Xem mẫu
TRƯỜNG ĐẠI HỌC PHẠM VĂN ĐỒNG
KHOA KINH TẾ
BÀI GIẢNG
BẢO HIỂM ĐẠI CƯƠNG
(Dùng cho đào tạo tín chỉ)
Người biên soạn: Th.S Huỳnh Đinh Phát
Lưu hành nội bộ - Năm 2016
CHƯƠNG 1: ĐẠI CƯƠNG VỀ BẢO HIỂM
1.1. Sự cần thiết khách quan của bảo hiểm
Ở bất kỳ nơi đâu và thời đại nào, con người luôn phải đồng hành cùng rủi ro. Nhu
cầu an toàn đối với con người là vĩnh cửu. Lúc nào con người cũng tìm cách để bảo vệ
bản thân và tài sản của mình trước những tổn thất do rủi ro. Ý tưởng tìm cách chống đỡ
thiên tai, tai hoạ đã xuất hiện ngay từ thời kỳ cổ xưa của nền văn minh nhân loại. Việc dự
trữ thức ăn có được từ săn bắn và hái lượm thời nguyên thuỷ có thể coi là những hành
động có ý thức đầu tiên của con người nhằm bảo vệ mình trước những rủi ro, bất trắc. Bắt
nguồn từ thực tế chống chọi với nhiều loại rủi ro trong cuộc đấu tranh sinh tồn, ý tưởng
bù đắp những thiệt hại lớn mà một số thành viên của cộng đồng phải gánh chịu nhờ vào
sự đóng góp từ số đông các thành viên trong cộng đồng đã gieo mầm cho sự ra đời của
bảo hiểm. Trong số các biện pháp con người đã thực hiện để xử lý rủi ro thì bảo hiểm
được coi là biện pháp tối ưu nhất. Rủi ro chính là nguồn gốc phát sinh nhu cầu về bảo
hiểm. Ngay từ thời tiền sử đã có xuất hiện những hoạt động gần giống với bảo hiểm. Từ
thời Trung Cổ, các quy tắc về bảo hiểm hàng hải đã dần hình thành, song phải đến thế kỷ
19 bảo hiểm hiện đại mới có bước phát triển kéo theo sự ra đời và phát triển đa dạng như
ngày nay.
Bảo hiểm là những quan hệ kinh tế gắn liền với quá trình hình thành, phân phối và
sử dụng các quỹ tập trung - quỹ bảo hiểm - nhằm xử lý các rủi ro, các biến cố. Bảo hiểm
bảo đảm cho quá trình tái sản xuất và đời sống của xã hội được diễn ra bình thường, là
biện pháp chia sẻ rủi ro của một người hay của số một ít người cho cả cộng đồng những
người có khả năng gặp rủi ro cùng loại; bằng cách mỗi người trong cộng đồng góp một số
tiền nhất định vào một quỹ chung và từ quỹ chung đó bù đắp thiệt hại cho thành viên
trong cộng đồng không may bị thiệt hại do rủi ro đó gây ra. Bảo hiểm là một cách thức
trong quản trị rủi ro, thuộc nhóm biện pháp tài trợ rủi ro, được sử dụng để đối phó với
những rủi ro có tổn thất, thường là tổn thất về tài chính, nhân mạng,... đồng thời được
xem như là một cách thức chuyển giao rủi ro tiềm năng một cách công bằng từ một cá
thể sang cộng đồng thông qua phí bảo hiểm.
Có rất nhiều định nghĩa khác nhau về bảo hiểm được xây dựng dựa trên từng góc
độ nghiên cứu (xã hội, pháp lý, kinh tế, kĩ thuật, nghiệp vụ...).
Nếu chỉ xét về phương diện kinh tế, “ Bảo hiểm là biện pháp chuyển giao rủi ro
được thực hiện thông qua hợp đồng bảo hiểm, trong đó bên mua bảo hiểm chấp nhận trả
-1-
phí bảo hiểm và doanh nghiệp bảo hiểm cam kết bồi thường hoặc trả tiền bảo hiểm khi
xảy ra sự kiện bảo hiểm”.
