Xem mẫu
- VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI “D©n chñ lµng - x·” §Æt mÊy ch÷ “d©n chñ lµng - x·” vµo ngoÆc kÐp, v× ®©y kh«ng ph¶i lµ d©n chñ theo nghÜa thöêng dïng, kh«ng ph¶i lµ mét biÓu hiÖn, ch¼ng h¹n, cña chÕ ®é chÝnh trÞ ra ®êi tõ cuéc c¸ch m¹ng tö s¶n bªn ¢u - Mü. Còng cã thÓ nghÜa r»ng “d©n chñ lµng - x·” lµ dÊu tÝch, dï mê nh¹t th«i, cßn sãt l¹i tõ thêi c«ng x· n«ng th«n: thÓ chÕ nµy vÉn tån t¹i c¸ch ®©y chöa l©u, döíi mét d¹ng cßn dÔ nhËn ra, trong mét sè x· héi ë ta, vÝ nhö nhiÒu téc Thöîng cö tró däc Tröêng S¬n vµ trªn T©y Nguyªn. Nhöng nÒn “d©n chñ lµng - x·” s¾p bµn ®©y lµ mét ®Æc ®iÓm cña mét téc ngöêi ViÖt (hay Kinh) trong thêi rÊt gÇn ta (tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m), t«i muèn nãi téc ngöêi chñ thÓ(1) mµ nÕp sèng ®· ph¸t triÓn kh¸ cao. Cho nªn viÖc cÇn lµm tröíc cã lÏ lµ nh¾c l¹i vµi nhËn xÐt mµ ngöêi viÕt ®· cã dÞp ®öa ra, quanh c¬ cÊu kinh tÕ vµ x· héi cña lµng ViÖt gäi lµ “cæ truyÒn”(2) ë B¾c Bé. XÐt cho cïng, tÊt c¶ nh÷ng g× s¾p tr×nh bµy Ýt nhiÒu ®· ®öîc nãi lªn tõ tröíc råi(3). Nhöng, trong tröêng hîp nµy, nh¾c l¹i chuyÖn cò, döíi mét d¹ng cã phÇn míi, chÝnh lµ nh»m t« cho 363
- VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®Ëm h¬n c¸i mµ t«i muèn gäi lµ nÒn “d©n chñ lµng - x·”. Sau ®©y lµ mÊy nhËn xÐt më ®Çu 1. Qu¸ tr×nh tö h÷u hãa ruéng ®Êt c«ng ë B¾c Bé diÔn ra qu¸ chËm ch¹p Cø b¸m vµo sö viÕt cò, th× ®iÒu cô thÓ biÕt ®öîc tröíc tiªn, mµ cã liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh võa nãi, lµ sù kiÖn nµy: trong thÕ kû XII, döíi triÒu Lý, c¸c vua ThÇn T«ng vµ Anh T«ng ®· bèn lÇn xuèng chiÕu, nh»m gi¶i quyÕt c¸c cuéc tranh chÊp ruéng ®Êt tö, hay ®öa ra mét thÓ thøc quy ®Þnh viÖc mua b¸n ruéng ®Êt gi÷a tö nh©n vµ tö nh©n(4). Qua c¸c thÕ kû sau, cßn mét sè sù kiÖn kh¸c còng cã liªn quan ®Õn ®Êy(5). Nhöng ph¶i chê ®Õn gi÷a thÕ kû XVIII th× míi cã mét chÝnh quyÒn ®Çu tiªn chñ trö¬ng ®¸nh thuÕ c¶ vµo ruéng ®Êt tö: chÝnh quyÒn cña chóa TrÞnh(6). Vµ ®Õn ®Çu thÕ kû sau (thÕ kû XIX), qua nh÷ng ®Þa b¹ Gia Long cßn sãt l¹i ®Õn nay, th× phÇn lín ruéng ®Êt cña ®a sè x· ViÖt ë B¾c Bé, ®Æc biÖt trªn tam gi¸c ch©u s«ng Hång ®· lµ ruéng ®Êt tö. Thùc ra, bÊy giê ruéng ®Êt c«ng ®©u ®· mÊt h¼n: vÊn ®Ò nµy chØ ®öîc hoµn toµn gi¶i quyÕt dÇn döíi thêi cña chóng ta, qua cuéc c¶i c¸ch ruéng ®Êt (1953 - 56)(7). NÕu ta vò ®o¸n chän thÕ kû XII lµm mèc ®Çu vµ ®Çu thÕ kû XIX lµm mèc cuèi cho qu¸ tr×nh tö h÷u ho¸ ruéng ®Êt c«ng ë B¾c Bé(8), th× ph¶i nãi r»ng qu¸ tr×nh Êy ®· diÔn ra mét c¸ch qu¸ ö chËm ch¹p: h¬n s¸u thÕ kû. Trong tröêng hîp nöíc Anh ch¼ng h¹n, hÇu hÕt ®Êt trång trät ®· tõ c«ng biÕn thµnh tö trong vßng cã mét thÕ kû . TÊt nhiªn, ë ®©y cã søc xóc t¸c m¹nh cña tõng líp tö s¶n Anh míi h×nh thµnh nhöng ®· ho¹t ®éng ngo¹i thö¬ng. §iÒu kiÖn ®ã hoµn toµn v¾ng mÆt ë nöíc ta trong suèt h¬n s¸u thÕ kû nãi trªn. Theo t«i, cã thÓ xem ®Êy lµ nguyªn nh©n chÝnh khiÕn cho qu¸ tr×nh tö h÷u ruéng ®Êt c«ng ë B¾c Bé diÔn 364
- VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ra theo mét tèc ®é chËm ch¹p ®Õn thÕ. 2. HiÖn töîng ph©n ho¸ giai cÊp hiÖn lªn qu¸ nh¹t nhßa Cã thÓ nghÜ r»ng ®Êy chØ lµ hÖ qu¶ cña ®iÒu võa nãi qua nhËn xÐt thø nhÊt. DiÔn ®¹t cho ng¾n gän t×nh h×nh kinh tÕ – x· héi cña n«ng th«n ViÖt ë B¾c Bé ngay tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, tèt nhÊt lµ b»ng mét vµi con sè ®öîc s¬ kÕt qua C¶i c¸ch ruéng ®Êt: Tõ c¸c sè liÖu trªn, Ýt nhÊt cã thÓ läc ra hai ®iÒu, nãi cho ®óng h¬n lµ hai mÆt kh¸c nhau cña mét hiÖn töîng chung: 365
- VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI - Tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, ®a sè hé n«ng d©n trong hÇu hÕt lµng ViÖt ë B¾c Bé ®· thùc sù lµm chñ ruéng ®Êt. C¸c hé ®Þa chñ, nghÜa lµ thuéc thµnh phÇn bãc lét, ®· ®µnh! C¸c hé trung n«ng, vèn c¬ b¶n kh«ng bãc lét ai nhöng kh«ng bÞ ai bãc lét, còng vËy. §Õn nh÷ng hé bÇn n«ng, tøc nh÷ng hé bÞ bãc lét, còng cã ruéng ®Êt tö (xem l¹i c¸c sè liÖu trªn). Cã ®iÒu ®Êt tö cña bÇn n«ng qu¸ Ýt (mçi hé chØ n¾m tõ vµi sµo ®Õn mét mÉu), nªn tõng hé, ngoµi viÖc trùc canh ruéng ®Êt tö cña m×nh (vµ höëng toµn bé kÕt qu¶ lao ®éng Êy) cßn ph¶i chÞu bÞ bãc lét: lÜnh canh cña nh÷ng ngöêi thõa diÖn tÝch, thöêng lµ ®Þa chñ, vµ nép t« cho hä (nép nöa tæng sè thu ho¹ch). Nhö vËy, hÇu hÕt mäi hé trong lµng, dï bãc lét hay bÞ bãc lét, ®Òu lµ chñ ruéng ®Êt(11); - DÇu vËy, trong n«ng th«n ViÖt ë B¾c Bé tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, kh«ng mÊy