Xem mẫu
- nghiªn cøu - trao ®æi
TS. NguyÔn §øc Minh *
T heo i u 1 Pháp l nh b o v quy n l i
ngư i tiêu dùng, ngư i tiêu dùng ư c
nh nghĩa là ngư i mua, s d ng hàng hoá,
quy n l i ngư i tiêu dùng là b o m s cân
b ng v l i ích gi a các ch th trong quan
h pháp lu t. Ai cũng bi t, trong quan h
d ch v cho m c ích tiêu dùng sinh ho t mua bán, trao i, do nh ng h n ch v
c a cá nhân, gia ình và t ch c. Như v y, thông tin, v ki n th c chuyên môn, v các
quan h gi a ngư i tiêu dùng và ngư i bán, ngu n l c, v kh năng àm phán, kí k t h p
ngư i cung c p hàng hoá, d ch v phát sinh ng và kh năng t b o v khi tranh ch p
trên cơ s h p ng dân s và tranh ch p t nên ngư i tiêu dùng thư ng có v th y u
quan h ó c n ph i ư c hai bên t gi i hơn so v i ngư i s n xu t, kinh doanh hàng
quy t theo nguyên t c hòa gi i ho c theo th hoá, d ch v . Trong xã h i công nghi p và
t c t t ng dân s . Tuy nhiên, bên c nh pháp nh t là trong b i c nh toàn c u hoá như hi n
lu t t t ng dân s hay pháp lu t tr ng tài, nay, hàng hoá, d ch v không còn là s n
trong h th ng pháp lu t c a nhi u qu c gia ph m c a s s n xu t gi n ơn hay do m t
chúng ta còn tìm th y nhóm quy ph m pháp nhà s n xu t, kinh doanh cung c p mà là s
lu t v b o v quy n l i ngư i tiêu dùng v i k t tinh c a thành t u khoa h c, công ngh ,
các quy nh v trách nhi m c a ngư i s n là k t qu c a quá trình s n xu t mang tính
xu t, kinh doanh hàng hoá, d ch v và quy n chuyên môn hoá cao, c a s tham gia c a
l i, trách nhi m c a ngư i tiêu dùng. S t n nhi u nhà s n xu t, phân ph i, kinh doanh
t i c a nhóm quy ph m pháp lu t v b o v các vùng lãnh th khác nhau. Như v y, v i
quy n l i ngư i tiêu dùng cho th y s “chen kinh nghi m và s c m nh n thông thư ng
ngang” c a Nhà nư c vào quan h kinh không thông qua s tr giúp c a các phương
doanh c a các ch th dân s . Li u s can ti n kĩ thu t thì ngư i tiêu dùng t mình khó
thi p c a Nhà nư c vào quan h kinh doanh có th ánh giá úng ư c giá tr th c t ,
c a các ch th dân s nh m m c ích b o ch t lư ng s n ph m, d ch v , xu t x hàng
v quy n l i ngư i tiêu dùng có mâu thu n hoá v.v. cũng như phát hi n ư c các khuy t
v i nguyên t c bình ng và yêu c u b o t t c a hàng hoá, d ch v . Ngoài ra, s ph c
m nguyên t c t do c a kinh t th trư ng t p c a các quy nh pháp lu t cũng làm cho
và s phát tri n c a ho t ng kinh doanh? ngư i tiêu dùng thêm khó khăn trong vi c
ó là câu h i mà n i dung bài vi t này t p
trung làm rõ. * Nghiên c u viên Vi n nhà nư c và pháp lu t
M c tiêu trư c h t c a pháp lu t b o v Vi n khoa h c xã h i Vi t Nam
36 t¹p chÝ luËt häc sè 12/2008
- nghiªn cøu - trao ®æi
hi u và v n d ng chúng. Trái l i, ngư i s n công dân và ư c t o ra trên cơ s năng l c
xu t, kinh doanh hàng hoá, d ch v do ho t pháp lu t và t s th c hi n năng l c hành vi
ng chuyên nghi p, thư ng xuyên v i m t c a công dân. ây, quy n l i c a ngư i
lo i nhóm hàng hoá, d ch v cũng như do tiêu dùng trong quan h v i ngư i bán,
giao d ch v i nhi u i tư ng khách hàng ngư i cung c p d ch v ư c b o v theo các
khác nhau nên có nhi u ki n th c chuyên nguyên t c c a lu t h p ng, lu t dân s ,
môn và kinh nghi m ngh nghi p hơn so v i lu t trách nhi m s n ph m và tranh ch p,
ngư i tiêu dùng. Thêm vào ó, s lư ng có thi t h i phát sinh t quan h ó ư c gi i
h n ngư i s n xu t, kinh doanh hàng hoá, quy t theo các nguyên t c và th t c c a lu t
d ch v (trong s so sánh v i s lư ng ngư i t t ng dân s ho c lu t tr ng tài. S t n t i
tiêu dùng) cũng như vi c s d ng các h p c a pháp lu t b o v quy n l i ngư i tiêu
ng ư c so n th o s n và ngh thu t dùng bên c nh pháp lu t v quy n công dân
qu ng cáo c a ngư i s n xu t, kinh doanh và b o v quy n công dân như lu t hi n
hàng hoá, d ch v cũng làm h n ch thêm cơ pháp, lu t dân s , lu t t t ng dân s v.v.
