Báo chí - truyền bá và sáng tạo văn hóa

BÁO CHÍ – TRUY N BÁ VÀ SÁNG T O VĂN HÓA

PGS.TS. Vũ Duy Thông∗

Trư c òi h i c a xã h i và nhu c u c a b n

c, báo chí

nư c ta hi n nay ã chuy n vai trò

t công c c a chính tr là ch y u tr thành m t lĩnh v c c a văn hóa là ch y u. Nói m t cách khác,
bên c nh nhi m v

áp ng các yêu c u c a chính tr , báo chí ã tr thành m t phương ti n truy n bá

văn hóa ngày càng quan tr ng, không th thi u ư c và t thân nó ã tr thành m t lĩnh v c văn hóa.
ây, văn hóa ư c hi u là nh ng ho t

ng tinh th n c a con ngư i nh m ph c v nh ng nhu c u

tinh th n c a con ngư i.
Ngày nay, v i s ra

i c a truy n hình, internet, có th nói không có m t lĩnh v c nào c a

văn hóa báo chí không th truy n t i, qu ng bá ư c. T các lĩnh v c tr u tư ng như tư tư ng, tri t
h c; các lĩnh v c khoa h c - công ngh

òi h i tính th c ch ng r t cao; các ho t

thu t th hi n ch y u b ng hình tư ng

n nh ng ho t

giáo d c, y t , môi trư ng s ng…

ng văn h c ngh

ng xã h i mang giá tr văn hóa sâu s c như

u có vai trò c a báo chí. Th t khó tư ng tư ng ư c n u m t lúc

nào ó cu c s ng c a chúng ta hoàn toàn v ng bóng báo chí, nghĩa là không có báo in, phát thanh,
truy n hình và báo trên m ng internet n a. V ng báo chí t c là cu c s ng c a chúng ta s t c kh c
thi u v ng thông tin, âm nh c, th thao, các ngh thu t th giác, các phương ti n truy n bá ki n th c
t xa… Trong

i s ng hi n

i, nh t là trong b i c nh cu c cách m ng công ngh thông tin bùng n

d d i, báo chí ang làm g n l i không gian, ng n l i th i gian, bi n con ngư i tr thành sinh v t
kh ng l có th s h u m t cách nhanh chóng m i ki n th c, thâu tóm m i thông tin b t k nó
x y ra vào lúc nào trên trái

âu,

t và có th xa hơn n a trong th i gian nhanh nh t, hi u su t cao nh t.

Nói như m t nhà báo n , báo chí ang làm ph ng d n trái

t v m t thông tin và trí tu , không còn

s chênh l ch cao th p quá xa gi a c ng

ng kia, trình

ng n và c ng

văn minh kinh t , văn minh chính tr , văn minh văn hóa.

∗

Báo i n t

ng C ng s n VN

này và trình

khác v

Trên ây là nói v kh năng truy n t i, qu ng bá văn hóa c a báo chí. Cùng v i kh năng
truy n t i và do tác

ng c a kh năng truy n t i,

n lư t mình báo chí tr thành m t ch th sáng

t o nh ng giá tr m i c a văn hóa, báo chí là m t b ph n c a văn hóa. Chưa nói
thích sáng t o văn hóa c a báo chí

n tác d ng kích

i v i các ch th khác, ch tính t i vai trò sáng t o văn hóa c a

chính báo chí, ta th y :
- Báo chí óng vai trò là cơ quan ưa ra sáng ki n, t ch c, h tr các ho t
văn hóa, văn hóa ngh thu t như các s ki n ca nh c, thi s c
ng du l ch… t

p, thi th i trang, thi

ng các sân chơi
u th thao, ho t

ó làm n y sinh các s ki n văn hóa m i, kích thích văn hóa phát tri n.

