Xem mẫu
- BÁO CÁO TÓM T T
K T QU CÁC NGHIÊN C U V TRE TRÚC
VI T NAM
Hà N i, tháng 5, 2008
- M CL C
Trang
1. Gi i thi u chung 3
2. Các nghiên c u v phân lo i tre trúc Vi t Nam 8
3. Các nghiên c u v k thu t lâm sinh 11
4. Các nghiên c u v ch bi n và b o qu n tre trúc 13
5. Các nghiên c u v sâu b nh h i tre trúc 14
6. Các nghiên c u v tác ñ ng t i môi trư ng 15
7. Các nghiên c u v th trư ng tiêu th 17
8. Nh ng thu n l i và khó khăn trong quá trình nghiên c u tre trúc 17
9. Các n i dung c n nghiên c u trong th i gian t i 17
Tài li u tham kh o 20
2
- BÁO CÁO TÓM T T K T QU
CÁC NGHIÊN C U V TRE TRÚC VI T NAM
--------------------------------------
Vi n Khoa h c Lâm nghi p Vi t Nam, 5/2008
1. Gi i thi u chung
Tre trúc là t p h p các loài th c v t thu c h Hoà th o (Poaceae, ho c còn g i là
Gramineae). Các loài tre trúc r t phong phú, ña d ng, phân b r ng kh p trên th gi i, ñ c
bi t là Châu Á trong ñó có Vi t Nam. Tre trúc d tr ng, sinh trư ng nhanh, s m cho khai
thác, d ch bi n nên ñư c s d ng cho r t nhi u m c ñích khác nhau. Tre trúc có giá tr r t
l n ñ i v i n n kinh t qu c dân và ñ i s ng nhân dân, ñ c bi t là nông dân nông thôn và
mi n núi (Nguy n Hoàng Nghĩa 2005, Nguy n Ng c Bình và Ph m ð c Tu n 2007).
Khác v i các loài cây g , tre trúc thư ng có thân c ng như g , song có ñ c trưng là
thân thư ng r ng trong ru t, có h thân ng m (rhizome) và phân cành khá ph c t p, và có
h th ng mo thân hoàn h o, ñư c s d ng hi u qu trong quá trình phân lo i (Nguy n
Hoàng Nghĩa 2005). Thân ng m (thân s ng dư i ñ t) c a tre trúc thư ng phát tri n bò dài
trong ñ t, phát tri n thành m ng lư i, hay ch phát tri n thành m t s ñ t ng n g c cây.
Các ñ t thân ng m thư ng có nhi u r và ch i ng . Ch i s m c lên thành cây tre, trúc (thân
khí sinh) trên m t ñ t hay phát tri n thành thân ng m m i. Tre trúc có 3 loài thân ng m
chính là thân ng m m c c m, thân ng m m c r i và thân ng m ki u h n h p. Thân ng m
m c c m thư ng g p các chi Bambusa, Sinocalamus, Dendrocalamus…. ; Thân ng m
m c r i thư ng g p các chi như Indosassa, Phyllostachys, Chimonobambus…; và thân
ng m h n h p c a hai d ng c m và t n, thư ng g p các loài trong chi v u (Indosasa)
(Nguy n Ng c Bình và Ph m ð c Tu n 2007).
Trong khi thân ng m c a tre trúc thư ng n m dư i m t ñ t thì thân khí sinh (culm)
l i sinh trư ng ph n không gian phía trên m t ñ t. Thân khí sinh thư ng có hình tr , có
nhi u lóng r ng, ñ dài c a các lóng trên thân không gi ng nhau và các lóng ño n gi a
thân thư ng dài hơn các lóng g c và ng n. Thân thư ng có màu xanh ho c xanh l c,
nh t ho c th m, ñôi khi có s c tr ng (M y bông) ho c vàng (Tre vàng s c), có ph n tr ng
(Dùng ph n, Di n tr ng) ho c có màu nâu th m (M nh tông) (Nguy n Hoàng Nghĩa 2005).
Cành c a tre trúc có c u t o như thân khí sinh nhưng nh hơn nhi u, và ñ t thân là
nơi phát sinh c a cành. S hình thành cành trên các ñ t k ti p thư ng theo hư ng ñ i x ng
so le nhau, tr trư ng h p c a m t s loài trong chi B p cày (Gigantochloa) có các cành
m c r i trên ñ t thân. Cành phát tri n t ch i thân ñư c g i là cành chính. Tuỳ theo loài mà
có th có 1-3 ho c nhi u cành chính trên thân. S cành chính và cách hình thành và phân b
c a cành trên thân cũng là các ñ c ñi m quan tr ng ñ c trưng cho loài và nhóm loài nên
cũng ñư c dùng trong phân lo i các loài. M t s loài tre như Tre gai, Tre là ngà, L c ng c
c a chi Tre (Bambusa) có các cành bi n ñ i thành gai nh n (Nguy n Hoàng Nghĩa 2005).
3
- Tre trúc có 2 lo i lá có ch c năng khác nhau. Lo i th nh t làm nhi m v b o v
măng, thân cây non là mo thân. Lo i th hai làm nhi m v quang h p t ng h p v t ch t
nuôi cây g i là lá quang h p. Mo thân có hình v y, có các b ph n b mo, phi n mo, tai mo
và lư i mo. Khi tre trúc trư ng thành thì mo thân t bóc và ch t. Lá quang h p có màu
xanh, g m phi n lá, b lá, cu ng lá, lư i lá và tai lá. Tuỳ các loài khác nhau mà các b ph n
này cũng có kích thư c khác nhau (Nguy n Hoàng Nghĩa, 2005).
Các loài tre trúc còn có hoa và qu tuy r ng k t qu v t h u này thư ng kéo theo hi n
tư ng “khuy” là tre trúc ch t hàng lo t. Hoa tre trúc là hoa t có d ng chuỳ l n g m r t
nhi u nhánh. Trên m i nhánh, các ñ t có nhi u bông chét, m i bông chét có t 1 ñ n
nhi u hoa. Tre trúc còn có qu do bàu phát tri n sau khi thu ph n. Qu thư ng là d ng qu
thóc có kích thư c không khác nhi u so v i h t lúa nư c, lúa mì. M t s chi tre trúc như
Cytochloa, Dinochloa, Melocalamus, Melocanna và Sphaerobambos có d ng qu th t hình
c u hay hình qu m n (Nguy n Hoàng Nghĩa, 2005).
Các loài tre trúc phân b t nhiên các vùng nhi t ñ i, á nhi t ñ i và ôn ñ i, t vùng
th p t i ñ cao 4000 m (so v i m c nư c bi n), song t p trung ch y u vùng th p t i ñai
cao trung bình (Nguy n Hoàng Nghĩa, 2005). Các loài tre trúc có th m c hoang d i ho c
ñư c gây tr ng và có m t ñ c ñi m n i b t là có m t r t nhi u các môi trư ng s ng khác
nhau (Dransfield and Widjaja, 1995). Theo Rao and Rao (1995), c th gi i có kho ng 1250
loài tre trúc c a 75 chi, phân b kh p các châu l c, tr châu Âu. Châu Á ñ c bi t phong
phú v s lư ng và ch ng lo i tre trúc v i kho ng 900 loài c a kho ng 65 chi (Rao and Rao
1995; 1999). B ng 1 là s li u năm 1995 v s ña d ng c a các loài tre trúc trên th gi i. T
ñó t i nay có nhi u loài tre trúc m i ñã ñư c tìm ra và phân lo i trong ñó có Vi t Nam làm
tăng s loài tre trúc ñã ñư c xác ñ nh.
B ng 1. Phân b c a các loài tre trúc trên th gi i (Biswas 1995)
Nư c S chi S Di n tích Nư c-Vùng lãnh S chi S loài Di n tích
loài (ha) th (ha)
Trung Qu c 26 300 2.900.000 Singapore 6 23
Nh t B n 13 237 825.000 Bănglañet 8 20 6.000.000
nð 23 125 9.600.000 Papua New Guinea 26
Vi t Nam 16 92* 1.942.000 Srilanka 7 14
Myanma 20 90 2.200.000 Hàn Qu c 10 13
Inñônêxia 10 65 50.000 ðài Loan 40 140.000
Phillipnines 8 54 Mañagaxca 11 40
Malaysia 7 44 Châu M 20 45
Thai Lan 12 41 1.000.000 Ôxtralia 4 4
Ghi chú *: Nay kho ng hơn 200 loài
Là ñ t nư c n m trong vùng nhi t ñ i gió mùa châu Á và ch u nh hư ng r t l n t
3 lu ng th c v t di cư: h th c v t Himalaya - Qu ng Châu – Vân Nam phía b c, h th c
v t n ð - Mianma – Thái Lan phía tây, và t h th c v t Indonexia và Malaixia phía
nam, Vi t Nam có m t h th c v t r t phong phú và ña d ng (Lê Tr n Ch n và c ng s
4
- 1999, Vũ Tá L p 1999), trong ñó có các loài tre trúc. Theo Biswas (1995) thì Vi t Nam có
kho ng 92 loài tre trúc c a 16 chi (B ng 1). Nh ng nghiên c u g n ñây ñã cho th y s
lư ng loài tre trúc phân b Vi t Nam l n hơn r t nhi u. Theo Vũ Văn Dũng và Lê Vi t
Lâm (2005) thì Vi t Nam có trên 140 loài c a 29 chi và có th còn tìm th y các loài m i.