Người bảo hiểm thường căn cứ vào yếu tố rủi ro để giới hạn phạm vi trách nhiệm
của mình trong các hợp đồng bảo hiểm. Trong hợp đồng bảo hiểm, người tham gia bảo
hiểm có trách nhiệm nộp phí, người bảo hiểm giải quyết bồi thường trong trường hợp xảy
ra tổn thất. Bảo hiểm là sự đóng góp của số đông vào sự bất hạnh của số ít. Bảo hiểm là
việc trả tiền để đổi cái không chắc chắn lấy cái chắc chắn. Do nhu cầu của con người và
của sản xuất kinh doanh mà hoạt động bảo hiểm ra đời và ngày càng phát triển theo mức
sống ngày càng cao của con người, theo đà phát triển của sản xuất kinh doanh và sự mở
rộng của giao lưu kinh tế giữa các nước, các khu vực. Những khái niệm kể trên trong một
chừng mực nhất định đã phản ánh thực chất hoạt động bảo hiểm thương mại dưới những
góc độ tiếp cận khác nhau. Tuy nhiên, ở một tầm nhìn khái quát nhất, có thể hiểu: "Bảo
hiểm là phương thức xử lý rủi ro, nhờ đó việc chuyển giao phân tán rủi ro trong từng
nhóm người được thực hiện qua hoạt động kinh doanh bảo hiểm của các tổ chức bảo
hiểm".
1.2. Những khái niệm, thuật ngữ cơ bản trong bảo hiểm
1.2.1. Rủi ro
- Những quan niệm về rủi ro được trình bày trong các ấn phẩm của khoa học kinh
tế, bảo hiểm khá đa dạng. Có nhiều khía cạnh đáng chú ý trong các định nghĩa rủi ro mà
những quan điểm khác nhau đã đưa ra, như là:
+ Rủi ro là sự bất trắc có thể đo lường được
+ Rủi ro là một biến cố bất ngờ gây ra những thiệt hại
+ Rủi ro là sự bất trắc cụ thể liên quan đến việc xuất hiện một biến cố không mong đợi.
+ Rủi ro là một sự kiện không chắc chắn, có khả năng gây ra hậu quả xấu
+ Rủi ro là sự kiện không chắc chắn về cơ may và bất hạnh
Dù cách biểu đạt khác nhau nhưng có thể nhận thấy các định nghĩa trên đều có
những điểm tương đồng khi định nghĩa về rủi ro, đó là: tính bất thường trong khả năng
xảy ra và hậu quả xấu (thiệt hại hoặc kết quả không mong đợi).
Như vậy, có thể kết luận: rủi ro là khả năng xảy ra biến cố bất thường có hậu quả
thiệt hại hoặc mang lại kết quả không mong đợi.
-2-
- Các loại rủi ro: Tuỳ theo mục đích của việc đánh giá và quản lý rủi ro, rủi ro
được phân loại cụ thể theo nhiều tiêu thức khác nhau. Liên quan đến bảo hiểm, rủi ro
thường được xếp thành những cặp sau:
+ Rủi ro đầu cơ và rủi ro thuần tuý
Rủi ro đầu cơ: là những rủi ro vừa có thể mang lại hậu quả xấu vừa có thể dẫn đến
khả năng tăng lợi ích. Ví dụ: sự biến động của giá cổ phiếu…
Rủi ro thuần tuý: Là những rủi ro chỉ có thể dẫn đến hậu quả tổn thất, thiệt hại. Ví
dụ: ốm đau, bệnh tật…
+ Rủi ro cơ bản và rủi ro riêng biệt
Rủi ro cơ bản: Là những rủi ro xảy ra ngoài tầm kiểm soát của con ngời và có khả
năng gây hậu quả hàng loạt. Ví dụ: động đất, sóng thần…
Rủi ro riêng: Là những rủi ro gây hậu quả cá biệt cho cá nhân, tổ chức. Ví dụ: một
căn hộ bị hoả hoạn…
+ Rủi ro tài chính và rủi ro phi tài chính
Rủi ro tài chính: là những rủi ro mà hậu quả của nó có thể xác định được bằng
