Ba vị thần Thành hoàng mới được suy tôn ở Việt Nam

1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑  ± 



∗
Vlj TRѬӠNG GIANG(∗)

BA Vӎ THҪN THÀNH HOÀNG
MӞI ĈѬӦC SUY TÔN Ӣ VIӊT NAM
Tóm tҳt: Thͥ cúng th̯n Thành hoàng ͧ Vi͏t Nam vͳa là tín
ng˱ͩng, vͳa là ÿ̩o lý s͙ng và s͹ tôn vinh cͯa h̵u th͇ ÿ͙i vͣi b̵c
ti͉n nhân có công vͣi làng xóm, ÿ̭t n˱ͣc. Vͣi ng˱ͥi dân ͧ c͡ng
ÿ͛ng làng xã, v͓ th̯n Thành hoàng ÿ˱ͫc coi nh˱ m͡t v͓ thánh. M͟i
làng quê ÿ͉u có các v͓ thánh th̯n cͯa mình: “Tr͙ng làng nào làng
̭y ÿánh, Thánh làng nào làng ̭y thͥ”. Nhͷng v͓ thánh th̯n ÿó
th˱ͥng có công vͣi dân, vͣi n˱ͣc nh˱ ÿánh gi̿c ngo̩i xâm, ÿánh
gi̿c thiên nhiên, khai hoang l̵p ̭p, d̩y ngh͉ cho dân,v.v… Bài
vi͇t này ÿ͉ c̵p ÿ͇n ba v͓ th̯n Thành hoàng mͣi ÿ˱ͫc suy tôn ͧ
Vi͏t Nam.
Tӯ khóa: th̯n Thành hoàng, tín ng˱ͩng Thành hoàng, Alexandre
Émile Jean Yersin, Phan Th͇ Ph˱˯ng, Nguy͍n T̩o.
1. TiӇu sӱ và công tích ba vӏ thҫn Thành hoàng mӟi ÿѭӧc suy tôn
ӣ ViӋt Nam
1.1. Bác sƭ Alexandre Émile Jean Yersin (1863 - 1943)
Alexandre Émile Jean Yersin là ngѭӡi gӕc Pháp, sinh ra và lӟn lên tҥi
Thөy Sƭ. Năm 1888, ông bҧo vӋ thành công luұn án tiӃn sƭ y khoa B͏nh
lao th͹c nghi͏m, sau ÿó ÿѭӧc nhұn làm viӋc trong ViӋn Pasteur. Tháng
9/1890, ông sang ViӉn Ĉông vӟi tѭ cách mӝt bác sƭ hӧp ÿӗng cho hãng
Vұn tҧi Hàng hҧi, làm viӋc trên chiӃc tàu thӫy chҥy dӑc bӡ biӇn ViӋt Nam
nӕi liӅn Sài Gòn, Nha Trang, Hҧi Phòng.
Ngày 29/7/1891, A. Yersin ÿһt chân lên bӡ biӇn Nha Trang. Bӏ chinh
phөc bӣi cҧnh ÿҽp hӳu tình, khí hұu ôn hoà cӫa mӝt vùng ÿҩt nhiӋt ÿӟi,
ông quyӃt ÿӏnh chӑn Nha Trang làm quê hѭѫng thӭ ba, làm viӋc và sӕng
chӃt ӣ ÿây. Trong suӕt hѫn 50 năm gҳn bó vӟi ViӋt Nam, A. Yersin ÿã có
nhӳng ÿóng góp ÿһc biӋt xuҩt sҳc. Di sҧn ông ÿӇ lҥi có ý nghƭa rҩt quan
trӑng cho khoa hӑc, kinh tӃ và văn hóa ViӋt Nam.
∗

TS., Hӑc viӋn Chính trӏ - Hành chính Quӕc gia Hӗ Chí Minh khu vӵc I.