Cũng cùng năm 2005, Nguy n Hoàng Nghĩa ñã rà soát các k t qu nghiên c u v phân lo i
tre trúc Vi t Nam k t h p v i m t s nghiên c u, kh o sát th c ñ a ñã ñưa ra danh sách
c a 216 loài thu c 25 chi tre trúc phân b t nhiên Vi t Nam (Nguy n Hoàng Nghĩa,
2005).
Di n tích r ng tre trúc c a Vi t Nam cũng r t l n. Theo Nguy n Ng c Bình và Ph m
ð c Tu n (2007), tính t i năm 2001, t ng di n tích r ng tre trúc c a Vi t Nam có kho ng
1.489.000 ha, trong ñó 1.415.500 ha là r ng t nhiên (thu n loài ho c h n loài), và kho ng
73.500 ha là r ng tr ng tre trúc. Tính t i tháng 12/2004, thì t ng di n tích r ng tre trúc c a
Vi t Nam là 1.563.253 ha (B ng 2), g n tương ñương v i s li u th ng kê năm 1990, trong
ñó:
• Di n tích r ng tre trúc t nhiên thu n loài: 799.130 ha
• Di n tích r ng t nhiên tre trúc t nhiên pha g : 682.642 ha
• Di n tích r ng tre trúc tr ng (ch y u là r ng lu ng): 81.484 ha
B ng 2. Hi n tr ng tre trúc Vi t Nam tính t i tháng 12/2004 (Nguy n Ng c Bình và Ph m
ð c Tu n 2007)
Các lo i r ng tre trúc Di n tích Phân chia theo ch c năng (ha)
(ha) R ng ñ c ch ng R ng Phòng h R ng s n
xu t
R ng tre trúc t nhiên thu n loài 799.130 82.409 343.035 373.686
R ng tre trúc t nhiên h n loài 682.642 113.850 319.266 249.526
R ng tre trúc tr ng 81.484 285 10.186 71.013
T ng c ng 1.563.256 196.544 672.487 694.225
Tre trúc d tr ng, sinh trư ng nhanh, s m cho khai thác, d ch bi n nên ñư c s
d ng trong r t nhi u các m c ñích khác nhau c a con ngư i, ñ c bi t là ngư i dân nông thôn
c mi n ñ ng b ng và mi n núi. Nhìn chung, tre trúc có th ñư c s d ng trong xây d ng,
th c ph m, ph c v m c tiêu văn hoá, và m t s các công d ng khác.
Do kích thư c thân khí sinh l n có vách dày, c ng và b n nên tre, lu ng ñã ñư c s
d ng làm v t li u xây d ng nhà c a c a ngư i dân. Thân các cây l n dùng làm c t nhà, xà
nhà, ñòn tay, rui mè. Các loài có thân to hay v a có thân m ng hơn ñư c dùng làm sàn nhà
như trong nhà sàn c a ñ ng bào dân t c, ñôi khi làm vách và làm mái nhà. Hi n nay, tre
lu ng ch y u ñư c dùng nhi u nông thôn và mi n núi, song nhi u nơi thành ph v n s
d ng tre ñ gia c móng nhà thay cho c c bê tông, v a r l i b n. M t s công trình xây
d ng nh còn dùng tre lu ng làm c t ch ng côppha, có n i các phên n a và cót ép ñư c
dùng ñ lót ñ bê tông tr n nhà. Tre trúc cũng là ngu n nguyên li u lý tư ng ñ s n xu t
gi y. Thân tre trúc có ch a lư ng s i cao (40-60%), và chi u dài s i kho ng 1,5-2,5 mm (t i
ña là 5 mm), là nguyên li u t t cho s n xu t gi y (Nguy n Hoàng Nghĩa 2005).
5
- Ngoài vi c s d ng tre trúc cho xây d ng, m t s loài tre trúc còn cho măng ăn ngon
như mang mai, măng lu ng, măng tre, măng m y lay, măng n a, có khi là măng ñ ng như
măng v u. ðây là ngu n th c ph m t t, và cũng là ngu n thu nh p quan tr ng c a ngư i
dân mi n núi. Trong th i gian g n ñây, vi c tr ng tre l y măng (k c tre trúc b n ñ a và
nh p n i) ñang phát tri n m nh m , góp ph n xoá ñói gi m nghèo và tăng ñáng k giá tr l i
ích c a ñ t tr ng r ng và tăng vi c làm cho ngư i dân (Nguy n Hoàng Nghĩa 2005).
Tre trúc ñã ñư c s d ng r t nhi u vào m c tiêu văn hoá. T hàng nghìn năm trư c,
ngư i Trung Hoa c ñ i ñã bi t d ng thân m t s loài tre trúc ñ làm gi y vi t. Ngày nay,
r t nhi u các lo i tre trúc v n ñư c s d ng làm gi y vi t. Ngoài ra, nhi u loài tre trúc ñư c
s d ng làm cây c nh, cây trang trí cho các công viên, công s , gia ñình như Tre b ng ph t,
Tre vàng s c, Tre ñùi gà, Trúc hoá long, Trúc ñen, và Trúc quân t . M t s nh c c n i
ti ng c a ñ ng bào các dân t c thi u s như ñàn Tơ rưng, khèn, và các nh c c ñơn gi n
khác như sáo ñ u ñư c làm b ng m t s loài n a và trúc. C n dùng ñ u ng rư u c n cũng
ñư c làm b ng thân cây trúc. Năm cơm lam n i ti ng c a ngư i Thái vùng Tây B c cũng
ñư c n u b ng thân cây cơm lam, m t loài tre ñ c ñáo ch ñư c dành cho m c tiêu này mà
thôi (Nguy n Hoàng Nghĩa 2005).
Tre trúc còn có r t nhi u công d ng khác. Tre trúc dùng ñ ñóng thuy n thúng,
thuy n nan, bè m ng tre lu ng, sào ch ng thuy n trên sông su i, ng d n nư c t su i v
nhà, c t ñi n, d ng c b t cá. V i công ngh m i hi n ñ i, tre trúc còn ñư c s d ng làm
ván ghép nhân t o ñ làm ván sàn, lá di n tr ng phơi khô xu t kh u cho m t s nư c làm
gi y gói, trúc sào Cao b ng làm chí u trúc, mành trúc (Nguy n Hoàng Nghĩa 2005).
Tre trúc là ngu n nguyên li u cho ngư i dân s n xu t ñ th công m ngh cho tiêu
dùng trong nư c và xu t kh u. Hi n nay, nư c ta có kho ng 320 cơ s s n xu t th công m
ngh riêng cho mây tre v i t ng s lao ñ ng lên t i 32.500 ngư i (Nguy n Ng c Bình và
Ph m ð c Tu n 2007). Giá tr xu t kh u hàng mây tre ñan c a Vi t nam sáng th trư ng
Nh t B n năm 2002 ñ t 225 tri u ñô la M và v n ti p t c tăng trung bình hàng năm t 30-
35% t năm 1996 t i nay. Th trư ng châu Âu và B c M cũng có nhu c u l n v nh p
kh u các hàng th công m ngh mây tre ñan c a Vi t Nam. Trong 6 năm (1996-2002) t ng
kim ng ch xu t kh u các m t hàng tre trúc c a Vi t Nam ñ t kho ng 300 tri u ñô la M , ch
y u là ñũa và chi u tre. Do t m quan tr ng c a các làng ngh s n xu t th công m ngh ñ i
v i xoá ñói, gi m nghèo, Chính ph ñã có chính sách chi kho ng 115 t ñ ng trong giai
ño n 2006-2015 ñ ñ t m c xu t kh u s n ph m c a các làng ngh nông thôn tăng bình
quân t 20-22%/năm và thu hút trên 300.000 lao ñ ng vùng nông thôn (Nguy n Ng c
Bình và Ph m ð c Tu n 2007).
Vi t Nam hàng năm khai thác m t lư ng l n tre trúc ñ ph c v nhi u m c tiêu c a
n n kinh t qu c dân và ñ i s ng nhân dân. Chúng ta c n ph i có quy ho ch các vùng
chuyên canh tre trúc, v i s qu n lý ch t ch c a các lâm trư ng và các h dân, áp d ng các
bi n pháp lâm sinh, ch n t o gi ng t t, tr ng, chăm sóc, nuôi dư ng, khai thác r ng tre trúc
m t cách h p lý, b n v ng, ñ c bi t là các r ng tre trúc phân b t nhiên, ñ gi i quy t các
khó khăn hi n nay, chúng ta ph i nh p kh u t i 80% nguyên li u mây tre ñan, v i kh i
lư ng t i 500.000 t n/năm (Nguy n Ng c Bình và Ph m ð c Tu n 2007).
6
- Các nghiêu c u v tre trúc trên th gi i ñã b t ñ u t khá lâu và r t ña d ng. ð u tiên
ph i k t i n ph m Nghiên c u v tre trúc c a Munro (1868). Sau ñó có nghiên c u v các
loài tre trúc n ñ (Gamble 1896) trong ñó tác gi mô t hình thái c a 151 loài tre trúc phân
b n ñ và m t s nư c láng gi ng như Pakistan, Srilanca, Myanma, Malaysia và
Indonesia. Tác gi cũng cho r ng các loài tre trúc là loài ch th r t t t v các ñ c ñi m và ñ
phì c a ñ t. Haig và c ng s (1959) cũng bình lu n r ng s phân b t nhiên c a tre trúc
Myanma cũng ch th r t t t các ñi u ki n ñ t ñai ñó. Trung Qu c cũng có r t nhi u các
nghiên c u v phân lo i, các k thu t t o gi ng, k thu t tr ng, chăm sóc, khai thác, ch
biên và c v th trư ng tre trúc và các s n ph m s n xu t t tre trúc (Nguy n Ng c Bình và
Ph m ð c Tu n 2007).