- B ng các chương trình, trang m c, s n ph m… các cơ quan báo dùng ngay phương ti n báo
chí mình s h u

t ch c các ho t

ng văn hóa như sân kh u truy n hình, các chương trình trò

chơi, các cu c thi ca nh c, chương trình b i dư ng ki n th c, d y h c t xa
trí, trình

nâng cao trình

dân

văn hóa c a công chúng. Nh nh ng hình th c này, báo chí ã tr thành trư ng h c công

c ng, ưa văn hóa vào t n bu ng ng v i giá ti n r nh t, th i gian phù h p nh t, vư t xa t t c các
hình th c giáo d c khác cùng m t m c ích. Có th nói, xã h i ư c như ngày nay là nh r t nhi u
vào báo chí trong vi c nâng cao trình
ngh g n l i v i c ng

dân trí, văn hóa cho ngư i dân, ưa khoa h c –k thu t-công

ng r ng l n m t cách it t n kém và t nguy n, i u mà không m t ngành nào

ngoài báo chí có th làm ư c.
- V i s phát tri n c a báo chí, dư lu n ã tr thành m t s c m nh xã h i có kh năng
hư ng, làm thay

i m t quan ni m nào ó, t

ti n b hay tan rã c a văn hóa. Kh năng

ó tác

nh

ng m t cách sâu s c t i tính ch t, màu s c, s

nh hư ng dư lu n c a báo chí là không th ph nh n.

Nhi u lo i hình văn hóa ư c hình thành ho c tàn l i, th m chí t ng cá th làm các lo i hình văn hóa
này có th n i lên ho c m t i là do báo chí. Trong
bi n, ph n

i. Ti ng nói ng h ho c ph n

nh hư ng dư lu n có v n

ng h ho c ph n

i c a báo chí vô cùng quan tr ng. Ti ng nói c a báo

chí dù ng h hay không ng h mà úng, xã h i nói chung, văn hóa nói riêng có ư c nh ng hi u
ng tích c c như ch ng “làm m i l i di tích”, “c n b o v ngh thu t truy n th ng như chèo, tu ng,
c i lương… ang mai m t”, “ch ng thương m i hóa các l h i”... Nhưng n u báo chí
ng h sai, h u qu s khôn lư ng. Th c t

nh hư ng,

ã có quá nhi u nh ng thí d thu c lo i này như c súy

cho trào lưu âm nh c gi i trí thi u ch n l c hi n nay, vi c
quá; tuy t

cao văn hóa phương tây m t cách thái

i hóa s khác bi t gi a các l a tu i trong công chúng…

- Cùng v i vi c tham gia, góp ph n… báo chí còn là ch th sáng t o c a không ít nh ng giá
tr văn hóa. Trong lĩnh v c ngôn ng , có th nói ngôn ng phát tri n ch y u qua báo chí. S dĩ ngôn
ng nư c ta như hi n nay là do báo chí ã sáng t o, du nh p, s d ng, qu ng bá hàng v n t m i,
nhi u cách l p câu m i, nhi u cách
câu, cách

cm i

ng th i v i vi c t ch i cũng ng n y t cũ, cách l p

c cũ. Ngôn ng ch là m t thí d trong nhi u thí d tương t . Có th nói không quá r ng,

r t nhi u hình th c ngh thu t ư c du nh p vào Vi t Nam như các trư ng phái trong ngh thu t t o
hình, ngh thu t âm nh c, văn h c, ki n trúc…

u có vai trò to l n c a báo chí.
n nh ng phong t c văn hóa m i ư c

- Báo chí tr thành m t ph n c a văn hóa còn ph i k

hình thành t báo chí như t c t ng báo t t, t c h i báo xuân, t c

c báo ã hình thành ngày càng sâu

r ng hi n nay.
Nhưng kh ng
không th không nh c

nh vai trò to l n c a báo chí

i v i văn hóa và tác

ng tích c c c a nó,

n nh ng nh hư ng tiêu c c c a báo chí trong lĩnh v c này. N u chúng ta

ánh giá cao vai trò c a báo chí

i v i văn hóa bao nhiêu thì cũng c n không ng n ng i b y nhiêu

khi v ch ra và kiên quy t phê phán nh ng bi u hi n phá ho i, làm l ch hư ng văn hóa c a báo chí
b y nhiêu. Và cũng c n có m t nh n