tiền. Ví dụ: hậu quả của căn nhà bị hoả hoạn hoàn toàn có thể xác định được bằng tiền…
Rủi ro phi tài chính: là những rủi ro mà hậu quả của nó không thể xác định được
bằng tiền. Ví dụ: quyết định lựa chọn bạn đời…
- Các biện pháp xử lý rủi ro
Rủi ro còn tồn tại là thực tế khách quan đối với cuộc sống của con người và hậu
quả của nó thường làm ảnh hưởng xấu đến cuộc sống của con người. Để bảo toàn cuộc
sống của con người, con người phải tìm đến các biện pháp xử lý rủi ro. Các biện pháp để
xử lý rủi ro gồm 2 nhóm.:
+ Nhóm 1: Các biện pháp đề phòng rủi ro. Đây là các biện pháp được sử dụng khi
chưa có rủi ro xảy ra. Trên thực tế các biện pháp này đối với một số rủi ro chỉ có tính chất
phòng ngừa (chứ không làm mất đi rủi ro), con người không tham gia vào những hoạt
động có chứa đựng những rủi ro tiềm tàng. Trong chừng mực nhất định, con người sử
dụng các biện pháp để ngăn chặn rủi ro có thể xảy ra hoặc để giảm thiểu tổn thất khi phải
-3-
tham gia vào những hoạt động có chứa đựng những rủi ro tiềm tàng, các biện pháp tránh
né đó có tác dụng tích cực đảm bảo an toàn cho con người.
Các biện pháp ngăn ngừa rủi ro đã phát huy tác dụng lớn trong việc xử lý rủi ro và
đã chủ động, tích cực hơn so các biện pháp nêu ở nhóm 1 nói trên.
Bằng việc nhận thức ngày càng đầy đủ hơn các quy luật tự nhiên, khả năng kinh tế
và sự trợ giúp tích cực của khoa học kỹ thuật, các biện pháp ngăn ngừa rủi ro cũng ngày
càng phong phú hơn, hiệu quả hơn.
Tuy nhiên, các biện pháp đó cũng không thể ngăn chặn hoàn toàn được sự xảy ra
của rủi ro, hơn nữa không phải đơn vị hay cá nhân nào cũng có thể thực hiện được do chi
phí để thực hiện các biện pháp này nhiều khi rất tốn kém.
+ Nhóm 2: Các biện pháp hạn chế, khắc phục hậu quả của rủi ro. Đây là các biện
pháp được sử dụng sau khi có rủi ro xảy ra. Hạn chế, khắc phục hậu quả rủi ro là việc con
người sử dụng biện pháp kinh tế bù đắp thiệt hại, tổn thất xảy ra nhằm ổn định sản xuất
kinh doanh và đời sống con người. Để khắc phục hạn chế hậu quả của rủi ro, con người
có thể dùng nhiều biện pháp khác nhau như:
Chấp nhận rủi ro - tự gánh chịu, là việc một tổ chức, cá nhân do nhận thức được
các rủi ro có thể gặp phải đã lập ra quỹ riêng để tự mình hạn chế, khắc phục hậu quả rủi
ro như: tiết kiệm, lập quỹ chung dự phòng, cứu trợ. Các hình thức này còn được gọi là tự
bảo hiểm. Tự bảo hiểm tương tự hình thức dự trữ thuần tuý. Song, một đơn vị không thể
mang hết vốn để lập quỹ dự phòng, một cá nhân không thể mang hết thu nhập của mình
để tiết kiệm.
Chuyển giao rủi ro - các loại hình bảo hiểm, là một cơ chế mà nhờ nó một tổ chức,
một cá nhân có thể thực hiện việc chuyển những rủi ro tiềm tàng của mình cho một tổ
chức hoặc một cá nhân khác. Có 2 hình thức chuyển giao rủi ro:
a) Chuyển giao rủi ro không bằng bảo hiểm: là hình thức mà một tổ chức hoặc một
cá nhân có thể chuyển giao rủi ro của mình cho một tổ chức hoặc cá nhân khác không
phải là một tổ chức bảo hiểm.