1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑   



- Tìm ra vùng ÿ̭t Ĉà L̩t:
Vào nhӳng năm 1890 - 1894, miӅn rӯng núi dӑc dãy Trѭӡng Sѫn còn
là nhӳng vùng hoang vu, bí hiӇm, chѭa ÿѭӧc khai khҭn, ngoҥi trӯ các tӝc
ngѭӡi thiӇu sӕ bҧn ÿӏa. Vұy mà mӝt ngѭӡi ngoҥi quӕc nhѭ A. Yersin
“ÿѫn thѭѫng ÿӝc mã” dám dҩn thân vào miӅn rӯng sâu nѭӟc ÿӝc, bҩt
chҩp mӑi khó khăn nguy hiӇm ÿӃn tính mҥng thì thұt phi thѭӡng.
Sau ba cuӝc thám hiӇm liên tiӃp, ngày 21/6/1893, A. Yersin là ngѭӡi
ÿҫu tiên khám phá ra Cao nguyên Lâm Viên. Ông ÿӅ xuҩt chӑn vùng ÿҩt
này làm nѫi nghӍ dѭӥng. ĈӅ xuҩt cӫa ông ÿѭӧc Toàn quyӅn Ĉông Dѭѫng
Paul Doumer ghi nhұn. Ngày 01/11/1899, vӏ Toàn quyӅn này ÿã ký nghӏ
ÿӏnh thành lұp tӍnh Ĉӗng Nai Thѭӧng, vӟi thӫ phӫ là Djiring và hai trҥm
hành chính là Tánh Linh và Lâm Viên (Ĉà Lҥt bây giӡ). Ĉó là tiӅn ÿӅ
pháp lý ÿҫu tiên cho viӋc ra ÿӡi thành phӕ Ĉà Lҥt.
- Tr͛ng thành công cây cao su ͧ Vi͏t Nam:
Năm 1897, Toàn quyӅn Ĉông Dѭѫng Paul Doumer thành lұp hai trung
tâm nghiên cӭu thí nghiӋm ѭѫm giӕng cây cao su tӯ hҥt tѭѫi: mӝt ÿһt ӣ
trҥm thӵc nghiӋm Ông YӋm (BӃn Cát - Thӫ Dҫu Mӝt) do E. Raoul, mӝt
dѭӧc sƭ chuyên nghiên cӭu thӵc vұt ӣ vùng nhiӋt ÿӟi phө trách; và mӝt
ÿһt ӣ Suӕi Dҫu, thuӝc ViӋn Pasteur Nha Trang, do A. Yersin quҧn lí. Ĉa
sӕ hҥt giӕng cây cao su ÿѭӧc ѭѫm nҧy mҫm, tӕt nhanh. Chính A. Yersin
là ngѭӡi có tiӃng nói quyӃt ÿӏnh trong viӋc tham mѭu cho Chính phӫ
Pháp mӣ rӝng diӋn tích trӗng cao su ӣ ViӋt Nam.
- Sáng l̵p h͏ th͙ng Vi͏n Pasteur:
Năm 1895, A. Yersin thiӃt lұp ӣ Nha Trang mӝt phòng thí nghiӋm ÿӇ
ÿiӅu chӃ huyӃt thanh trӏ bӋnh dӏch hҥch. Sau ÿó, ông vұn ÿӝng Chính phӫ
Pháp và chính quyӅn thuӝc ÿӏa cho nâng các phòng thí nghiӋm vi trùng
hӑc ӣ Sài Gòn và Nha Trang lên thành ViӋn Pasteur Ĉông Dѭѫng. A.
Yersin ÿѭӧc cӱ làm ViӋn trѭӣng ÿҫu tiên, trông coi cҧ 2 cѫ sӣ Nha Trang
và Sài Gòn, rӗi tiӃp tөc lұp thêm chi nhánh ӣ Hà Nӝi (năm 1920) và ӣ Ĉà
Lҥt (năm 1936).
- Hi͏u tr˱ͧng sáng l̵p Ĉ̩i h͕c Y khoa Hà N͡i:
Năm 1902, Toàn quyӅn Ĉông Dѭѫng Paul Doumer ký nghӏ ÿӏnh thành
lұp Trѭӡng Y khoa Ĉông Dѭѫng, có nhiӋm vө ÿào tҥo thҫy thuӕc cho
toàn xӭ vӟi quyӃt tâm xây dӵng mӝt trѭӡng y khoa chính quy và hiӋn ÿҥi