nh tuy trái chi u v i s kh ng

nh bên trên r ng xã h i c a

chúng ta có nhi u m t tiêu c c như ngày nay cũng có trách nhi m c a báo chí.
Xã h i Vi t Nam hi n

i là xã h i thông tin. M t

t nư c trên di n tích 330.000 km2 mà có

t i trên 700 cơ quan báo chí, di n ph sóng phát thanh và truy n hình
dân s s d ng internet, i n tho i di

u trên 95% lãnh th , 20%

ng và các phương ti n thông tin hi n

thông tin phát tri n m c dù thu nh p GDP bình quân tính theo

u ngư i còn

i khác là m t xã h i
m c trung bình th p,

d tr qu c gia thu c di n nư c nghèo. Trư ng h p Vi t Nam có th là thí d v m t nư c còn trong
tình tr ng ang phát tri n nhưng n u có ch trương i t t ón
thông tin vi n thông, m
qu c gia có trình

ư ng cho công ngh thông tin hi n

u úng, m nh d n

u tư vào lĩnh v c

i phát tri n, v n có th tr thành m t

thông tin khá, i trư c m t bư c, t o à thu n l i cho phát tri n kinh t .

Trên n n cơ s v t ch t i th ng t l c h u lên hi n

i, ch trương v thông tin, báo chí c a

ng và Nhà nư c khá c i m . Cách ây hàng ch c năm, quan i m th n tr ng “trình

qu n lý t i

âu phát tri n t i ó” ã ư c thay b ng ch trương xuyên su t “phát tri n t i âu qu n lý t i ó” và
“qu n lý t t

phát tri n”. Chính t quan i m c i m “qu n lý t t

phát tri n”, thông tin và báo

chí Vi t Nam, ch trong m t th i gian ng n ã có bư c phát tri n, trư ng thành m nh m c v s
lư ng, ch t lư ng,

i ngũ, trình

chuyên môn như ngày nay. Thông tin, báo chí ã tr thành nhu

c u tinh th n thư ng xuyên, hàng ngày, nhi u khi hàng gi v i không ít ngư i. Không ch tham gia
vào

i s ng chính tr , báo chí còn góp ph n

nh hư ng dư lu n, nâng cao dân trí, ph c v nhu c u

hư ng th văn hóa, gi i trí c a toàn xã h i. Cũng t quá trình nâng lên không ng ng vai trò trong văn
hóa, báo chí ã có bư c trư ng thành vư t b c v n i dung, hình th c th hi n cũng như tính ch t xã
h i. T ch ho t

ng báo chí không khác nhi u l m v i ho t

thành m t ngh

c l p, th m chí nhi u ph n vi c, ch c danh trong báo chí cũng ã tr thành m t

ngh

ng tuyên hu n, ngày nay báo chí tr

c l p như ngh t ng biên t p, ngh phóng viên, ngh biên t p viên…Báo chí không còn là

m t “công c ” hi u theo nghĩa ph thu c, th

ng n a mà ã tr thành m t ch th sáng t o, m t

phương ti n truy n bá thông tin, văn hóa mang nh ng
ý nghĩa r t quan tr ng

c thù không th thay th . S thay

i này có

báo chí có nh ng óng góp ngày càng to l n vào s ti n b xã h i nhưng

ng th i cũng là tác nhân c a không ít s xu ng c p, tan rã v văn hóa.
M t nguyên nhân n a d n t i nhi u thi u sót, khuy t i m c a báo chí là v m t tâm lý, ngư i
c Vi t Nam chưa

s c

kháng c n thi t trư c cái úng, cái sai trên báo chí. ư c hun úc ni m

tin t trong truy n th ng ch ng gi c, gi nư c c a báo chí,
c a chính nghĩa, chính th ng,

i di n cho

o lý, cho s

ni m như v y ã khi n cho công chúng d dàng
giác trư c nh ng ý

c gi Vi t Nam coi báo chí là ti ng nói
ông, th hi n ti ng nói chung. Chính quan

ng tình v i cái sai, cái chưa th t úng, m t c nh

th c ra là c a m t cá nhân, m t nhóm ngư i nào ó trên báo chí chưa h n là

ti ng nói chung c a công lu n. Sai l m này còn b làm tr m tr ng hơn do cơ ch qu n lý báo chí c a
nhà nư c ta còn chưa hoàn thi n, chưa áp ng ư c nhu c u thay