Nghiên c u v tre trúc Vi t Nam ñã ñư c b t ñ u t khá lâu. Có th nói công trinh
ñ u tiên nghiên c u v tre trúc Vi t Nam thu c v m t ngư i Pháp trong n ph m nghiên
c u v th c v t chí ðông Dương (Le Comte 1923). Trong nh ng năm 1960, Ph m Quang
ð ñã nghiên c u v k thu t tr ng và khai thác tre trúc Vi t Nam (Ph m Quang ð
1963). Cũng t th i gian này, các nghiên c u v phân lo i, k thu t nhân gi ng, k thu t
tr ng, chăm sóc, b o v r ng tre trúc, k thu t ch bi n, b o qu n tre trúc cũng ñư c th c
hi n. Ví d như: Kinh nghi m tr ng lu ng (Ph m Văn Tích 1963), Nghiên c u ñ t tr ng
lu ng (Nguy n Ng c Bình 1964), K thu t tr ng Di n C u Hai (Nguy n Th Phương Anh
1967), Phân lo i tre trúc theo hình thái (Tr n ðình ð i 1967), B nh h i tre (Tr n Văn Mão
1972). Tính t i năm 2007, ñã có trên 100 n ph m (theo danh m c nghiên c u c a chúng
tôi) nghiên c u v tre trúc (ho c liên quan t i tre trúc) ñã ñư c phát hành trên kh p c nư c.
Tuy nhiên, các nghiên c u v tre trúc c a Vi t Nam còn khá l t và t n mát nhi u
cơ s trên c nư c. Các k t qu nghiên c u do v y n m nhi u th lo i: bài báo, sách ho c
các báo cáo khi ñ tài k t thúc và n m nhi u cơ s , các Vi n nghiên c u, trư ng, trung
tâm thông tin ... ð các nghiên c u này có tác d ng l n nh t t i th c ti n s n xu t và ñ i
s ng con ngư i, r t c n thi t ph i rà soát, xem xét và t ng h p l i các k t qu c a các
nghiên c u ñã ñư c th c hi n, ñ rút ra các k t qu c n áp d ng cũng nhưng khuy n ngh
các v n ñ c n ti p t c ñ y m nh nghiên c u.
ðư c s tài tr c a t ch c Prosperty Initiative (PI), m t nhóm chuyên gia c a Vi n
Khoa h c Lâm nghi p Vi t Nam ñã ti n hành rà soát, xem xét và t ng h p l i các k t qu
nghiên c u v tre trúc ñã ñư c th c hi n t i Vi t Nam. Các k t qu này ñư c th hi n
b ng danh m c các n ph m (sách, báo, báo cáo), các b n copy c a các n ph m, các tóm t t
k t qu c a các n ph m, các b n copy c a các thí nghi m, nghiên c u v tre trúc, m t s
khuy n ngh v các v n ñ (kho ng tr ng/l h ng) c n nghiên c u và báo cáo t ng h p này.
2. Các nghiên c u v phân lo i tre trúc Vi t Nam
T năm 1971 t i 2007 ñã có t i trên 18 công trình nghiên c u l n và nh liên quan t i phân
lo i, ñ c ñi m nh n bi t và phân b c a các loài tre trúc, các lo i và c u trúc r ng tre trúc
7
- Vi t Nam. Các nghiên c u này ph n l n là các nghiên c u ñ c l p v hình thái, gi i ph u,
nh n bi t, phân b và công d ng c a m t s loài tre trúc. Ví d như Cu n sách “Tên cây
r ng Vi t nam” do tác gi Nguy n Tích và Tr n H p th c hi n và ñư c xu t b n năm 1971
ñã l p lên B ng tra c u tên cây theo ti ng Vi t Nam và B ng tra c u tên cây theo h th c
v t. ðây tuy là nh ng cu n sách giúp tra c u tên các loài cây r ng Vi t Nam ñ u tiên nhưng
cũng ñã ñ c p ñư c m t s các loài tre h u ích mà nhân dân quen s d ng, bao g m 23 loài
tre trúc, ñó là: Bương, Dang, Di n, Di n tr ng, Hóp, Lu ng Thanh Hóa, Mai, N a, N a b y,
S t, T m vông, Tre hóa, tre là ngà, Tre l ô, Tre tàu, Tre tông, Tre v u, Tre vàng s c, Trúc,
Trúc ñùi gà, Trúc hóa long, V u, V u tr ng; Xu t phát t k t qu nghiên c u quy lu t sinh
măng c a n a lá nh , thông qua vi c kh o sát h th ng thân ng m các tác gi ñã xác ñ nh
ñư c tu i và ñã l p b ng tra tu i cho lâm trư ng Tân Phong - Hòa Tuyên. Các k t qu
nghiên c u ñư c tác gi H i Âu ñăng trên t p san lâm nghi p s 7 năm 1976 v i bài vi t
"Cách nh n bi t tu i n a lá nh "Có th nói, b ng tra này tuy ñư c l p cho lâm trư ng Tân
Phong - t nh Hà Tuyên, nhưng có th là tài li u tham kh o r t t t cho các vùng khác có ñi u
ki n tương ñ ng. Nghiên c u này r t quan tr ng làm cơ s ñ tham kh o và cho nh ng
nghiên c u sau này ñ nh n bi t tu i c a n a.
Cây c Vi t Nam là cu n sách do tác gi Ph m Hoàng H so n th o và ñư c xu t
b n năm 1999 t i Nhà xu t b n Tr - Thành ph H Chí Minh là m t cu n t ñi n có th nói
là ñã li t kê và mô t ñư c nhi u loài tre nh t v i 18 chi và 126 loài tre và ñư c s d ng ñ
tham kh o nghiên c u r t t t.
Cu n sách “Danh l c các loài th c v t Vi t Nam” do Trư ng ð i h c Qu c gia Hà
N i ph i h p v i Vi n Khoa h c và Công ngh Vi t nam so n th o năm 2005 ñã ñ c p ñ n
phân h tre (Bambusoideae) và mô t v phân b , d ng s ng và sinh thái, công d ng c a các
loài trong phân h tre bao g m 29 chi và 131 loài Cu n sách này cũng dùng ñ tra c u và
tham kh o r t t t.
Cu n sách “T ñi n th c v t thông d ng” ñư c tác gi Võ Văn Chi so n th o và do
Nhà xu t b n Khoa h c và K thu t xu t b n vào năm 2003 ñã ñ c p ñ n h Lúa (Tre, T m
vông) (Bambusa) t trang 410-415 v i 13 loài và ñ c ñi m sinh v t h c c a chúng, bao
g m: Tre l c ng c, Tre là ngà, Dùng, Hóp, Hóp c n câu, Hóp sào, Tre v u, L ô, Tre gai
nh , Hóp nh , T m vông, Trúc ñùi gà, Tre m . Tuy cu n sách này chưa ñ c p ñư c nhi u
loài Tre nhưng cũng là m t trong nh ng tài li u ñ u tiên ñ tham kh o và tra c u thông tin.
Nghiên c u “B o t n m t s loài Tre trúc quý hi m Vi t Nam” do Nguy n Hoàng
Nghĩa so n th o năm 2001 ñã ch ra các loài Tre trúc quan tr ng Vi t Nam, các loài Tre
trúc quý hi m ñang có nguy cơ b tiêu di t và giá tr kinh t cũng như tình hình s d ng tài
nguyên nh m ph c v cho ho t ñ ng qu n lý và kinh doanh các loài tre trúc này.
Nghiên c u v “Tài nguyên tre Vi t Nam” c a Nguy n T Ư ng năm 2001 ñã cung
c p nh ng thông tin t ng h p v giá tr kinh t , di n tích, ki u s ng và tr lư ng loài, phân
b , nguy cơ tuy t ch ng và các ho t ñ ng nghiên c u ph bi n k thu t v Tre Vi t Nam.
Nghiên c u cũng ñã cung c p cho chúng ta có m t cái nhìn t ng quan v tài nguyên Tre, và
các ho t ñ ng nghiên c u s d ng Tre Vi t Nam.
Cũng trong năm 2001, Nghiên c u “ði u tra b sung thành ph n loài, phân b và
m t s ñ c ñi m sinh thái các loài Tre ch y u Vi t Nam” do Lê Vi t Lâm th c hi n góp
ph n t ng bư c hoàn thi n h th ng phân lo i Tre Vi t Nam. Nghiên c u ñã ti n hành
8
- ñi u tra thu th p m u v t, xây d ng b sưu t p; Nghiên c u v m t phân lo i Tre như giám
ñ nh m u v t, ki m tra và ch nh lý tên khoa h c; Phân b và m t s ñ c ñi m sinh thái c a
m t s loài Tre ch y u; Nghiên c u c u t o gi i ph u, Nghiên c u tính ch t cơ v t lý. Và
ñã gi i thi u v 40 loài Tre ch y u Vi t Nam.