9Ÿ 7Uɉ͝QJ *LDQJ %D Yʈ WKɤQ 7KjQK KRjQJ«



ӣ Ĉông Dѭѫng có quy chӃ tѭѫng tӵ nhѭ Ĉҥi hӑc Y khoa Paris. A. Yersin
là HiӋu trѭӣng sáng lұp trѭӡng. Năm 1904, ông trӣ vӅ Nha Trang tiӃp tөc
sӵ nghiӋp nghiên cӭu khoa hӑc cӫa mình.
- Ĉem khoa thú y vào Vi͏t Nam:
Ĉông Dѭѫng là vùng ÿҩt lҩy nông nghiӋp làm cѫ bҧn. Trâu bò là sӭc
kéo chӫ yӃu. NӃu trâu bò bӏ bӋnh thì ÿӡi sӕng kinh tӃ cӫa nông dân bӏ ÿe
doҥ. A. Yersin thҩy viӋc phòng chӕng dӏch bӋnh cho trâu bò hӃt sӭc quan
trӑng. Cho nên, ông là ngѭӡi ÿi ÿҫu trong viӋc nghiên cӭu, giҧi quyӃt vҩn
ÿӅ vӅ dӏch tӉ cӫa trâu bò và ÿһt nӅn móng cho công tác thú y ӣ ViӋt Nam.
- Nh̵p chͯng cây quinquina:
Năm 1914, ChiӃn tranh ThӃ giӟi lҫn thӭ nhҩt bùng nә làm cho nhiӅu
khu vӵc trên thӃ giӟi, trong ÿó có ViӋt Nam, thiӃu hөt thuӕc kí ninh
(quinine), loҥi thuӕc duy nhҩt chӳa bӋnh sӕt rét lúc ÿó. A. Yersin nhұp
chӫng cây quinquina và trӗng thành công loҥi cây này ӣ ViӋt Nam. Tӯ
ÿó, ViӋn Pasteur Nha Trang chuyên bào chӃ thuӕc, nghiên cӭu bӋnh sӕt
rét, các loҥi vi trùng, ký sinh trùng gây bӋnh cho con ngѭӡi và súc vұt.
Ngày 01/3/1943, A. Yersin qua ÿӡi tҥi Nha Trang, hѭӣng thӑ 80 tuәi.
Ghi nhӟ công lao cӫa A. Yersin, dân làng Tân Xѭѫng (nay thuӝc xã Suӕi
Cát, huyӋn Cam Lâm, tӍnh Khánh Hòa) ÿã suy tôn ông làm thҫn Thành
hoàng. Ngѭӡi giӳ ÿình làng Tân Xѭѫng giӟi thiӋu: “Hҵng năm, chúng tôi
ÿӅu tә chӭc hӝi ÿình ÿӇ tѭӣng nhӟ công ѫn bác sƭ A. Yersin ÿã khai phá
vùng ÿҩt này. Chúng tôi chӑn Ngài làm vӏ Thành hoàng làng, thӡ phѭӧng
trong ÿình và cúng kӍnh Ngài theo phong tөc cúng ÿình ӣ ViӋt Nam”(1).
Ngoài ÿình làng Tân Xѭѫng, ӣ Suӕi Dҫu còn có hai ngôi chùa cNJng
thӡ A. Yersin là chùa Linh Sѫn Pháp Ҩn và chùa Long TuyӅn. Ngѭӡi dân
ÿӏa phѭѫng coi A. Yersin nhѭ mӝt vӏ Bӗ tát, lұp bàn thӡ ông trong khuôn
viên hai ngôi chùa này. Nhà sѭ Trҫn Bích, trө trì chùa Long TuyӅn cho
biӃt: “Cө A. Yersin là ngѭӡi có công lӟn vӟi ViӋt Nam nói chung và tӍnh
Khánh Hòa nói riêng. Tӯ ÿó, nhân dân Suӕi Dҫu có cҧm niӋm Ngài,
nhѭng không biӃt lҩy gì ÿӇ tӓ lòng cung kính, nên mӟi thӍnh vô chùa ÿӇ
thӡ phѭӧng Ngài”(2).
1.2. Ông Phan Th͇ Ph˱˯ng (1934 - 1991)
Ông Phan ThӃ Phѭѫng quê ӣ xã Phú Dѭѫng, huyӋn Phú Vang, tӍnh
Thӯa Thiên - HuӃ. Năm 1959, sau khi tӕt nghiӋp Ĉҥi hӑc Thӫy sҧn

