bảo quản, hiện vật không chỉ bền chắc hơn, những thông tin trên hiện vật đều được Ngày chấp nhận đăng: 25 - 9 - 2018 bảo tồn tối đa (chẳng hạn vải dính trên hiện vật 90 Số 25 - Tháng 9 - 2018
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học