ai n¾m ®öîc trong tay mét diÖn tÝch tö h÷u tö¬ng ®èi lín: tuyÖt ®¹i ®a sè hé ®Þa chñ (86%) cã nhiÒu nhÊt lµ mçi hé 20 mÉu (chöa ®Çy bÈy hÐcta). Cïng thêi, t×nh h×nh ë Nam Bé kh¸c h¼n thÕ, mµ nguyªn nh©n chÝnh, theo t«i lµ chÝnh s¸ch cña c¸c chóa NguyÔn trong qu¸ tr×nh lÊn chiÕm miÒn ®Êt nay lµ Nam Bé (tõ gi÷a thÕ kû XVII ®Õn gi÷a thÕ kû XVIII)(12). TÊt nhiªn, cßn ph¶i chê tµi liÖu vµ sè liÖu cña c¸c nhµ nghiªn cøu lµm viÖc t¹i chç. Dï sao, cã thÓ nãi ngay mét ®iÒu: tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, hiÖn töîng ph©n hãa giai cÊp n«ng th«n Nam Bé, ®Æc biÖt ë miÒn T©y, ®· næi lªn rµnh rµnh. BÊy giê, diÖn tÝch tö h÷u cña mét “®iÒn chñ” võa ph¶i th«i(13), ë vïng nay lµ tØnh Long An, còng trªn döíi 100 hÐc-ta (300 mÉu B¾c Bé)(14). Cßn phÇn lín nh÷ng ngöêi lÜnh canh cña “®iÒn chñ”, nghÜa lµ ®¹i ®a sè n«ng d©n, l¹i “kh«ng m¶nh ®Êt c¾m dïi”, (nÕu cã thÓ dïng l¹i ë ®©y c¸ch nãi ®ã cña ngöêi n«ng d©n B¾c Bé)*. Trong khi Êy, nhö ta ®· biÕt, diÖn tÝch tö h÷u cña tuyÖt ®¹i ®a sè hé ®Þa chñ cïng thêi ë B¾c Bé chØ biÕn ®éng chöa ®Çy 5 mÉu 366
- VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®Õn 20 mÉu (chöa ®Çy 2 hÐcta ®Õn chöa ®Çy 7 hÐcta), cßn bÇn n«ng, thµnh phÇn bÞ bãc lét, còng cã mçi hé Ýt nhÊt vµi sµo ruéng ®Êt tö, chÝnh v× thÕ, v× hiÖn töîng võa kÓ trªn, víi hai mÆt kh¸c nhau cña nã, mµ t«i muèn gäi mäi hé tö h÷u ë n«ng th«n B¾c Bé tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, tõ bÇn n«ng qua trung n«ng, lªn ®Þa chñ, lµ nh÷ng hé “tiÓu n«ng tö h÷u”. * * * Nh÷ng “tiÓu n«ng tö h÷u”, víi mçi hé chót Ýt ruéng ®Êt tö, sèng cïng nhau trong mét lµng, nhöng tõng hé l¹i ®eo ®uæi mét th©n phËn riªng. Thêi gian cña ngöêi n«ng d©n lµ mét vßng trßn khÐp kÝn cø ®Òu ®Òu quay, hÕt xu©n - h¹ - thu - ®«ng l¹i xu©n - h¹ - thu - ®«ng... Trong vßng quay tuÇn tù vµ trÔ n¶i ®ã, tõng hé “tiÓu n«ng tö h÷u” cã tö¬ng lai riªng cña m×nh, mét tö¬ng lai thöêng ë trong thÕ kh«ng ®ång nhÊt ®öîc, thËm chÝ m©u thuÉn víi con ®öêng ph¸t triÓn cña hé kh¸c, dï chØ v× diÖn tÝch h÷u h¹n cña ruéng ®Êt lµng(15). ChÝnh v× thÕ mµ c¸c hé “tiÓu n«ng tö h÷u” cïng lµng, trong quan hÖ qua l¹i víi nhau, ®Òu chÊp nhËn mét øng xö hai mÆt: bÒ ngoµi th× “xëi lëi”, nhöng bªn trong l¹i lu«n phßng ngõa