i hàng ngày hàng gi c a cu c

s ng. Ch ng h n, chúng ta chưa phân lo i báo chí, âu là nh ng cơ quan thông tin chính th ng,
di n cho ý chí c a

ng và Nhà nư c và âu là nh ng doanh nghi p ho t

i

ng trong lĩnh v c báo chí

ch y u là thu l i nhu n như nhi u t báo chuyên v tình d c, th m m , mua s m, trang trí n i th t

ch

ư c ki m soát b ng lu t báo chí, lu t doanh nghi p th m chí ch ho t

pháp là
ư c

ng trong khuôn kh hi n

. V i các phân lo i báo chí còn khá chung chung, mơ h như hi n nay, m i t báo
i x trên m t m t b ng như nhau, m i cơ quan báo d u là

i di n c a “ti ng nói c a

u
ng,

Nhà nư c” t t nhiên là nh ng ngư i làm báo trong cơ quan báo chí ó cũng v y ã t o ra s ng
nh n, d n

n không ít sai l m. Bên c nh ó, v m t pháp lu t, nhi u như nh ng qui

chính, trách nhi m công khai xin l i trên báo, trách nhi m c a báo chí

nh v

ính

i v i quy n t do ngôn lu n

c a nhân dân th c thi chưa nghiêm cũng t o cơ h i không nh cho nh ng sai l m, xu ng c p c a báo
chí.
Nhưng nguyên nhân ch y u, hàng

ud n

n nh ng khuy t i m, thi u sót c a báo chí nói

chung, trong ó có nh ng thi u sót, khuy t i m v văn hóa là mâu thu n n y sinh trong ho t

ng

báo chí sau khi xóa b bao c p, ó là mâu thu n gi a ch t lư ng thông tin (chính xác, khoa h c, dân
t c) v i yêu c u ph i gi t gân, câu khách v i m c ích bán ư c nhi u báo, thu ư c nhi u qu ng
cáo

t n t i và ngày càng lãi nhi u hơn.

ây là m t mâu thu n trong quá trình phát tri n nhưng r t

khó kh c ph c trong m t b i c nh n n báo chí th trư ng còn non tr , không
pháp lu t còn trong quá trình hoàn thi n; m t b ph n công chúng trình

ng nh t; các qui

nh

thông tin, văn hóa còn

th p; th hi u công chúng h n ch n u không nói là ang xu ng c p trong b i c nh xã h i hi n nay.
ó cũng là mâu thu n n y sinh trong b i c nh báo chí phát tri n

t, m t cân

trá hình, lách lu t t n t i; công tác qu n lý còn nhi u h n ch . Khi bàn
l i cho n n kinh t th trư ng. Cho

này, không nên

i

u ư c làm ra trong n n kinh t th trư ng.

hàng ch c nư c phát tri n mà chúng ta ang c g ng h c t p

cơ ch th trư ng. B n thân xu hư ng tăng
hình…

ng

n nay, hàng lo t tác ph m k t tinh tinh hoa c a nhân lo i c a

các tác gi là nhà báo, nhà văn, h a sĩ, nh c sĩ… vĩ
N n báo chí r c r

nv n

i; nhi u ho t

u t n t i trong

h p d n c a t báo, chương trình phát thanh, truy n

tăng lư ng công chúng, tăng giá tr và s lương qu ng cáo mà m t s ngư i v n quan ni m

là “thương m i hóa báo chí” cũng không có l i, nhi u khi còn c n ư c khuy n khích. Cái c n ch ng,
cái ư c hi u là “thương m i hóa” như lâu nay v n quen dùng là xu hư ng h th p giá tr chính tr ,
giá tr văn hóa c a thông tin, t b nhu c u chính áng c a s
ph n công chúng có ti n nhưng th hi u th p

ông, chi u theo th hi u c a m t b

bán ư c báo m t cách b t chính.