Cây M y bông – loài tre có th dùng làm nguyên li u gi y (Vũ Văn Dũng năm 1980)
cho th y nghiên c u v M y bông là nguyên li u r t thích h p ñ làm các lo i b t gi y vi t,
gi y v và b c hàng. ðây cũng là lý do tác gi nghiên c u khuy n ngh khai thác ngu n
nguyên li u này cho công nghi p gi y thay th n a lá nh ñang có s lư ng gi m d n Vi t
Nam.
ðã có nhi u nh ng bài vi t v tài nguyên tre trúc c a Vi t Nam nhưng có th nói,
cu n sách “Tre trúc Vi t Nam” c a Nguy n Hoàng Nghĩa (2005) là cu n sách ñã mô t
cũng như li t kê ñ y ñ nh t v s lư ng chi cũng như loài tre trúc Vi t Nam. Ngoài ra
còn có c nh minh h a cho m t s loài tre trúc ch y u. Ph n ñ u tiên, tác gi có tóm t t sơ
qua v t ng quan các loài tre trúc trên th gi i. Trong ñó có th hi n s lư ng các chi và loài
tre trúc trên th gi i và c u t o hình thái, t p tính ra hoa, nhân gi ng tre trúc và nghiên c u
ch n gi ng và ngu n gen. Sau ñó tác gi có m t b ng danh sách các chi và loài tre trúc
Vi t Nam bao g m 25 chi và 216 loài. Ngoài ra tác gi còn ñưa ra m t s các b ng th ng kê
như: B ng th ng kê các chi và loài tre trúc ñã ñư c công b Vi t Nam; B ng m t s ñ c
ñi m hình thái ñ c trưng cho m t s loài tre Vi t Nam (mô t ñ c ñi m v thân ng m, chi u
dài và ñư ng kính thân, chi u dài và r ng lá, s cành, chi u dài lóng, và m t s ñ c ñi m
n i b t c a 191 loài tre); B ng s lư ng các loài và chi tre trúc ñư c t p h p t các tài li u
khác nhau. M t s ñ c ñi m chung c a tre trúc như v công d ng, các loài tre trúc thông
d ng Vi t Nam (bao g m 6 loài: Tre gai, Lu ng, Trúc sào, V u, Di n, N a) và các loài tre
trúc quý hi m Vi t Nam (bao g m 4 loài: Trúc ñen, Trúc vuông, Trúc hóa long và Tre
bông). Cu i cùng tác gi ñã mô t các loài tre trúc chính Vi t Nam và nh minh h a c a
m t s loài tre ñó.
T năm 1980 ñ n nay, t i các khu v c thu c ñ i núi c a t nh Hòa Bình ñ c bi t là
d c lưu v c lòng h th y ñi n sông ðà, các huy n vùng th p như Lương Sơn, Kỳ Sơn, L c
Th y ñã ñưa cây lu ng tr thành cây tr ng mũi nh n ñ a phương. Di n tích tr ng lu ng
c a t nh ñ t 103.640 ha g m r ng tr ng s n xu t, r ng phòng h v i hình th c tr ng t p
trung hay phân tán. T i các xã vùng cao huy n Mai Châu, Tân L c cây lu ng cũng ñư c ñưa
vào gây tr ng nhưng do ñi u ki n khí h u, ñ t ñai không phù h p nên hi n nay nhi u di n
tích ñã b b nh ch i s , g s t lá, b nh th i măng, vào mùa măng hay b sâu h i và b xít h i
măng nh hư ng t i năng su t và ch t lư ng c a cây tr ng. Trong khi ñó, t i các ñ a phương
trên có m t s loài tre trúc phân b t nhiên ho c ñư c ñ ng bào dân t c tr ng t lâu ñ i l i
sinh trư ng t t so v i cây lu ng ho c ñi n trúc ñem t nơi khác v tr ng. Vi c ki m tra ñánh
giá các loài tre trúc có tri n v ng vùng cao Hòa Bình không ch d ng l i vi c xác ñ nh
thành ph n loài, ñ c ñi m hình thái, sinh thái c a chúng mà còn góp ph n l a ch n loài cây
ñ phát tri n cho phù h p v i ñ a phương ñ ng th i c ng c ñúc k t ñư c nh ng kinh
nghi m c a ngư i dân ñ a phương. K t qu nghiên c u th c ti n k t h p v i kinh nghi m
c a ñ ng bào ngư i dân t c Thái và Mư ng hai xã vùng cao thu c t nh Hòa Bình có th
9
- kh ng ñ nh các loài bương, v u, mai là nh ng loài thích h p c n phát tri n gây tr ng trên
di n r ng s ñem l i hi u qu cao v kinh t , xã h i và môi trư ng (Tr n Ng c H i, 2005).
Nguy n Hoàng Nghĩa và Tr n Văn Ti n (2006) nghiên c u v các loài tre qu th t.
M t s nghiên c u khác là nghiên c u k th a k t h p v i ñi u tra, ki m nghi m t i th c
ñ a. Trong m ng này ñã có r t nhi u các công trình r t có giá tr . Trong ñó ph i k ñ n các
công trình r t có giá tr v phân lo i và nh n bi t như công trình phân lo i tre trúc theo hình
thái (Tr n ðình ð i 1967) và các loài tre b n x Vi t Nam (H Vi t S c 1970), Lê
Nguyên và c ng s (1971) nghiên c u v ñ c ñi m nh n bi t, gây tr ng, b o v và khai thác
tre trúc, Nguy n T Ư ng (1996) v tài nguyên tre Vi t Nam. G n ñây nh t, là công trình
Tre trúc Vi t Nam (Nguy n Hoàng Nghia 2005) ñã mô t hình thái, sinh thái và phân b c a
194 loài thu c 24 chi tre trúc. Tuy nhiên, tác gi ñã t p h p ñư c 216 loài tre trúc c a 25 chi
t các tài li u khác nhau. Liên quan t i phân lo i, c u trúc và phân b c a r ng tre trúc
Vi t nam. Nguy n Ng c Bình và Ph m ð c Tu n (2007) ñã xu t b n công trình Các lo i
r ng tre trúc Vi t Nam, trong ñó các tác gi ñã rà soát, t ng h p các ñ c ñi m phân b ,
sinh trư ng và các phương th c tr ng, k thu t tr ng, kinh doanh các lo i r ng tre trúc quan
tr ng Vi t Nam ñã ñư c nghiên c u trong các th p k v a qua. ðây là m t cu n sách
nghiên c u tương ñ i t ng h p v hi n tr ng tài nguyên tre trúc Vi t Nam và th gi i và
các ñ c ñi m hình thái c a tre cũng như phương th c tr ng và kinh doanh các lo i r ng tre
ñó. Theo cu n sách, s loài tre trúc trên th gi i có kho ng 1250 loài thu c 75 chi. Vi t
Nam thì có 61 loài thu c 31 chi khác nhau và ñ i ña s phân b mi n B c Vi t Nam “Sách
ñ Vi t nam” là cu n sách ñ c p ñ n nh ng loài cây quý hi m và b ñe d a t i Vi t Nam do
B Khoa h c và Công ngh ph i h p v i Vi n Khoa h c Và công ngh Vi t Nam th c hi n
và ñư c xu t b n năm 2007. Cu n sách ñã ñ c p ñ n 2 loài tre trúc ñư c xác ñ nh là loài
hi m t i Vi t nam, ñó là: Trúc vuông, Trúc ñen. Cu n sách cũng ñã mô t ñ c ñi m nh n
d ng, ñ c ñi m sinh h c và sinh thái, phân b , giá tr , tình tr ng, phân h ng và bi n pháp
b o v c a các loài tre trúc trên.
Các nghiên c u v phân lo i tre trúc ñã ñư c th c hi n khá t t trong th i gian qua,
th hi n các n ph m r t có giá tr v lĩnh v c này. Tuy nhiên, m t s loài v n chưa ñư c
mô t ñ y ñ m c dù ñã có tên trong danh m c. Công tác ñi u tra, kh o sát các loài m i
trên toàn ñ t nư c cũng c n ñư c quan tâm. V i các loài ñã ñư c phân lo i, vi c xây d ng
các m u v t cho các loài này cũng r t quan tr ng ñ ph c v công tác nghiên c u, phân lo i
và s n xu t.
3. Các nghiên c u v k thu t lâm sinh
ðây là lĩnh v c v tre trúc ñư c nghiên c u nhi u nh t, như th ng kê c a chúng tôi
ñã có t i 52 công trình nghiên c u k t năm 1963 t i này. Các nghiên c u t p trung vào
các v n ñ nhân gi ng, kh o nghi m, k thu t gây tr ng, k thu t chăm sóc và khai thác các
lo i riêng bi t. Ngay t năm 1963, Ph m Quang ð ñã nghiên c u và xu t b n n ph m
Tr ng và khai thác tre n a trúc. ðây là m t trong nh ng cu n sách ñ u tiên v ñ tài tre
trúc. N i dung cu n sách trình bày sơ lư c v ñ i s ng tre n a và phương pháp gây tr ng
m t s loài tre n a trúc ch y u. ðây là m t trong nh ng nghiên c u ñã r t t ng h p t cách
10
- nh n bi t ñ n phân b , s tăng trư ng, cho ñ n tr ng và khai thác, chăm sóc r ng tre n a.