s½n, khi cÇn th× “mãc m¸y” nhau, b¾t ®Çu x¶y ra xung ®ét l¹i “gÇm gÌ” nhau ra mÆt. Tuy nhiªn, ®Êy còng l¹i lµ mét t×nh thÕ ®· gãp c«ng ®Çu ®Ó n¶y sinh ra c¸ tÝnh ®Ëm nÐt cña tõng ngöêi ViÖt ë n«ng th«n B¾c Bé “cæ truyÒn”, mµ ®Õn nay ta vÉn cßn c¶m nhËn ®öîc qua ca dao, lêi h¸t, c¶ qua th¬ n«m cña NguyÔn Du, Cao B¸ Qu¸t... Tröíc mét biÓn n«ng d©n ®Æc biÖt nhö thÕ, víi mçi hé mét sè ruéng ®Êt vµ mét th©n phËn biÖt lËp, víi mçi ngöêi mét nhËn thøc hÑp hßi nhöng ®Ëm ®µ vÒ c¸i “t«i” cña m×nh, c¬ cÊu tæ chøc cña lµng x·(16) ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, nÕu muèn vËn hµnh trªn sù ®ång t×nh tö¬ng ®èi cña mäi ngöêi, ph¶i võa lµm trßn 367
- VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tr¸ch nhiÖm do bé m¸y nhµ nöíc bªn trªn giao phã, ®ång thêi l¹i ph¶i ®¸p øng mét sè nhu cÇu cña ngöêi “tiÓu n«ng tö h÷u”. Kh«ng tÝnh ®Õn c¸c tr¸ch nhiÖm tõ trªn ¸p xuèng, chØ nh»m vµo nh÷ng nhu cÇu võa nãi cña n«ng d©n, cã thÓ kÓ l¹i rÊt v¾n t¾t nhö sau: - Nhu cÇu quan hÖ huyÕt thèng: ®ã lµ nhiÖm vô cña c¸c “hä”(17); - Nhu cÇu cñng cè quan hÖ hµng xãm l¸ng giÒng: ®ã lµ nhu cÇu cña c¸c “ngâ” “xãm”(18). Ta sÏ cßn trë l¹i vÊn ®Ò nµy; - Nhu cÇu t¹o mét thÕ b×nh ®¼ng, dï chØ vÒ h×nh thøc, gi÷a mäi “tiÓu n«ng tö h÷u” cïng lµng - x·: ®ã lµ nhiÖm vô cña c¸c “gi¸p”, tæ chøc mµ c¸ch s¾p xÕp ngöêi dùa thuÇn trªn løa tuæi cña nh÷ng thµnh viªn(19). Ta còng sÏ cßn quay l¹i c©u chuyÖn nµy, víi nhiÒu chi tiÕt h¬n; - Vµ cuèi cïng, nh÷ng nhu cÇu riªng cña tõng c¸ nh©n: ®ã lµ nhiÖm vô cña c¸c “phe”, mµ t«i t¹m xem lµ nh÷ng “c©u l¹c bé”, qua ®ã b¹n bÌ th©n tù nguyÖn häp nhau ®Ó chÌ chÐn vµ bµn “viÖc lµng - viÖc nöíc”; cña c¸c “phöêng”, trong ®ã nh÷ng ngöêi cïng nghÒ (ngoµi nghÒ n«ng) tËp häp l¹i, chñ yÕu v× môc ®Ých tö¬ng trî; vµ c¸c “héi”, nh÷ng tæ chøc vui ch¬i tù nguyÖn, dï lµ ho¹t ®éng h¸t chÌo hay häc vâ(20). CÇn thÊy râ mét ®iÒu: Trong c¬ cÊu tæ chøc cña lµng - x· ViÖt “cæ truyÒn” ë Trung Bé, tÝnh tõ §Ìo Ngang trë vµo(21), vµ ë Nam Bé, ta gÆp l¹i mét sè tªn gäi ®· gÆp ë B¾c Bé: hä, xãm, gi¸p. Nhöng ngo¹i trõ tröêng hîp cña tæ chøc hä ra, cßn th× cïng tªn kh«ng nhÊt thiÕt lµ cïng néi dung; - Lµng - x· ë miÒn Trung còng ®öîc chia thµnh nhiÒu xãm, nhöng tæ chøc xãm ë ®©y chØ lµ mét ph©n cÊp vÒ hµnh chÝnh cña x·: “Trïm xãm”, trong tröêng hîp nµy, lµ trî thñ cña 368
- VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI “lý tröëng”, ®Æc biÖt trong c«ng viÖc thu thuÕ, mµ lý tröëng, nhö ai nÊy ®Òu biÕt, lµ ngöêi cÇm ®Çu bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp x·. Còng vËy, “Êp” vµ “tröëng Êp” ë Nam Bé. Trong khi ®ã, ngâ vµ xãm ë B¾c Bé l¹i kh«ng liªn quan g× ®Õn c«ng viÖc hµnh chÝnh (ngo¹i trõ c¸c cuéc c¶i c¸ch cña Ph¸p vµo nh÷ng n¨m 20 cña thÕ kû nµy). ë ®©y, ®Þa vùc cña khu cö tró lµng - x· ®öîc ph©n thµnh nhiÒu xãm, trong mét sè tröêng hîp mçi xãm l¹i bao gåm mét sè ngâ. Tröíc nh÷ng c¶i c¸ch võa nãi trªn cña Ph¸p, “tröëng ngâ” vµ “tröëng xãm” kh«ng ph¶i lµ nh÷ng chøc danh hµnh chÝnh, kh«ng trùc tiÕp liªn quan ®Õn “lý tröëng” vµ bé m¸y hµnh chÝnh do «ng cÇm ®Çu. Tr¸i l¹i c¸c chñ hé chia phiªn nhau, mçi ngöêi mét n¨m, ®Ó qu¶n lý tæ chøc mäi hé cïng cö tró trong mét ngâ, mét xãm (c¸c tæ chøc Êy còng ®öîc gäi lµ ngâ vµ xãm). Néi dung sinh ho¹t cña tõng ngâ hay xãm lµ gãp tiÒn ®Ó ®Òu kú cóng thæ thÇn ngâ, thæ thÇn xãm, vµ cïng nhau ¨n uèng khi ®· cóng xong. Cßn môc ®Ých cã thÓ läc ra tõ ®Êy (tõ viÖc thê thÇn ®Êt cña ngâ, cña xãm) lµ thöêng xuyªn cñng cè quan hÖ l¸ng giÒng, tøc mèi d©y g¾n bã víi nhau mét sè hé vèn quen biÕt nhau nhiÒu, v× ®· nhiÒu ®êi céng cö trªn mét m¶nh ®Êt nhá; - T«i chöa nghe nãi cã tæ chøc gi¸p ë n«ng th«n Nam Bé. Cßn trªn ®Êt miÒn Trung (mét lÇn n÷a, l¹i tõ §Ìo Ngang trë vµo), ®Æc biÖt ë Thõa Thiªn ngµy nay, thØnh tho¶ng ta l¹i gÆp, qua ®iÒu tra håi cè, mét x· ®öîc ph©n thµnh nhiÒu gi¸p. Nhöng nÕu nhö tæ chøc gi¸p ë lµng - x· B¾c Bé kh«ng cã ®Þa vùc vµ ch¼ng liªn quan g× mÊy ®Õn bé m¸y hµnh chÝnh, th× gi¸p ë Thõa Thiªn cã ®Þa vùc râ rµng, vµ chØ lµ mét ph©n thÓ cña x·: n»m trong lµng x·, mçi x· bao gåm hai - ba xãm, vµ “trïm gi¸p” chØ lµ trî thñ cña lý tröëng. Löu ý r»ng ngay trªn ®Êt B¾c Bé, t¹i mét x· ven biÓn mµ cö d©n thuÇn sèng b»ng ngö nghiÖp, gi¸p l¹i y hÖt nhö tæ chøc cïng tªn ë Thõa Thiªn: còng lµ mét ph©n thÓ 369
- VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cña x·, còng cã ®Þa vùc. Ch÷ gi¸p, vµo mét thêi xa xöa, vèn chØ lµ mét tæ chøc hµnh chÝnh ë cÊp thÊp(22), mµ ®· lµ tæ chøc hµnh chÝnh th× ph¶i cã ®Þa vùc. Cã thÓ ngê r»ng khi cÊp hµnh chÝnh nãi trªn kh«ng cßn n÷a, ch÷ gi¸p dÇn dÇn ®öîc sö dông ®Ó chØ mét tæ chøc kh¸c h¼n: kh«ng ®Þa vùc, kh«ng chÞu phô thuéc vµo bé m¸y hµnh chÝnh. §iÒu cßn l¹i lµ cho ®Õn nay t«i chöa gÆp tæ chøc Êy ë ®©u kh¸c trong c¸c vïng cö tró cña ngöêi ViÖt ngoµi n«ng th«n B¾c Bé “cæ truyÒn”. Trë l¹i víi mäi tæ chøc ®· kÓ trªn (ngâ vµ xãm, hä, gi¸p, phe, héi, phöêng), mµ hÇu hÕt (ngo¹i trõ hä) chØ cã mÆt trong lµng - x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, ta thÊy chóng ph« ra Ýt nhÊt còng hai nÐt chung trong c¸ch vËn hµnh: - Tröíc hÕt, tõng tæ chøc, v× ®eo ®uæi mét môc ®Ých riªng, nªn cã sinh ho¹t riªng cña m×nh, kh«ng liªn quan g× ®Õn tæ chøc kh¸c. Gi¸p ch¼ng h¹n, kh«ng chi phèi mµ còng kh«ng phô thuéc vµo ngâ, xãm, hä, phe, héi, hay phöêng. Ngay c¶ ngâ vµ xãm, tuy lµ hai tæ chøc theo ®uæi mét môc ®Ých chung (cñng cè quan hÖ l¸ng giÒng), dï ë nh÷ng cÊp kh¸c nhau (v× xãm to h¬n vÒ mÆt ®Þa vùc, mçi xãm gåm cã mét sè ngâ) nhöng kh«ng v× vËy mµ tõng ngâ phô thuéc vµo mét xãm. Nguyªn t¾c tËp trung, vèn lµ nguyªn t¾c chi phèi c¸ch vËn hµnh cña bé m¸y nhµ nöíc ë ta qua mäi thêi, kh«ng cã chç ®øng ë ®©y; - Mét nÐt chung n÷a lµ c¬ quan hµnh chÝnh ë cÊp x· hÇu kh«ng nhóng tay vµo sinh ho¹t c¸c tæ chøc ®ang bµn. Kh«ng cã g× khã hiÓu l¾m. Tõng c¸ nh©n nam giíi sèng trong lµng - x·, mµ ®· ®Õn tuæi thµnh niªn, lµ thµnh viªn chÝnh thøc cña mét hä, mét ngâ, mét xãm, mét gi¸p vµ nÕu cã nhu cÇu th× cã thÓ vµo mét phe, mét héi hay mét phöêng. B¶y tæ chøc c¶ th¶y, nhöng cã thÓ nãi ë ®©u còng chØ cã bÊy nhiªu con ngöêi cô thÓ ®Êy th«i. Muèn rµng buéc tõng c¸ nh©n vµo mét nÕp sèng chung, lµng - x· nµo 370
- VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI còng cã riªng cho m×nh mét “hö¬ng öíc”, v¨n b¶n quy ®Þnh mét sè nhiÖm vô vµ ®iÒu cÊm ®o¸n mµ mäi d©n trong lµng ph¶i tu©n thñ, còng nhö trong tröêng hîp khen thöëng hay trõng ph¹t ®èi víi tõng ngöêi cã c«ng hay ph¹m téi. Cã thÓ t¹m xem v¨n b¶n Êy lµ dÊu tÝch cña tËp qu¸n ph¸p (tøc ph¸p luËt b¾t nguån tõ tËp qu¸n)(23) vèn vËn hµnh trong nhiÒu céng ®ång sèng döíi thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n, thËm chÝ sau ®ã Ýt nhiÒu. Dï sao, tröíc mét c¸ nh©n ®¸ng thöëng hay ph¶i