h i l a ch n, kh năng t th hi n c a ngư i chính là m t trong nh ng hi n tư ng cho
tiêu dùng và chi ph i, tác ng n ý th c th y s b o v c a Nhà nư c i v i ngư i
c a h khi quy t nh trong àm phán, kí k t tiêu dùng trong quan h gi a h v i ngư i
h p ng. Cũng c n ph i nói thêm r ng v i bán, ngư i cung c p d ch v .
tài s n, v n kinh doanh, b máy giúp vi c, m b o s cân b ng l i ích và cùng v i
các phương ti n kĩ thu t ph c v ho t ng ó là s bình ng trên th c t gi a ngư i
kinh doanh, ngư i s n xu t, kinh doanh hàng s n xu t, kinh doanh hàng hoá, d ch v và
hoá, d ch v có nhi u l i th hơn ngư i tiêu ngư i tiêu dùng là lí do chính nhưng không
dùng v phương di n ngu n l c tài chính, kĩ ph i là lí do duy nh t Nhà nư c can d
thu t, nhân s . Trong quan h pháp lu t v i vào m i quan h gi a các ch th này. N u
ngư i s n xu t, kinh doanh hàng hoá, d ch ngư i tiêu dùng tuy có v th b t l i hơn so
v , ngư i tiêu dùng ư c b o v v i hai tư v i ngư i s n xu t, kinh doanh hàng hoá,
cách: tư cách c a ngư i công dân và tư cách d ch v nhưng h v n t ư c l i ích t s
c a ngư i tiêu dùng. Trong quan h công giao d ch và quy n l i c a h không b xâm
dân, ngư i tiêu dùng là i tư ng ư c i u ph m thì ương nhiên s can thi p c a Nhà
ch nh c a pháp lu t v quy n công dân và nư c vào quan h c a h là không c n thi t.
b o v quy n công dân. Trong quan h mua T t nhiên, s can thi p c a Nhà nư c trong
bán, trao i, ngư i tiêu dùng có các quy n trư ng h p này v n không b lo i tr n u
phát sinh trên cơ s h p ng kí k t gi a h như s can thi p ó là b o v l i ích c a
v i ngư i bán, ngư i kinh doanh. Quy n ngư i th ba ho c l i ích c a xã h i. Như
phát sinh trên cơ s h p ng là quy n th v y, Nhà nư c ch can thi p vào quan h s n
phát, là c p th hi n th hai c a quy n xu t, phân ph i, trao i, tiêu dùng c a
t¹p chÝ luËt häc sè 12/2008 37
- nghiªn cøu - trao ®æi
ngư i tiêu dùng khi quy n l i c a ch th thi t, nh t là khi chúng ta chưa có cơ ch
này b ngư i khác xâm ph m ho c b e d a kh i ki n t p th và trong trư ng h p hành
xâm ph m. ây, pháp lu t b o v quy n vi vi ph m gây thi t h i cho nhi u ngư i tiêu
l i ngư i tiêu dùng góp ph n kh c ph c h u dùng nhưng do l i ích b xâm h i c a m i
qu c a hành vi c nh tranh không lành m nh ngư i không l n và do nh ng lí do khác
cũng như h n ch m t trái c a quá trình s n nhau nên m i ngư i trong s h không kh i
xu t, tiêu dùng trong n n kinh t th trư ng. ki n. Nhà nư c ban hành pháp lu t b o v
Tuy nhiên, li u s can thi p c a các cơ quan quy n l i ngư i tiêu dùng và b o m th c
qu n lí nhà nư c có th ư c th c hi n ngay thi nó không ch nh m b o v ngư i tiêu