b) Chuyển giao rủi ro bằng bảo hiểm: là hình thức mà một tổ chức hoặc một cá
nhân bằng việc đóng góp một khoản tiền nhất định để chuyển giao rủi ro tiềm tàng của
mình cho tổ chức khác - Tổ chức bảo hiểm. Nhận trách nhiệm trước những rủi ro được
-4-
nguon tai.lieu . vn
KHOA KINH TẾ
BÀI GIẢNG
BẢO HIỂM ĐẠI CƯƠNG
(Dùng cho đào tạo tín chỉ)
Người biên soạn: Th.S Huỳnh Đinh Phát
Lưu hành nội bộ - Năm 2016
CHƯƠNG 1: ĐẠI CƯƠNG VỀ BẢO HIỂM
1.1. Sự cần thiết khách quan của bảo hiểm
Ở bất kỳ nơi đâu và thời đại nào, con người luôn phải đồng hành cùng rủi ro. Nhu
cầu an toàn đối với con người là vĩnh cửu. Lúc nào con người cũng tìm cách để bảo vệ
bản thân và tài sản của mình trước những tổn thất do rủi ro. Ý tưởng tìm cách chống đỡ
thiên tai, tai hoạ đã xuất hiện ngay từ thời kỳ cổ xưa của nền văn minh nhân loại. Việc dự
trữ thức ăn có được từ săn bắn và hái lượm thời nguyên thuỷ có thể coi là những hành
động có ý thức đầu tiên của con người nhằm bảo vệ mình trước những rủi ro, bất trắc. Bắt
nguồn từ thực tế chống chọi với nhiều loại rủi ro trong cuộc đấu tranh sinh tồn, ý tưởng
bù đắp những thiệt hại lớn mà một số thành viên của cộng đồng phải gánh chịu nhờ vào
sự đóng góp từ số đông các thành viên trong cộng đồng đã gieo mầm cho sự ra đời của
bảo hiểm. Trong số các biện pháp con người đã thực hiện để xử lý rủi ro thì bảo hiểm
được coi là biện pháp tối ưu nhất. Rủi ro chính là nguồn gốc phát sinh nhu cầu về bảo
hiểm. Ngay từ thời tiền sử đã có xuất hiện những hoạt động gần giống với bảo hiểm. Từ
thời Trung Cổ, các quy tắc về bảo hiểm hàng hải đã dần hình thành, song phải đến thế kỷ
19 bảo hiểm hiện đại mới có bước phát triển kéo theo sự ra đời và phát triển đa dạng như
ngày nay.
Bảo hiểm là những quan hệ kinh tế gắn liền với quá trình hình thành, phân phối và
sử dụng các quỹ tập trung - quỹ bảo hiểm - nhằm xử lý các rủi ro, các biến cố. Bảo hiểm
bảo đảm cho quá trình tái sản xuất và đời sống của xã hội được diễn ra bình thường, là
biện pháp chia sẻ rủi ro của một người hay của số một ít người cho cả cộng đồng những
người có khả năng gặp rủi ro cùng loại; bằng cách mỗi người trong cộng đồng góp một số
tiền nhất định vào một quỹ chung và từ quỹ chung đó bù đắp thiệt hại cho thành viên
trong cộng đồng không may bị thiệt hại do rủi ro đó gây ra. Bảo hiểm là một cách thức
trong quản trị rủi ro, thuộc nhóm biện pháp tài trợ rủi ro, được sử dụng để đối phó với
những rủi ro có tổn thất, thường là tổn thất về tài chính, nhân mạng,... đồng thời được
xem như là một cách thức chuyển giao rủi ro tiềm năng một cách công bằng từ một cá
thể sang cộng đồng thông qua phí bảo hiểm.
Có rất nhiều định nghĩa khác nhau về bảo hiểm được xây dựng dựa trên từng góc
độ nghiên cứu (xã hội, pháp lý, kinh tế, kĩ thuật, nghiệp vụ...).
Nếu chỉ xét về phương diện kinh tế, “ Bảo hiểm là biện pháp chuyển giao rủi ro
được thực hiện thông qua hợp đồng bảo hiểm, trong đó bên mua bảo hiểm chấp nhận trả
-1-
phí bảo hiểm và doanh nghiệp bảo hiểm cam kết bồi thường hoặc trả tiền bảo hiểm khi
xảy ra sự kiện bảo hiểm”.