105

1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑   



Thѭӧng Hҧi (Trung Quӕc), ông làm giҧng viên tҥi Khoa Thuӹ sҧn,
Trѭӡng Ĉҥi hӑc Nông nghiӋp Hà Nӝi. Sau khi Khoa Thӫy sҧn tách thành
Trѭӡng Ĉҥi hӑc Thӫy sҧn, ông làm Trѭӣng phòng Giáo vө. Năm 1974,
ông làm QuyӅn HiӋu trѭӣng Trѭӡng Trung cҩp Thuӹ sҧn Trung ѭѫng I,
Hҧi Phòng. Năm 1979, ông ÿѭӧc ÿӅ bҥt làm Giám ÿӕc Sӣ Thuӹ sҧn tӍnh
Bình Trӏ Thiên. Tӯ năm 1983 ÿӃn năm 1991, ông là Giám ÿӕc Sӣ Thuӹ
sҧn tӍnh Thӯa Thiên - HuӃ.
- V̵n ÿ͡ng ng˱ dân ÿ͓nh c˱:
HӋ thӕng ÿҫm phá Tam Giang - Cҫu Hai là mӝt hӋ thӫy vӵc nѭӟc lӧ
lӟn nhҩt Ĉông Nam Á, diӋn tích mһt nѭӟc gҫn 22.000 ha, kéo dài gҫn 70
km dӑc ven biӇn qua 5 huyӋn cӫa tӍnh Thӯa Thiên - HuӃ gӗm Phong
ĈiӅn, Quҧng ĈiӅn, Hѭѫng Trà, Phú Vang, Phú Lӝc. HӋ thӫy vӵc này
ÿѭӧc chia cҳt thành nhiӅu tiӇu vùng theo hѭӟng tӯ Bҳc vào Nam gӗm:
phá Tam Giang, ÿҫm Sam - Chuӗn, ÿҫm Hà Trung - Thuӹ Tú và ÿҫm Cҫu
Hai. Trong vùng hiӋn có 41 xã vӟi khoҧng hѫn 300.000 ngѭӡi sinh sӕng
phө thuӝc hoàn toàn hoһc mӝt phҫn vào nguӗn lӧi thӫy sҧn trên ÿҫm phá,
chiӃm khoҧng hѫn 30% dân sӕ tӍnh Thӯa Thiên - HuӃ(3).
Trong lӏch sӱ hình thành cѭ dân vùng ÿҫm phá này ÿã tӗn tҥi mӝt sӵ
phân hóa xã hӝi mang tính chҩt cӕ hӳu giӳa hai cӝng ÿӗng: mӝt là, cӝng
ÿӗng thuҫn nông, nông - ngѭ ÿӏnh cѭ trên ÿҩt liӅn; hai là, cӝng ÿӗng ngѭ
nghiӋp nhӓ du cѭ trên mһt nѭӟc. Cӝng ÿӗng thӭ hai là nhӳng ngѭӡi sӕng
ngoài biên chӃ cӫa làng xã. Hӑ luôn phҧi chҩp nhұn mӝt cuӝc sӕng thҫm
lһng và chӏu nhiӅu thiӋt thòi.
Ngày 16/10/1985, cѫn bão sӕ 8 có tên quӕc tӃ là Cecil ÿã tàn phá
nhiӅu nhà cӱa, ruӝng vѭӡn, tài sҧn, ghe thuyӅn cӫa nhân dân MiӅn Trung,
làm chӃt hѫn 800 ngѭӡi vùng phá Tam Giang. Trѭӟc tình hình ÿó, chính
quyӅn tӍnh Bình Trӏ Thiên chӫ trѭѫng kiên quyӃt lұp các khu ÿӏnh cѭ dân
vҥn chài trên ÿҩt liӅn. Vӟi cѭѫng vӏ Giám ÿӕc Sӣ Thӫy sҧn, ông Phan
ThӃ Phѭѫng nhiӅu lҫn ÿӃn vùng Quҧng Ngҥn, Quҧng Công ӣ phá Tam
Giang ÿӇ nghiên cӭu cách thӭc ÿӏnh cѭ cho bà con. Ông ÿã bàn vӟi lãnh
ÿҥo xã Quҧng Công thành lұp mӝt khu ÿӏnh cѭ dân vҥn chài. ThӃ là Thôn
14 ra ÿӡi vӟi sӵ quy tө cӫa 36 hӝ dân chài phiêu dҥt vì bão.
- T͝ ngh͉ nuôi tôm:
Ĉӏnh cѭ thì dӉ, nhѭng duy trì cuӝc sӕng cho nhân dân mӟi khó. Làm
sao vӯa ÿӏnh cѭ, vӯa tә chӭc cho nhân dân sӕng vӟi nghӅ cӫa mình? Ông