Sau ñó, cũng có r t nhi u các nghiên c u v nhân gi ng, k thu t tr ng và khai thác các loài
tre trúc. Ví d như Ph m Bá Ninh (1974) ñã nghiên c u v nhân gi ng lu ng b ng phương
pháp ươm cành trong b u dinh dư ng; Tr nh ð c Trình (1974) nghiên c u v th i v ươm
lu ng vư n ươm Thanh Hoá (chưa tìm ñư c tài li u); Tr n Nguyên Gi ng và c ng s
(1977) v nghiên c u k thu t tr ng và kinh doanh r ng lu ng ñáp ng v i nhu c u tr ng
quy mô l n; Hoàng Vĩnh Tư ng (1977) v nghiên c u tác d ng c a m t s ch t kích thích
sinh trư ng ñ n vi c nhân gi ng lu ng b ng cành; T trư c ñ n nay, ngư i ta gây tr ng
Lu ng b ng gi ng vô tính là ch y u (g c, thân, cành, chét). Phương pháp này cho h s
nhân gi ng r t th p.
Bài vi t “S d ng h p lý và phát tri n tài nguyên Tre Vi t Nam” ñư c ñăng trên T p
chí Lâm nghi p s 8 năm 1995, do tác gi Nguy n T Ư ng và Nguy n ðình Hưng th c
hi n. Tác gi ñã cung c p các thông tin v : Th c tr ng c a r ng tre hi n nay và ñ c ñi m
sinh h c c a Tre, phân b . Căn c vào m c ñ s d ng, các s n ph m và vi c ch bi n, kh
năng cây tr ng, các tác gi ñã ki n ngh ñưa ra danh sách bao g m 10 loài tre c n chú ý
nghiên c u, b o v cho phát tri n và gây tr ng như sau:
TT Tên khoa h c Tên Vi t nam Vùng phân b chính
1 Arundinaria sp V u ñ ng Trung tâm ðông B c
2 Bambusa procera A. Chev et A.Cam L ô ðông Nam b
ðông B c, ñ ng b ng
3 Bambusa stenostachya Hack Tre gai
B c B , Tây B c, TT
4 Dendrocalamus membranaceus Munro Lu ng B c Trung B
5 Dendrocalamus sericeus Munro M y sang Tây B c
6 Dendrocalamus sp M nh tông ðông Nam B
Trung tâm, B c Trung
7 Neohouzeaua dullooa A. Cam N a
B
8 Phyllostachys pubescens Maxel ex H.d Trúc sào ðông B c
9 Sinocalamus latiflorus Mc Clure Di n tr ng Trung tâm, ðông B c
10 Sinocalamus giganteus Keng F. Mai Trung tâm, ðông B c
ðây là nh ng nghiên c u r t quan tr ng, làm cơ s cho vi c ñ nh hư ng tr ng và
kinh doanh các loài tre m t cách h p lý Vi t nam.
Vi c tìm phương pháp nhân gi ng v a ñơn gi n v a t n d ng t i ña s cành có trên
thân, v a s d ng ñư c cây gi ng các l a tu i ñã ñư c tác gi Lê Quang Liên (2001) v i
công trình “ Nhân gi ng lu ng b ng chi t cành” nh m tìm ra phương pháp nhân gi ng có
th t n d ng ñư c nhi u v t li u gi ng hom. và nghiên c u c a tác gi ñã cho thây Lu ng là
m t loài cây có th nhân gi ng b ng cành. M t s quy trình, quy ph m cho tr ng tre trúc
cũng ñư c xây d ng như: Quy ph m k thu t tr ng lu ng (B NN& PTNT 1999) ñã s an
11
- th o quy trình k thu t tr ng Lu ng b ng cành chi t bao g m các khâu t t o gi ng ñ n khai
thác s n ph m; Quy trình k thu t tr ng cây tre cho măng ng t ðài Loan (C c Lâm nghi p
1999) cho th y cây tre cho măng ng t ðài Loan t ra khá thích h p v i khí h u, ñ t ñai
nghèo x u, khô c n c a vùng ñ t tr ng ñ i núi tr c trung du (B c Giang, Phú Th ) và vùng
núi cao Sa Pa. S n ph m là măng ng t có kh năng tiêu th t t v i th trư ng trong nư c và
m ra tri n v ng xu t kh u. Quy ph m k thu t tr ng, chăm sóc và khai thác măng tre ñi m
trúc (Công ty ñ u tư, xu t nh p kh u nông lâm s n ch bi n 2006) cho th y cây tre ði m
trúc thích h p v i các vùng khí h u nóng và m có nhi t ñ bình quân 23oC, lư ng mưa
trung bình hàng năm t 1.000 – 1.500mm. Tr ng ñư c nh ng nơi có ñ cao bi n ñ ng
l n, ñ d c ñ n 30o, không nên tr ng nơi ñ t quá d c khó chăm sóc, thâm canh, n u tr ng
nơi có ñ d c l n nên làm b c thang theo ñư ng ñ ng m c. Tre ði m trúc thích h p nơi
có t ng ñ t dày t 0,5m tr lên, ñ t tơi x p, nhi u mùn, ñ t m nhưng thoát nư c t t, t t
nh t là các ñ t phù sa ven sông su i, ñ t trên nương r y có tính ch t ñ t r ng. ði m trúc là
loài cây ưa sáng hoàn toàn, không ñư c tr ng dư i tán cây khác, n u tr ng h n giao thì nên
tr ng theo phương pháp h n giao v i băng r ng ñ ñ m b o ñ chi u sáng. Các nghiên c u
v “ S d ng h p lý và phát tri n tài nguyên Tre Vi t Nam” là nghiên c u r t quan tr ng
c a tác gi Nguy n T Ư ng năm 1995 làm cơ s cho vi c ñ nh hư ng tr ng và kinh doanh
các loài tre m t cách h p lý Vi t Nam.
Năm 2002, nhóm tác gi c a Vi n tư v n phát tri n kinh t - xã h i nông thôn và
mi n núi và Vi n Khoa h c Lâm nghi p VN ñã ti n hành ñi u tra kh o sát và ñã xây d ng
ñư c k thu t tr ng cây làm nguyên li u gi y v i loài cây nguyên li u là Lu ng. Nhóm tác
gi ñã nghiên c u ñ y ñ ñ c ñi m hình thái, sinh thái lâm sinh, giá tr kinh t , t ñó xây
d ng ñư c quy trình k thu t ươm gi ng, thi t k tr ng r ng, k thu t tr ng, chăm sóc, nuôi
dư ng và b o v r ng, khai thác và chăm sóc sau khai thác. Nhóm tác gi cũng ñưa ra mô
hình tr ng xen tre lu ng v i các cây nông nghi p ng n ngày trong hai năm ñ u.
Năm 2005, ñ ñánh giá ñư c th c tr ng tài nguyên tre trúc ñây, xác ñ nh nh ng
khó khăn và tìm ra các nguyên nhân ñ t ñó ñ xu t gi i pháp giúp c ng ñ ng ngư i dân
t c Thái nói riêng, t nh Hòa Bình nói chung qu n lý, s d ng tre trúc ñư c t t hơn, nhóm
nghiên c u c a trư ng ðH Lâm nghi p Vi t Nam ñã tri n khai ñ tài: “Nghiên c u nh ng
gi i pháp ch y u qu n lý tài nguyên tre trúc d a trên cơ s c ng ñ ng các b n ngư i Thái
vùng cao huy n Mai Châu - Hòa Bình” t i hai xã ð ng B ng và V n Mai. Nhóm nghiên
c u ñã s d ng m t s phương pháp nghiên c u trong thu th p và phân tích thông tin như:
S d ng phương pháp ñánh giá nhanh nông thôn, và phương pháp ñánh giá nông thôn có s
tham gia c a ngư i dân d thu th p các tài li u v ñi u ki n t nhiên, kinh t , xã h i, ki n
th c b n ñ a, ñ xu t và l a ch n ho t ñ ng… áp d ng phương pháp phát tri n k thu t có
ngư i dân tham gia ñ tri n khai m t s th nghi m v nhân gi ng, khai thác, b o v tài
nguyên tre trúc d a vào c ng ñ ng… S d ng phương pháp ñi u tra chuyên ngành ñ tri n
khai m t s th nghi m v nhân gi ng, khai thác, b o v tài nguyên tre trúc d a vào c ng
ñ ng. S d ng phương pháp ñi u tra chuyên ngành ñ xác ñ nh loài, ñánh giá tình hình sinh
trư ng, phân b , sâu b nh h i…c a các loài. Ngoài ra còn k th a các tài li u ñã công b ,
s d ng phương pháp chuyên gia ñ cùng ph i h p trong xác ñ nh các gi i pháp phát tri n.
12
- K t qu nghiên c u ñóng góp cho vi c kinh doanh s n xu t không ch r ng Tre l ô
mà c B ch ðàn, keo Tai tư ng và Song m t và Tr ng r ng và tr ng r ng thâm canh tre
trúc cũng ñư c quan tâm. Ví d như công trình K thu t tr ng m t s loài LSNG, khoanh
nuôi ph c h i r ng và canh tác ñ t b n v ng t i Cao B ng, B c C n (Nguy n Xuân Quát và
c ng s 2005). ð c bi t, hi n t i Vi n Khoa h c lâm nghi p Vi t Nam ñang tri n khai ñ tài
nghiên c u: Nghiên c u ch n gi ng và các bi n pháp k thu t tr ng r ng thâm canh tre trúc
ñ l y măng và nguyên li u cho xây d ng, ch bi n ph c v n i tiêu và xu t kh u. Và ñ tài
“ Tr ng th nghi m thâm canh các loài tre nh p n i l y măng nh m ñánh giá và tuy n ch n
các loài tre nh p n i l y măng phù h p cho C u Hai- Phú Th và Ng c L c – Thanh Hóa,
ñánh giá các bi n pháp thâm canh, kh o nghi m v phương pháp khai thác măng, kh o
nghi m m t s phương pháp sơ ch b o qu n măng và hư ng d n k thu t tr ng, khai thác,
sơ ch và b o qu n măng tre ði m trúc.