Người bảo hiểm thường căn cứ vào yếu tố rủi ro để giới hạn phạm vi trách nhiệm
của mình trong các hợp đồng bảo hiểm. Trong hợp đồng bảo hiểm, người tham gia bảo
hiểm có trách nhiệm nộp phí, người bảo hiểm giải quyết bồi thường trong trường hợp xảy
ra tổn thất. Bảo hiểm là sự đóng góp của số đông vào sự bất hạnh của số ít. Bảo hiểm là
việc trả tiền để đổi cái không chắc chắn lấy cái chắc chắn. Do nhu cầu của con người và
của sản xuất kinh doanh mà hoạt động bảo hiểm ra đời và ngày càng phát triển theo mức
sống ngày càng cao của con người, theo đà phát triển của sản xuất kinh doanh và sự mở
rộng của giao lưu kinh tế giữa các nước, các khu vực. Những khái niệm kể trên trong một
chừng mực nhất định đã phản ánh thực chất hoạt động bảo hiểm thương mại dưới những
góc độ tiếp cận khác nhau. Tuy nhiên, ở một tầm nhìn khái quát nhất, có thể hiểu: "Bảo
hiểm là phương thức xử lý rủi ro, nhờ đó việc chuyển giao phân tán rủi ro trong từng
nhóm người được thực hiện qua hoạt động kinh doanh bảo hiểm của các tổ chức bảo
hiểm".
1.2. Những khái niệm, thuật ngữ cơ bản trong bảo hiểm
1.2.1. Rủi ro
- Những quan niệm về rủi ro được trình bày trong các ấn phẩm của khoa học kinh
tế, bảo hiểm khá đa dạng. Có nhiều khía cạnh đáng chú ý trong các định nghĩa rủi ro mà
những quan điểm khác nhau đã đưa ra, như là:
+ Rủi ro là sự bất trắc có thể đo lường được
+ Rủi ro là một biến cố bất ngờ gây ra những thiệt hại
+ Rủi ro là sự bất trắc cụ thể liên quan đến việc xuất hiện một biến cố không mong đợi.
+ Rủi ro là một sự kiện không chắc chắn, có khả năng gây ra hậu quả xấu
+ Rủi ro là sự kiện không chắc chắn về cơ may và bất hạnh
Dù cách biểu đạt khác nhau nhưng có thể nhận thấy các định nghĩa trên đều có
những điểm tương đồng khi định nghĩa về rủi ro, đó là: tính bất thường trong khả năng
xảy ra và hậu quả xấu (thiệt hại hoặc kết quả không mong đợi).
Như vậy, có thể kết luận: rủi ro là khả năng xảy ra biến cố bất thường có hậu quả
thiệt hại hoặc mang lại kết quả không mong đợi.
-2-
- Các loại rủi ro: Tuỳ theo mục đích của việc đánh giá và quản lý rủi ro, rủi ro
được phân loại cụ thể theo nhiều tiêu thức khác nhau. Liên quan đến bảo hiểm, rủi ro
thường được xếp thành những cặp sau:
+ Rủi ro đầu cơ và rủi ro thuần tuý
Rủi ro đầu cơ: là những rủi ro vừa có thể mang lại hậu quả xấu vừa có thể dẫn đến
khả năng tăng lợi ích. Ví dụ: sự biến động của giá cổ phiếu…
Rủi ro thuần tuý: Là những rủi ro chỉ có thể dẫn đến hậu quả tổn thất, thiệt hại. Ví
dụ: ốm đau, bệnh tật…
+ Rủi ro cơ bản và rủi ro riêng biệt
Rủi ro cơ bản: Là những rủi ro xảy ra ngoài tầm kiểm soát của con ngời và có khả
năng gây hậu quả hàng loạt. Ví dụ: động đất, sóng thần…
Rủi ro riêng: Là những rủi ro gây hậu quả cá biệt cho cá nhân, tổ chức. Ví dụ: một
căn hộ bị hoả hoạn…
+ Rủi ro tài chính và rủi ro phi tài chính
Rủi ro tài chính: là những rủi ro mà hậu quả của nó có thể xác định được bằng
tiền. Ví dụ: hậu quả của căn nhà bị hoả hoạn hoàn toàn có thể xác định được bằng tiền…
Rủi ro phi tài chính: là những rủi ro mà hậu quả của nó không thể xác định được
bằng tiền. Ví dụ: quyết định lựa chọn bạn đời…
- Các biện pháp xử lý rủi ro
Rủi ro còn tồn tại là thực tế khách quan đối với cuộc sống của con người và hậu
quả của nó thường làm ảnh hưởng xấu đến cuộc sống của con người. Để bảo toàn cuộc
sống của con người, con người phải tìm đến các biện pháp xử lý rủi ro. Các biện pháp để
xử lý rủi ro gồm 2 nhóm.:
+ Nhóm 1: Các biện pháp đề phòng rủi ro. Đây là các biện pháp được sử dụng khi
chưa có rủi ro xảy ra. Trên thực tế các biện pháp này đối với một số rủi ro chỉ có tính chất
phòng ngừa (chứ không làm mất đi rủi ro), con người không tham gia vào những hoạt
động có chứa đựng những rủi ro tiềm tàng. Trong chừng mực nhất định, con người sử
dụng các biện pháp để ngăn chặn rủi ro có thể xảy ra hoặc để giảm thiểu tổn thất khi phải
-3-
tham gia vào những hoạt động có chứa đựng những rủi ro tiềm tàng, các biện pháp tránh
né đó có tác dụng tích cực đảm bảo an toàn cho con người.