c khi không có yêu c u c a chính ngư i b dùng mà còn vì l i ích c a chính Nhà nư c
xâm h i hay không là v n chưa ư c và c a ngư i s n xu t, kinh doanh hàng hoá,
nh n th c th ng nh t. Hi n nay, ngoài vi c d ch v . Ch ng h n, n u không có d ch cúm
áp d ng ch tài i v i các hành vi vi ph m gia c m (H5N1) mà ngư i chăn nuôi, ngư i
c a ngư i s n xu t, kinh doanh, các cơ quan buôn bán cũng có l i do không tiêm v c-xin
qu n lí nhà nư c, trư c h t là toà án ch có phòng b nh cho gia c m ho c do ch bi n,
th gi i quy t tranh ch p gi a ngư i s n buôn bán gia c m có m m b nh thì m y năm
xu t, kinh doanh và ngư i tiêu dùng trên cơ qua ngành y t không m t hàng trăm t ng
s vi c kh i ki n c a h . Trong th i gian chi cho y t d phòng, mua thu c d tr và
qua, ngư i tiêu dùng nư c ta h u h t u trang thi t b ph c v cho công tác khám và
bi t n các v vi ph m c a ngư i s n xu t, i u tr b nh cúm gia c m. Như v y, n u làm
kinh doanh như chè, rau ư c phun ch t kích t t công tác b o v quy n l i ngư i tiêu
thích, nư c tương ư c s n xu t vi ph m dùng thì Nhà nư c s m t nhi u chi phí
quy nh v sinh, an toàn th c ph m v.v. gi i quy t h u qu t hành vi vi ph m
nhưng do không có ngư i tiêu dùng b thi t quy n l i ngư i tiêu dùng c a ngư i s n
h i nào kh i ki n nên ngoài s can thi p, xu t, kinh doanh. ây, chúng ta c n nh n
ki m tra c a các cơ quan ch c năng v qu n th c r ng chi tiêu cho công tác b o v quy n
lí th trư ng, v qu n lí ch t lư ng hàng hoá l i ngư i tiêu dùng là chi cho u tư phát
và v sinh, an toàn th c ph m thì toà án tri n ch không ph i chi cho ho t ng xã
không th vào cu c. N u trong trư ng h p h i mang tính nhân o. Ngoài ra, n u coi
này, Nhà nư c trao quy n kh i ki n vì l i m i ngư i dân u là ngư i tiêu dùng thì
ích chung v i m c tiêu b o v quy n l i c a nư c ta có hơn 80 tri u ngư i tiêu dùng.
nhi u ngư i tiêu dùng cho các cơ quan qu n Như v y, Nhà nư c b o v quy n l i ngư i
lí nhà nư c, cho các t ch c xã h i b o v tiêu dùng là b o v s ông c a xã h i. N u
quy n l i ngư i tiêu dùng thì ph m vi b o v Nhà nư c làm t t công tác này s t o ra tâm
ngư i tiêu dùng s ư c m r ng hơn. Công lí yên tâm trong tiêu dùng c a ngư i dân và
nh n quy n kh i ki n vì l i ích chung là c n cùng v i ó Nhà nư c s tranh th ư c s
38 t¹p chÝ luËt häc sè 12/2008
- nghiªn cøu - trao ®æi
ng h r ng rãi c a xã h i. Cu i cùng, cũng l i c a ngư i tiêu dùng b xâm h i thì ngư i
c n ph i nh n m nh r ng so v i các ch th tiêu dùng s m t ni m tin và gi m b t nhu
khác thì Nhà nư c là ch th có i u ki n c u tiêu th hàng hoá, s n ph m, d ch v .