9Ÿ 7Uɉ͝QJ *LDQJ %D Yʈ WKɤQ 7KjQK KRjQJ«



NguyӉn BӍnh, Chӫ tӏch xã Quҧng Công thӡi gian ÿó kӇ: "Bác Phѭѫng
kiên trì gһp cán bӝ xã chúng tôi, gһp cҧ dân nӳa, dҥy chúng tôi cách nuôi
tôm trên ÿҫm phá. Thay vì viӋc ÿánh bҳt ăn sҹn lâu nay, bác ÿӅ nghӏ và
hѭӟng dүn cách nuôi tôm trong hӗ. Thӡi ÿó không nhӳng chúng tôi, mà
còn cҧ tӍnh Bình Trӏ Thiên, cҧ MiӅn Trung có ai biӃt và nghƭ ÿӃn chuyӋn
ÿem tôm ra nuôi, nhѭng vì bác Phѭѫng nói hay, nói có lý nên chúng tôi
theo… Không nhӳng tuҫn nào cNJng vӅ ÿây, bác Phѭѫng còn vào Nam
mang ra cho chúng tôi tôm giӕng. Lúc ÿҫu, chúng tôi nuôi không thành
công, bác lҥi khuyӃn khích, lҥi cùng chúng tôi tìm kiӃm nguyên nhân thҩt
bҥi, rӗi làm lҥi. Tôi còn nhӟ nhѭ in năm 1988, ngày vө tôm ÿҫu tiên
thành công vӟi hѫn 2ha hӗ tôm, bác Phѭѫng ÿã ôm chҫm lҩy tӯng ngѭӡi
chúng tôi mà khóc”(4).
Tӯ hѫn 2ha hӗ tôm năm 1988, mӝt năm sau, sӕ diӋn tích hӗ tôm ӣ
Thôn 14, xã Quҧng Công tăng lên 20ha. Năm 1989, sau thҳng lӧi bѭӟc
ÿҫu ӣ Thôn 14, ông Phan ThӃ Phѭѫng tә chӭc mӝt hӝi nghӏ ÿҫu bӡ ӣ xã
Quҧng Công vӟi sӵ tham gia cӫa hѫn 150 ÿҥi biӇu ÿӃn tӯ khҳp nѫi trong
tӍnh. Ngѭӡi dân Quҧng Công gӑi ÿó là mӝt “Hӝi nghӏ Diên Hӗng” kinh tӃ
ÿҫm phá! Sau hӝi nghӏ ÿó, ông ÿã triӇn khai viӋc nuôi trӗng thӫy sҧn trên
quy mô lӟn toàn tӍnh: nuôi rau câu, nuôi cua ӣ Thuұn An, Tân Mӻ; nuôi
tôm sú ӣ các xã Phú Lӝc, Phú Vang, Phong ĈiӅn, Quҧng ĈiӅn,v.v…
Ngày 6/10/1991, trên ÿѭӡng vào Nam nghiên cӭu chuҭn bӏ con giӕng
cho vө nuôi trӗng thӫy sҧn năm sau, ông Phan ThӃ Phѭѫng ÿã bӏ tai nҥn ô
tô tҥi tӍnh Bình Thuұn và qua ÿӡi. Ĉѭӧc tin ông mҩt, hàng ngàn ngѭ dân tӯ
khҳp các ÿҫm tôm trên toàn tӍnh Thӯa Thiên - HuӃ ÿã ÿӃn “chӏu tang”. Sau
ÿám tang, 3 anh em ruӝt Phҥm Hóa, Phҥm ViӋt, Phҥm DNJng và ngѭӡi dân
các xã Quҧng Công, Quҧng Ngҥn, nhӡ con tôm mà phát ÿҥt, thay mһt cho
20 vҥn ngѭӡi dân làm nghӅ nuôi trên trên phá Tam Giang, lұp miӃu thӡ
ông Phan ThӃ Phѭѫng là “Tә nghӅ nuôi tôm” cӫa phá Tam Giang. MiӃu
thӡ ông ÿѭӧc ngѭӡi dân trong vùng hѭѫng khói thѭӡng xuyên. Ĉây cNJng là
ÿӏa chӍ linh thiêng ÿӇ ngѭӡi dân nuôi tôm trong tӍnh Thӯa Thiên - HuӃ ÿӃn
bái tҥ mӛi khi làm ăn thành công. Còn vào các ngày rҵm hay mùng mӝt,
ngày giӛ…, ngѭ dân Quҧng Công lҥi nhang ÿèn, áo giҩy, hoa quҧ ra miӃu
cúng ông Tә nghӅ nuôi tôm. Gia ÿình ông Phan ThӃ Phѭѫng gӱi tһng mӝt
di ҧnh cӫa ông ÿӇ dân làng thӡ trong miӃu. Tҩm ҧnh ÿó ÿѭӧc ngѭӡi dân
Quҧng Công in sao thành nhiӅu bҧn ÿӇ lұp bàn thӡ tҥi các hӗ tôm, trҥi
giӕng cӫa mình(5).

107