Các biện pháp ngăn ngừa rủi ro đã phát huy tác dụng lớn trong việc xử lý rủi ro và
đã chủ động, tích cực hơn so các biện pháp nêu ở nhóm 1 nói trên.
Bằng việc nhận thức ngày càng đầy đủ hơn các quy luật tự nhiên, khả năng kinh tế
và sự trợ giúp tích cực của khoa học kỹ thuật, các biện pháp ngăn ngừa rủi ro cũng ngày
càng phong phú hơn, hiệu quả hơn.
Tuy nhiên, các biện pháp đó cũng không thể ngăn chặn hoàn toàn được sự xảy ra
của rủi ro, hơn nữa không phải đơn vị hay cá nhân nào cũng có thể thực hiện được do chi
phí để thực hiện các biện pháp này nhiều khi rất tốn kém.
+ Nhóm 2: Các biện pháp hạn chế, khắc phục hậu quả của rủi ro. Đây là các biện
pháp được sử dụng sau khi có rủi ro xảy ra. Hạn chế, khắc phục hậu quả rủi ro là việc con
người sử dụng biện pháp kinh tế bù đắp thiệt hại, tổn thất xảy ra nhằm ổn định sản xuất
kinh doanh và đời sống con người. Để khắc phục hạn chế hậu quả của rủi ro, con người
có thể dùng nhiều biện pháp khác nhau như:
Chấp nhận rủi ro - tự gánh chịu, là việc một tổ chức, cá nhân do nhận thức được
các rủi ro có thể gặp phải đã lập ra quỹ riêng để tự mình hạn chế, khắc phục hậu quả rủi
ro như: tiết kiệm, lập quỹ chung dự phòng, cứu trợ. Các hình thức này còn được gọi là tự
bảo hiểm. Tự bảo hiểm tương tự hình thức dự trữ thuần tuý. Song, một đơn vị không thể
mang hết vốn để lập quỹ dự phòng, một cá nhân không thể mang hết thu nhập của mình
để tiết kiệm.
Chuyển giao rủi ro - các loại hình bảo hiểm, là một cơ chế mà nhờ nó một tổ chức,
một cá nhân có thể thực hiện việc chuyển những rủi ro tiềm tàng của mình cho một tổ
chức hoặc một cá nhân khác. Có 2 hình thức chuyển giao rủi ro:
a) Chuyển giao rủi ro không bằng bảo hiểm: là hình thức mà một tổ chức hoặc một
cá nhân có thể chuyển giao rủi ro của mình cho một tổ chức hoặc cá nhân khác không
phải là một tổ chức bảo hiểm.
b) Chuyển giao rủi ro bằng bảo hiểm: là hình thức mà một tổ chức hoặc một cá
nhân bằng việc đóng góp một khoản tiền nhất định để chuyển giao rủi ro tiềm tàng của
mình cho tổ chức khác - Tổ chức bảo hiểm. Nhận trách nhiệm trước những rủi ro được
-4-