nh t v tài chính, nhân l c, b máy cư ng i u này s c n tr s phát tri n c a s n
ch b o v quy n l i ngư i tiêu dùng. xu t, kinh doanh. nư c ta ã có giai o n
Thông qua các cơ quan qu n lí nhà nư c, th trư ng b chi m lĩnh b i hàng hoá c a
Nhà nư c c p gi y phép kinh doanh cho các Trung Qu c như phích nư c, qu t i n, xe
ch th kinh doanh, thi t l p và ki m soát th máy, hoa qu , bia, th c ph m, chơi tr em
trư ng, c nh báo và cung c p cho ngư i tiêu v.v. nhưng do ch t lư ng c a nhi u m t hàng
dùng nh ng thông tin chính th c v hành vi nh p kh u t Trung Qu c không n nh
vi ph m quy n l i ngư i tiêu dùng, gi i ho c do không an toàn trong khi s d ng nên
quy t tranh ch p phát sinh trong quan h sau m t th i gian có m t trên th trư ng
gi a ngư i s n xu t, kinh doanh, cung c p nư c ta các m t hàng này ã b gi m doanh
d ch v và ngư i tiêu dùng cũng như áp thu tiêu th . Trong tiêu dùng cũng có giai
d ng các ch tài hình s , hành chính, dân s o n ngư i dân nư c ta sùng bái hàng nh p
i v i hành vi vi ph m pháp lu t nh m b o kh u ho c hàng hoá, d ch v ư c s n xu t,
v ngư i tiêu dùng. Chính ho t ng b o v cung c p b i các doanh nghi p có v n u tư
quy n l i ngư i tiêu dùng s làm cho cơ nư c ngoài. M t trong nh ng nguyên nhân
quan qu n lí nhà nư c g n dân hơn và th c a tình tr ng ó là do hàng hoá, d ch v c a
hi n rõ hơn tính ch t c a dân, do dân và vì các doanh nghi p trong nư c kém ch t
dân c a Nhà nư c. lư ng. Nhi u ngư i s n xu t, kinh doanh
Ngoài các lí do ã c p trên, b o v không chân chính ã l i d ng tâm lí “chu ng
ni m tin c a ngư i tiêu dùng cũng là nhân t hàng ngo i” ó c a ngư i tiêu dùng s n
thúc y s can thi p c a Nhà nư c vào xu t hàng gi , hàng nhái mang thương hi u
quan h gi a ngư i s n xu t, kinh doanh, c a các hãng có uy tín ho c g n xu t x nư c
cung c p d ch v và ngư i tiêu dùng. Như ngoài. ây, cơ ch b o v ngư i tiêu dùng
chúng ta ã bi t, gi a ni m tin c a ngư i kém hi u qu ã là m nh t các hành vi
tiêu dùng và s phát tri n s n xu t, kinh vi ph m quy n s h u trí tu phát tri n và
doanh có m i quan h ch t ch v i nhau. i u này ã làm t n h i s phát tri n lành
Tiêu dùng cá nhân c a ngư i tiêu dùng, nh t m nh c a s n xu t và th trư ng. Thi t h i
là các nư c kinh t phát tri n,(1) chi m t t hành vi c nh tranh không lành m nh
tr ng áng k trong t ng s n ph m qu c dân ho c t s cung c p s n ph m, d ch v
nên n u nhu c u tiêu dùng cá nhân tăng thì không m b o tiêu chu n ch t lư ng ã
s góp ph n thúc y s n xu t, kinh doanh ăng kí c a ngư i s n xu t, kinh doanh
phát tri n. N u hàng hoá, s n ph m, d ch v không ch gây h i cho ngư i tiêu dùng mà
không m b o ch t lư ng và qua ó quy n m c nào ó còn làm t n h i n hình
t¹p chÝ luËt häc sè 12/2008 39
- nghiªn cøu - trao ®æi
nh, uy tín c a qu c gia ho c c a a áp d ng các bi n pháp ch tài i v i hành
phương nơi xu t x c a s n ph m, d ch v . vi gây thi t h i quy n và l i ích h p pháp
N u tôm c a các doanh nghi p Vi t Nam b c a ngư i tiêu dùng, Nhà nư c h n ch
h n ch nh p kh u vào th trư ng M , Tây nh ng tác ng tiêu c c t m t trái c a s
Âu, Nh t B n do dư lư ng kháng sinh ho c phát tri n kinh t th trư ng, ngăn ng a các
do nuôi b ng th c ăn có ch t kích thích thì hành vi xâm ph m l i ích chung c a xã h i,
ngư i tiêu dùng các qu c gia và khu v c quy n và l i ích chính áng c a ngư i tiêu
này cũng s e ng i khi mua các s n ph m dùng t phía nhà s n xu t, kinh doanh(3)