Tuy nhiên, ñây các nghiên c u ch chú tr ng vào m t s loài có giá tr kinh t cao
(ví d lu ng, tre ñi m trúc…) trong khi cũng c n có nh ng nghiên c u tương t cho các loài
khác vì các m c tiêu khác như ña d ng sinh h c và b o t n. Các nghiên c u cũng còn chưa
t p trung, mà t n mát nhi u cơ s và ñ a phương khi n ngư i ñ c khó theo dõi, khó hi u
nên khó áp d ng. Chúng tôi cho r ng s r t c n thi t n u ñưa ra khung ưu tiên cho các loài
c n nghiên c u (ví d các loài có giá tr kinh t cao, ho c cho b o t n) ñ nghiên c u hoàn
ch nh (t nhân gi ng, ñi u ki n gây tr ng, k thu t tr ng, chăm sóc, khai thác, ch bi n, b o
qu n) và cu i cùng các k t qu này s ñư c s d ng ñ xây d ng thành các quy trình, quy
ph m gây tr ng cho t ng loài. Có như v y, ngư i ñ c (ñ c bi t là các h nông dân) m i có
th hi u và làm theo quy trình/quy ph m ñư c.
4. Các nghiên c u v ch bi n và b o qu n tre trúc
T năm 1971 t i nay ñã có khá nhi u nghiên c u v lĩnh v c ch bi n và b o qu n lâm s n
tre trúc (các nghiên c u t 83 t i 98 trong danh m c các nghiên c u v tre trúc). Các nghiên
c u ñư c th c hi n t xác ñ nh tính ch t lý, hoá h c c a m t s loài tre trúc, t i ch bi n,
b o qu n ñ x d ng trong s n xu t v t d ng gia ñình, dùng trong xây d ng và công nghi p
gi y. Ví d : Nghiên c u v B trí dây truy n s n xu t v ch bi n tre, n a và trúc (Lê Văn
H 1971) sau m t th i gian kh o nghi m các máy c a Nh t B n, Trung Qu c t i công ty
Ch bi n và b o qu n lâm s n tác g i ñưa ra khuy n ngh : nh ng nơi không có ñi u ki n
thì ch y u dùng d ng c th công và công c c i ti n, nh ng cơ s có ñi n thì dùng k t
h p c công c c i ti n và máy cơ gi i ; Nguyên lý công ngh s n xu t ván s i nguyên li u
tre l ô và g b ch ñàn d ng b t gi y thô (H a Th Hu n 1993) ñây là nghiên c u ñ u tiên
ñã ti n hành ch t o ván s i t s i cơ hóa c a tre L ô và g B ch ñàn VN. K t qu
nghiên c u cho phép k t lu n r ng tre L ô và g b ch ñàn là nh ng lo i nguyên li u cho
ván s i có ch t lư ng t t và cho phép xây d ng ñư c nguyên ly công ngh , và các ch tiêu
công ngh c th , trên cơ s ñó áp d ng vào s n xu t. Nghiên c u v k thu t x lý b o
qu n Tre theo phương pháp thay th nh a ( Nguy n Th Bích Ng c, 2001) ñưa ra cơ s
khoa h c c a quá trình th m thu c b o qu n; m i quan h gi a thành ph n hóa h c c a tre
v i quá trình b o qu n; hi u l c b o qu n tre b ng ch ph m hóa h c; ñ xu t quy trình
công ngh b o qu n tre dùng trong xây d ng; hi u qu kinh t c a b o qu n tre; Nghiên
13
- c u s d ng ván n a ép 3 l p thay th ván g trong nhà c a nhân dân vùng núi phía B c
(Nguy n M nh Ho t) ñã t o ñư c m t s lo i ván k t h p gi a núa và ván bóc có ñ b n cơ
h c cao (tương ñương g nhóm 5) ñáp ng yêu c u nguyên li u làm ván sàn, ván thưng
trong xây d ng nhà cho ñ ng bào vùng cao.
Nghiên c u s nh hư ng c a c u t o Tre ñ n kh năng th m thu c b o qu n c a
Nguy n Th Bích Ng c (t p chí LN s 9/2000) nh m xác ñ nh kh năng th m thu c b o
qu n c a tre theo các hư ng khác nhau; kh năng th m thu c b o qu n c a lóng và ñ t tre;
kh năng th m thu c c a các v trí khác nhau trên thân tre (g c, gi a và ng n). Nghiên c u
còn cho th y m t s ñ c ñi m khác nhau gi a tre gai và lu ng nh hư ng ñ n kh năng
th m thu c b o qu n. K t qu c a nghiên c u góp ph n gi i thích s khác nhau v kh năng
th m thu c c a tre theo các hư ng khác nhau và gi a hai loài tre gai và lu n
V i nghiên c u thăm dò kh năng s d ng mùn cưa tre ñ s n xu t khay, ñĩa sơn mài
xu t kh u b ng công ngh ép ñ nh hình (Bùi Chí Kiên và Tr n Tu n Nghĩa, 2004) ñã s n
xu t ñư c 500 s n ph m khay ñĩa t mùn cưa tre có hình dáng, kích thư c, ñ b n cơ h c và
các ch s công ngh khác ñáp ng yêu c u cho các công ñ an sơn mài, hoàn thi n s n
ph m ñ t ch t lư ng xu t kh u.
Hi n nay trong s n xu t, ngoài các s n ph m th công m ngh ñư c s n xu t t
song mây, tre k t h p có m t s cơ s s n xu t ván sàn tre (Thanh Hóa), ván sàn tre – vàn
MDF k t h p (H i Dương), s n xu t nhà tre xu t kh u, s n xu t than h at tính t tre..
5. Các nghiên c u v sâu b nh h i tre trúc
Chúng tôi ch rà xoát ñư c 7 công trình nghiên c u cho lĩnh v c này (t nghiên c u
72 ñ n 78 trong danh m c các nghiên c u). Các nghiên c u cho lĩnh v c này khá l t cho
m t s b nh h i chính và n i c m m t s loài tre trúc. Trong quá trình sinh trư ng và phát
tri n tre thư ng g p ph i m t s b nh h i gây nh hư ng ñ n sinh trư ng và lư ng khai thác
hàng năm. Năm 1972, Tr n Văn Mão ñã ñi u tra m t s b nh h i chính c a tre và bi n pháp
phòng tr . Phương pháp phòng tr ch y u là áp d ng các bi n pháp kinh doanh r ng tre
h p lý như không ñ tre quá già, ch t t a thưa, ch t dây leo b i r m cho thoáng khí, ñ t các
lá r ng b b nh. Năm 1995, Lê Văn Nông ñã nghiên c u côn trùng h i g tre các t nh
mi n B c VN và tìm ra phương pháp phòng tr d a trên nơi cư trú và th c ăn sâu non và
sâu trư ng thành c a côn trùng, phân lo i thành 3 nhóm chính ñ nghiên c u: côn trùng h i
v ; côn trùng h i g tr c ti p và côn trùng h i g tươi. ð phòng ch ng côn trùng h i g
trong các nhóm trên ñã ñ ra phương pháp và dùng thu c khác nhau: ch ng nhóm côn trùng
h i v cây b ng cách bóc v ngay sau khi h ch t; ch ng côn trùng h i g khô dùng TM 67
và di t b ng phương pháp lây truy n và ch ng côn trùng h i g tr c ti p còn m ñ cao
b ng cách bóc v phơi cho g khô, dùng BQG, phun, quét lên b m t g và ch ng nhóm côn
trùng h i g tươi dùng hóa ch t b o qu n g như Creosote +5% DDT;
ULL;U;LN1;LN2;LN3..
Năm 1973, Lê Văn Nông ñã có nghiên c u v sâu h i tre trúc trong gia ñình. T ñó
tác gi ñã ñưa ra các ý ki n v phòng tr sâu:
14
- - ð i v i ñ dùng b ng tre trúc: nên dùng lo i già, ch t vào mùa ñông, vì lúc này ít
m t ăn tre. N u ch t vào mùa hè (tháng 3-8) m t s ăn nhi u nên ph i chú ý b o qu n.
Mu n phòng m t tre ra dùng thu c b o qu n Hylotox, Duotex, BQG1, quét lên m t
c t ngang c a dóng tre, m t tre b róc, nh ng ch c t g t,...
G n ñây, phương pháp m i ñã ñư c nhi u nư c nghiên c u và áp d ng là phân l p vi
sinh v t n i dinh s ng trong mô th c v t có kh năng c ch ho c tiêu di t s phát tri n c a
n m gây b nh các loài gây tr ng. Vi n Khoa h c Lâm nghi p Vi t Nam ñã áp d ng công
ngh sinh h c trong nghiên c u và phòng tr n m gây b nh s c tím cho cây lu ng (Nguy n
Thuý Nga, Ph m Quang Thu 2006). ðây là cơ s bư c ñ u ñ phát tri n phương pháp
phòng tr sâu b nh h i cây r ng b ng ch ph m sinh h c.