th y s n khác có xu t x t Vi t Nam. t ó c ng c ni m tin c a ngư i tiêu dùng
Trong nh ng năm qua, nhi u hàng nhái, s n và hình thành nên môi trư ng kinh doanh
ph m kém ch t lư ng do m t s doanh văn minh.(4)
nghi p kinh doanh không chân chính c a Nhà nư c có trách nhi m b o v quy n
Trung Qu c s n xu t, kinh doanh ã làm l i ngư i tiêu dùng nhưng không ph i là ch
thi t h i cho ngư i tiêu dùng Vi t Nam và th duy nh t th c hi n nhi m v này. Bên
làm ngư i dân c nh giác, th n tr ng trong c nh Nhà nư c, trong công tác b o v quy n
tiêu th , th m chí t y chay các hàng hoá l i ngư i tiêu dùng c n có s tham gia c a
khác có ngu n g c t Trung Qu c. chính ngư i tiêu dùng và c a c xã h i. Li u
T các lí do nói trên, s can thi p h p lí chúng ta có nên xác nh rõ ràng và c th
c a Nhà nư c vào quan h gi a ngư i s n m c trách nhi m c a m i ch th này
xu t, kinh doanh hàng hoá, cung c p d ch trong công tác b o v quy n l i ngư i tiêu
v và ngư i tiêu dùng là c n thi t. Vai trò dùng. Nói c th hơn, trong ba tr c t b o v
i u ti t, can thi p, giám sát, tr ng tài c a quy n l i ngư i tiêu dùng: Nhà nư c (ch
Nhà nư c v i m c tiêu m b o s bình y u thông qua ho t ng c a các cơ quan
ng, t o ra s cân b ng trên th c t v l i qu n lí nhà nư c); ngư i tiêu dùng (ngư i
ích gi a ngư i s n xu t, kinh doanh hàng tiêu dùng và các t ch c xã h i, h i ngh
hoá, d ch v và ngư i tiêu dùng là m t nghi p do ngư i tiêu dùng t ch c ra i
trong nh ng bi n pháp b o m các quy n di n, b o v cho l i ích c a ngư i tiêu
cơ b n c a ngư i tiêu dùng ã ư c nhi u dùng); xã h i (các t ch c xã h i, doanh
qu c gia thành viên Liên h p qu c công nghi p ho c t ch c, cá nhân nư c ngoài h
nh n.(2) S “chen ngang” c a Nhà nư c tr , giúp trong công tác b o v quy n l i
vào quan h gi a ngư i s n xu t, kinh ngư i tiêu dùng) thì ch th nào có trách
doanh hàng hoá, d ch v và ngư i tiêu dùng nhi m chính trong công tác b o v quy n l i
m t m t nh m b o v quy n và l i ích h p ngư i tiêu dùng ho c chúng ta nên nh n
pháp c a ngư i tiêu dùng trư c s xâm h i, m nh vai trò c a tr c t nào?
khai thác thu l i b t chính c a ngư i s n Khác v i quan i m cho r ng ngư i tiêu
xu t, kinh doanh. M t khác, thông qua vi c dùng là ch th chính c a m i quan h gi a
40 t¹p chÝ luËt häc sè 12/2008
- nghiªn cøu - trao ®æi
h v i ngư i bán hàng hoá, cung c p d ch v qu n lí nhà nư c có th m quy n có th k p
và ho t ng b o v quy n l i ngư i tiêu th i ngăn ch n vi c ưa ra th trư ng nh ng
dùng có liên quan tr c ti p n ngư i tiêu s n ph m, hàng hoá không t tiêu chu n
dùng nên ngư i tiêu dùng ph i có trách ch t lư ng cho phép c a các doanh nghi p,
nhi m chính trong công tác b o v quy n l i (Xem ti p trang 64)
ngư i tiêu dùng, chúng tôi cho r ng b o v
quy n l i ngư i tiêu dùng là trách nhi m (1). Quécbec (Canada) tiêu dùng cá nhân c a ngư i
tiêu dùng chi m 60% t ng s n ph m qu c n i c a
chung c a toàn xã h i và c n có s ph i h p
Bang này. Yvan Turcotte, “S tham gia c a Chính
ch t ch , ng b trong hành ng c a Nhà ph vào v n b o v ngư i tiêu dùng”, Báo cáo t i
nư c, c ng ng xã h i (trong ó có c bu i t a àm: “Cơ ch pháp lí b o v quy n l i ngư i
doanh nghi p, ngư i s n xu t, kinh doanh, tiêu dùng: th c ti n Vi t Nam và kinh nghi m qu c
t ” do Vi n khoa h c pháp lí (B tư pháp) t ch c t i
làm d ch v ) và c a ngư i tiêu dùng. Tuy
Hà N i ngày 14-15/8/2007.
nhiên, trong công tác b o v quy n l i ngư i
(2). ó là quy n ư c th a mãn nh ng nhu c u cơ
tiêu dùng cũng c n xác nh vai trò c a t ng b n, quy n ư c an toàn, quy n ư c thông tin,
tr c t. Trong ba tr c t b o v quy n l i quy n ư c l a ch n, quy n ư c l ng nghe, quy n
ngư i tiêu dùng thì Nhà nư c gi vai trò ch ư c khi u n i và b i thư ng, quy n ư c giáo d c
o, xây d ng chính sách, pháp lu t, i u v tiêu dùng và quy n ư c có môi trư ng s ng lành
m nh và b n v ng. Các quy n này ư c ghi nh n
ph i ho t ng, ki m tra, giám sát, gi i
trong B n hư ng d n ngày 9/4/1985 c a Liên h p
quy t tranh ch p và x lí hành vi vi ph m. qu c v b o v ngư i tiêu dùng. nư c ta, các quy n
Bên c nh ó, Nhà nư c c n khuy n khích này c a ngư i tiêu dùng cũng ư c ghi nh n trong
vai trò giám sát xã h i, h tr , tr giúp c a Chương II Pháp l nh b o v quy n l i ngư i tiêu
dùng c a y ban thư ng v Qu c h i s 13/1999/PL-
c ng ng xã h i, cao tính trách nhi m xã
UBTVQH10 ngày 27/4/1999.
h i c a doanh nghi p và vai trò t b o v
(3).Xem: Dương Th Thanh Mai, “Hoàn thi n pháp
c a ngư i tiêu dùng. ây, n u Nhà nư c lu t b o v ngư i tiêu dùng Vi t Nam - M t vài g i
phát ng và duy trì ư c phong trào b o v m t góc nhìn lí lu n”, Báo cáo t i bu i t a àm:
quy n l i ngư i tiêu dùng thì s thu hút ư c “Cơ ch pháp lí b o v quy n l i ngư i tiêu dùng:
s tham gia c a c c ng ng xã h i vào th c ti n Vi t Nam và kinh nghi m qu c t ” do Vi n
khoa h c pháp lí (B tư pháp) t ch c t i Hà N i
ho t ng b o v quy n l i ngư i tiêu dùng,
ngày 14-15/8/2007.
qua ó góp ph n tăng cư ng ý th c b o v (4). Ch ng h n, ch m d t ư c các hành vi kinh
quy n l i ngư i tiêu dùng c a xã h i. N u doanh không lành m nh, mang tính ch p gi t, thi u
t o ra s giám sát ch t ch c a xã h i i v i văn hoá như: Chèo kéo, bám theo khách du l ch
ho t ng s n xu t, kinh doanh c a doanh bán hàng các i m du l ch; nâng giá hàng hoá, d ch
v các vùng b thiên tai, bão l t ho c trong các d p
nghi p thì s có s quan h ch t ch gi a
l , t t; thu phí trông gi phương ti n giao thông g p
ngư i dân và các cơ quan qu n lí nhà nư c nhi u l n m c Nhà nư c quy nh t i các b nh vi n,
trong b o v ngư i tiêu dùng. Nh có s i m tham quan, n, chùa v.v. s góp ph n t o nên
phát hi n, t cáo c a ngư i dân, cơ quan s văn minh trong kinh doanh các nơi ó.
t¹p chÝ luËt häc sè 12/2008 41
nguon tai.lieu . vn