Sâu b nh h i tre trúc c n ñư c ti n hành toàn di n hơn trên các loài cây tr ng chính
và quan tr ng cho s n xu t và b o t n. Chúng tôi cũng cho r ng s r t h u ích khi các
nghiên c u v sâu b nh h i tre trúc ñư c nghiên c u m t cách toàn di n hơn và sau ñó ñư c
áp d ng trong các quy trình/quy ph m gây tr ng r ng tre trúc. N u làm ñư c ñi u này,
ngư i nông dân s ñư c l i do nó rõ ràng, và d áp d ng.
6. Các nghiên c u v tác ñ ng t i môi trư ng
Không có nhi u nghiên c u v lĩnh v c này và chúng tôi ch rà soát ñư c 5 nghiên
c u t năm 1964 t i nay (t nghiên c u 84 t i 88 trong danh m c các nghiên c u). Các
nghiên c u m i ch d ng l i nghiên c u tính ch t ñ t r ng, di n bi n c a ñ phì ñ t dư i
r ng m t s lo i tre trúc.
Năm 1961, Nguy n Ng c Bình ñã nghiên c u v ñ c ñi m ñ t tr ng r ng tre lu ng
và nh hư ng c a các phương th c tr ng r ng tre lu ng ñ n ñ t. Nghiên c u giúp cho vi c
quy ho ch vùng tr ng lu ng thích h p, m t khác nâng cao tác d ng phòng h và hi u qu
kinh t r ng tre lu ng, ñ ñ m b o kinh doanh b n v ng. K t qu nghiên c u cho th y tr ng
r ng theo phương pháp nông lâm k t h p trong hai năm ñ u khi r ng tre lu ng chưa khép
tán thì r ng tre lu ng sinh trư ng t t hơn t 15-22% so v i ñ i ch ng không tr ng xen. Vì
v y gi m ñư c s công lao ñ ng chu n b ñ t tr ng r ng; gi m ñư c công chăm sóc r ng
trong năm ñ u; r ng tre ñư c b o v t t hơn (không b trâu bò, gia súc phá ho i); Nâng cao
ñ che ph c a ñ t; t o ra thu nh p c n thi t cho các h nông dân trong nh ng năm ñ u; t o
cơ s v ng ch c ñ th c hi n LNXH vùng núi.
Tr ng Tre thu n loài có làm cho ñ t x u ñi không? ð tìm hi u v v n ñ này, năm
1972, tác gi Hoàng Xuân Tý- Vi n nghiên c u lâm nghi p ñã ñưa ra m t s nh n xét
thông qua vi c nghiên c u v ñ phì c a ñ t dư i r ng Tre thu n loài. K t qu nghiên c u
ñư c trình bày theo 3 nhóm: Thành ph n cơ gi i, các ch s lý tính, các ch s hóa h c và
ñư c th hi n theo hình th c so sánh. ði u ñáng chú ý là sau khi tr ng tre, ñ chua và ñ no
ki m ñư c c i thi n m t cách rõ r t so v i r ng th sinh ban ñ u cũng như so v i r ng tr ng
cây lá r ng khác, và cũng như lý tính, s thay ñ i hóa tính do tr ng tre x y ra m nh nh t
t ng ñ t m t trên cùng. Tóm l i, r ng tr ng tre thu n lo i làm cho ñ t nghèo mùn và ñ m,
15
- ngư c l i môi trư ng ñ t tr nên ít chua hơn so v i r ng th sinh ban ñ u cũng như so v i
r ng tr ng m t s loài cây lá r ng khác. Hi n tư ng ñ chua ñ t dư i r ng tre ñư c c i
thi n ch y u do nghèo xác h u cơ và ñ t luôn b khô h n.
Nh n xét và ñ ngh :
- Tr ng tre thu n lo i làm cho tính ch t v t lý c a ñ t b thoái hóa nhanh chóng.
- Tr ng tre thu n lo i làm gi m hàm lư ng mùn, ñ m, nhưng l i làm gi m ñ chua
và tăng ñ no ki m
- ðánh giá m t cách t ng h p và l y quan ñi m c a d t r ng nhi t ñ i thì ñ phì
nhiêu c a ñ t dư i r ng tre là kém nh t
- Hi n tư ng ñ t dư i r ng tre nghèo ki t d n là nguyên nhân quan tr ng làm gi m
s n lư ng r ng.
- Vì v y, không nên tr ng tre n a thu n lo i mà nên tr ng h n giao v i cây g ñ
v a có s n lư ng n ñ nh v a ñ m b o ñ phì c a ñ t ñư c duy trì, phù h p v i
th c t trong thiên nhiên.
K thu t t o r ng cho các loài tre trúc Vi t Nam là m t công nghiên c u r t quan
tr ng giúp ích cho vi c tr ng và kinh doanh tre trúc Vi t Nam. Chính vì v y mà cu n sách
“K thu t t o r ng tre trúc Vi t Nam” ñư c ra ñ i. Cu n sách do tác gi Nguy n Ng c
Bình và Ph m ð c Tu n so n th o và ñư c xu t b n năm 2007 t i Nhà xu t b n Nông
nghi p. Tác gi ñưa ra m t s ý ki n ñ xu t v t ch c s n xu t, cơ ch , chính sách cho các
vùng chuyên canh nguyên li u tre trúc Vi t Nam.Có th nói ñây là cu n tài li u r t hay,
m i ñư c s d ng r t có ích trong th c ti n s n xu t cũng như trong nghiên c u.
Các nghiên c u sâu v ñ ng thái ñ t dư i r ng tr ng thu n loài và h n loài tre trúc
v n chưa ñư c nghiên c u. Các nghiên c u v nh hư ng c a tre trúc t i t ng th m tươi,
cây b i, t i r a trôi, xói mòn cũng chưa ñư c chú ý. Hi n nay, mô hình r ng tr ng b n v ng
ñang ñư c chú ý nghiên c u. Cũng s r t quan tr ng n u chúng ta nghiên c u, xây d ng
r ng tr ng tre trúc b n v ng, và nghiên c u kh năng lưu gi các bon c a r ng tre trúc.
7. Các nghiên c u v th trư ng tiêu th
M c dù ñây là lĩnh v c r t quan tr ng nhưng l i không có nhi u nghiên c u. Các
nghiên c u v lĩnh v c này ch là m t ph n trong các nghiên c u khác. R t c n thi t ph i có
các ñánh giá v th trư ng tiêu th n i ñ a và xu t kh u cho các m t hàng t tre trúc, t ñó
m i có các ñ nh hư ng h p lý cho phát tri n.
8. Nh ng thu n l i và khó khăn trong quá trình nghiên c u tre trúc
Tre trúc nói riêng và lâm s n ngoài g nói chung có tr lư ng phong phú và phân b
t i h u h t các ñ a phương t b c vào nam c a ñ t nư c. ðây là ngu n tài nguyên t nhiên
có giá tr kinh t to l n n u bi t khai thác và s d ng hi u qu và b n v ng. Tre trúc có
16
- nhi u ưu ñi m như tu i thành th c công ngh th p (1-5 tu i tuỳ thu c vào m c tiêu s
d ng), cư ng ñ ch u l c cao, tr lư ng l n. Do ñó, nó s là ngu n nguyên li u ưu vi t khi
s d ng ñ s n xu t các s n ph m ñòi h i cư ng ñ ch u l c cao, ñ ng th i v i tu i khai
thác th p nó s tăng hi u qu kinh t trên m t ñơn v di n tích r ng.
Tuy nhiên, tre trúc là cây m t lá m m, sinh trư ng theo mùa cho nên nh hư ng ñ n
s n xu t công nghi p. Tre có kích thư c, tính ch t cơ h c, v t lý khác nhau t g c ñ n ng n,
t c t vào ru t, lóng và m t tre cho nên khó khăn cho quá trình gia công ch bi n, cũng như
làm gi m kh năng dán dính và ñ b n t nhiên c a s n ph m. Hàm lư ng ch t dinh dư ng
trong thân tre cao là nguyên nhân gây ra hi n tư ng n m m c, m i m t c a tre. Lư ng tinh
tre và ru t tre mang tính vô cơ nên không có kh năng dán dính khi s d ng ch t k t dính có
ngu n g c h u cơ. Tre n a thư ng có ñư ng kính nh hơn g , có ñ r ng l n nên s làm
tăng chi phí v n chuy n và d tr , ñ ng th i làm gi m t l l i d ng nguyên li u.
9. Các n i dung c n nghiên c u trong th i gian t i
Nghiên c u cơ b n
M r ng nghiên c u c u cơ b n v ñ c ñi m c u t o, tính ch t cơ h c, v t lý, hoá h c theo
t ng loài, t ng c p tu i. Xác ñ nh khu v c phân b , ñ c tính sinh lý, sinh thái và tr lư ng
c a t ng loài. Nghiên c u các loài ñ t và l p ñ a phù h p cho vi c tr ng và kinh doanh các
loài tre trúc có giá tr cao. Cũng c n thi t ph i quy ho ch vùng nguyên li u theo các m c
tiêu khác nhau và ng d ng công ngh sinh h c trong t o gi ng, b o qu n và ch bi n tre
trúc.
Nghiên c u k thu t gây tr ng
Nghiên c u phương pháp nhân gi ng (áp d ng công ngh sinh h c), k thu t gây tr ng,
chăm sóc, khai thác ñ i v i t ng loài. Các k t qu này ñư c s d ng ñ xây d ng các quy
trình/quy ph m cho t ng loài. Nghiên c u v ch n gi ng, nhân gi ng các loài tre cho các
m c ñích b o t n, nguyên li u ch bi n, tre phong c nh, tre l y măng…
Nghiên c u k thu t ch bi n
Nghiên c u ch bi n tre trúc trên nguyên t c: S d ng hi u qu và s d ng t ng h p nh m
nâng cao giá tr s d ng c a cây tre. Ưu tiên nghiên c u s d ng tri t ñ toàn b nguyên
li u:
- Ph n g c làm nguyên li u cho ván ghép thanh
- Ph n thân làm nguyên li u s n xu t ván ghép thanh và ép l p
- Ph n ng n dùng s n xu t chi u tre, ñũa, tăm
- Ph li u và nguyên li u kích thư c nh không h p quy cách dùng làm
nguyên li u s n xu t dăm, s i và b t gi y.
- Nghiên c u t o v t li u composite t tre, tre g k t h p…
- Nghiên c u công ngh s n xu t và ch bi n măng tre.
- Nghiên c u s n xu t than ho t tính t tre trúc.
17
- - Nghiên c u công ngh bi n tính ñ nâng cao và c i thi n ch t lư ng nguyên
li u. C n thúc ñ y các lo i hình s n ph m th công m ngh s d ng
nguyên li u tre trúc.
Nghiên c u k thu t b o qu n
Các s n ph m s d ng tre trúc là nguyên li u d b n m m c, m i m t phá ho i. Do ñó, c n
m r ng nghiên c u theo hư ng tìm các công ngh b o qu n h p lý ñ i v i t ng lo i
nguyên li u và lo i hình s n ph m, trên nguyên t c:
- Nâng cao hi u l c b o qu n
- ð m b o ñ b n cơ h c sau khi b o qu n
- Công ngh b o qu n ph i phù h p v i s n ph m
- ð m b o giá thành s n ph m th p, nguyên li u r ti n d ki m
- ð m b o v sinh môi trư ng.
Vi c th c hi n thành công các nghiên c u trên ñây có ý nghĩa khoa h c và ý nghĩa
th c t to l n. Các k t qu nghiên c u cơ b n s là cơ s cho vi c ñ nh hư ng s d ng có
hi u qu nguyên li u tre trúc. ð ng th i t các k t qu nghiên c u ng d ng có th l a ch n
công ngh phù h p cho t ng lo i s n ph m. Bên c nh ñó, s t o công ăn vi c làm cho m t
l c lư ng lao ñ ng ñáng k các vùng nông thôn, mi n núi c a nư c ta.
Nghiên c u th trư ng
Nghiên c u th trư ng s n ph m tre trúc có ý nghĩa r t l n t i s phát tri n c a c a lĩnh v c
này. Do vây, trong th i gian t i cũng c n có nh ng nghiên c u v lĩnh v c này, ñ th y
ñư c ñi m y u, ñi m m nh và t ñó có nh ng khuy n ngh phù h p cho s phát tri n c a tre
trúc Vi t Nam. Cũng s r t c n thi t ti n hành các nghiên c u ñánh giá hi u qu kinh t
cho t ng loài tre trúc khác nhau.
M t s ñi m c n kh c ph c trong s phát tri n tre trúc
Tre trúc ít ñư c quy ho ch theo quy mô thâm canh và m i liên h v i các vùng ch bi n
công nghi p còn y u. Năng su t các r ng tr ng tre trúc nói chung là th p so v i các cách
th c s n xu t khác. Kinh phí s d ng cho các nghiên c u v tre trúc còn khá h n h p. Các
nghiên c u v tre trúc còn không t p trung và t n m n nhi u cơ s , nhi u vùng nên khó
t p h p và ñưa ra ng d ng cho s n xu t. Chi n lư c phát tri n tre trúc cũng chưa ñư c xây
d ng. S n ph m tre trúc còn b nhi u r i ro do s ñe do c a n m, m c và côn trùng phá h i.
Các s n ph m ch bi n tre trúc còn ñơn gi n c v hình th c và ch t lư ng, chưa có tính
c nh tranh m nh c th trư ng trong nư c và xu t kh u. Tuỳ vào ngu n l c s n có, chúng
ta có th ưu tiên các nghiên c u, phát tri n tre trúc ñ tre trúc có th ñóng góp ngày càng
quan tr ng hơn ñ i v i ñơì s ng nhân dân và n n kinh t qu c dân.
18
- Tài li u tham kh o
Biswas S, 1995. Diversity and genetic resources of Indian bamboos and the strategies for
their conservation. In: Rao and Rao (eds), Bamboos and Rattan Genetic Resources
and Use. IPGRI and INBAR, 29-34.
Dranhsfield S, Widjaja EA, 1995. Bamboos. PROSEA Plant Resources of South-East
Asia 7, Backhuys Pusblishers, Leiden. 189 pp.
Gamble JS, 1986. Bambusee of British India. Annals of the Royal Botanic Garden,
Calcutta. Vol. VII.
Lê Tr n Ch n, Ty T, Tu NH, Nhung H, Phuong DT, Van TT. 1999. Some basis
characters of Vietnam flora. Science and Technics Publishing house. Hanoi.
19
- Lê Vi t Lâm, 2005. Taxonomy of bamboo subfamilies in Vietnam. Pages 312-321 in
MARD (ed). Paper for the Conference of forest science and technology for 20
years under renovation, 8-9/4/2005.
Nguy n Hoàng Nghĩa, 2001. M t s loài tre trúc quý hi m Vi t Nam. Thông tin KHKT Lâm
nghi p, s 6, Vi n Khoa h c Lâm nghi p Vi t Nam.
Nguy n Hoàng Nghĩa, 2005. Tre trúc Vi t Nam. NXB Nông nghi p. Hà N i.
Nguy n Hoàng Nghĩa, Tr n Văn Ti n, 2005. M t s loài n a (Schizotachyum) m i c a Vi t
Nam. T p chí Nông nghi p và Phát tri n nông thôn s 74 – kỳ 2 – tháng 12/2005.
Nguy n Ng c Bình, 1964. Bư c ñ u nghiên c u ñ c ñi m ñ t tr ng Lu ng. Báo cáo khoa
h c, Vi n Khoa h c Lâm nghi p Vi t Nam.
Nguy n Ng c Bình, Ph m ð c Tu n, 2007. Các lo i r ng tre trúc ch y u Vi t Nam. Nhà xu t
b n nông nghi p. Hà Nôi.
Nguy n Ng c Bình, Ph m ð c Tu n, 2007. K thu t t o r ng tre trúc Vi t Nam. Nhà xu t b n
Nông nghi p. Hà N i.
Nguy n Tích, Tr n H p, 1971. Tên cây r ng Vi t Nam. NXB Nông thôn. Hà N i
Nguy n T Ư ng, 1996. Tài nguyên Tre và Song mây Vi t Nam. K t qu nghiên c u
khoa h c công ngh lâm nghi p 1991-1995. NXN Nông nghi p. Hà N i.
Nguy n T Ư ng, 2001. Tài nguyên tre Vi t Nam. Thông tin KHKT Lâm nghi p, s 6,
Vi n Khoa h c Lâm nghi p Vi t Nam
Ph m Hoàng H , 1999. Cây c Vi t Nam, t p 3, trang 600-627. NXB Tr Tp HCM.
Ph m Quang ð , 1963. Tr ng và khai thác tre n a trúc. Nhà xu t b n nông thôn. Hà N i
Ph m Văn Tích, 1963. Kinh nghi m tr ng Lu ng. Báo cáo khoa h c. Vi n nghiên c u
lâm nghi p.
Rao VR, Rao AN, 1995. Bamboo and Rattan, Genetic Resources and Use. Proceedings of
the First INBAR Biodiversity, Genetic Resources and Conservation Working
Group, 7-9 November 1994, Singapore. IPGRI, 78 pp.
Rao AN, Rao VR, 1999. Bamboo and Rattan, Genetic Resources and Use. Proceedings of
the third INBAR-IPGRI Biodiversity, Genetic Resources and Conservation
Working Group, 24-27 August 1997, Sergan, Malaysia. IPGRI, 203 pp.
Tr n Ng c H i, 2005. Tre trúc và ñ ng bào dân t c Thái vùng cao huy n Mai Châu t nh
Hòa Bình. B n tin LSNG tháng 12/2005.
Tr n Nguyên Gi ng, Lưu Ph m Hoành, Hoàng Vĩnh Tư ng ðoàn Chương, 1977. Nghiên
c u k thu t tr ng và kinh doanh r ng Lu ng ñáp ng tr ng t p trung trên di n
tích l n (1975-1977). Thông báo k t qu nghiên c u KHKT (1961-1977).
Tr n Văn Mão, 1972. B nh h i tre. T p san Lâm nghi p, s 9.
Võ Văn Chi, 2003. T ñi n th c v t thông d ng, t p I, trang 410-415. NXB Khoa h c k
thu t. Hà N i.
Vũ Tá L p, 1999. Natural Geography of Vietnam. Education Puslishing House. Hanoi.
Vũ Văn Dũng, 1980. M y bông – loài tre có th dùng làm nguyên li u gi y. T p san Lâm
nghi p s 8/1980
(Và m t s tài li u tham kh o khác ñư c trình bày ph n database)
20
nguon tai.lieu . vn