ph¹t, bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp x· phèi hîp víi mét sè c¸c cô cã uy tÝn trong lµng - x·, dï hä ®øng trong hay ngoµi bé m¸y võa nãi(24), ®Ó thi hµnh nh÷ng ®iÒu kho¶n trong hö¬ng öíc quy ®Þnh, hoµn toµn kh«ng ®¶ ®éng g× ®Õn hä, ngâ, xãm, gi¸p, phe, héi mµ ®ö¬ng sù lµ thµnh viªn. Cø thÕ, c¸c tæ chøc phi hµnh chÝnh Êy cø ®Òu ®Òu vËn hµnh mét c¸ch ®éc lËp, kh«ng liªn quan g× ®Õn nhau, ®· ®µnh, mµ cã thÓ nãi ngoµi vßng cö¬ng táa cña chÝnh quyÒn cÊp x·. Nh×n vµo ®Êy, nhÊt lµ vµo sù thiÕu v¾ng cña chóng (mét lÇn n÷a, ngo¹i trõ tæ chøc hä) ë Trung vµ Nam Bé thêi tröíc, t«i cho r»ng ta ®ang ®øng tröíc ®Æc thï vÒ tæ chøc mét x· héi “tiÓu n«ng tö h÷u”, trong ®ã c¸c hé, v× kh«ng qu¸ xa c¸ch nhau vÒ ®iÒn s¶n vµ vÒ quyÒn lµm ngöêi, ®Òu ®ßi hái kh«ng khÝ b×nh ®¼ng trong sinh ho¹t céng ®ång, dï cho hä ®· bÞ ®Æt tõ l©u döíi ¸p lùc trùc tiÕp cña bé m¸y nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn. Trong Ýt nhÊt lµ mét tröêng hîp (tröêng hîp gi¸p), x· héi Êy kh«ng ngÇn ng¹i gi÷ l¹i trong lßng nã mét dÊu tÝch d©n chñ ®äng l¹i tõ thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n ®· ch×m vµo dÜ v·ng. Nhöng chuyÖn ®ã, ta sÏ bµn sau. * * * Riªng bé m¸y thuÇn hµnh chÝnh ë cÊp x· còng gîi nªn hai nhËn xÐt cã phÇn ngöîc chiÒu nhau: 1. M« h×nh tiÕp thu tõ c«ng x· n«ng th«n(25) 371
- VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI VÒ mÆt h×nh thøc, chØ vÒ mÆt h×nh thøc th«i, nã l¹i lÆp l¹i m« h×nh cña bé m¸y qu¶n lý lµng trong thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n xöa. Qua tõng téc ngöêi, tõ ch©u Phi ®Õn ch©u ¸, ch©u §¹i Dö¬ng, ch©u Mü, bé m¸y qu¶n lý Êy biÕn ®éng rÊt nhiÒu vÒ chi tiÕt. Nhöng, dï ë ®©u, th× lâi cèt cña nã l¹i kh¸ thèng nhÊt, vµ cã thÓ ®öîc m« h×nh hãa b»ng h×nh vÏ ba h×nh trßn ®ång t©m: - Vßng nhá trung t©m (I) lµ tï tröëng lµng (hay tröëng lµng th× còng thÕ), ngöêi cÇm ®Çu c¸c hé trong lµng thi hµnh nh÷ng quyÕt ®Þnh cña c¸c b« l·o; - Vßng trßn ë gi÷a (II) lµ tËp thÓ c¸c b« l·o (hay c¸c “giµ lµng”, nhö mét sè c¸c nhµ v¨n chuyªn viÕt vÒ T©y Nguyªn thöêng gäi), bé phËn gåm nh÷ng ngöêi ®µn «ng ®· ®¹t ®Õn mét tuæi giµ nhÊt ®Þnh (tïy tËp qu¸n cña tõng téc ngöêi), tøc nh÷ng ngöêi ®öîc toµn céng ®ång xem lµ giµu kinh nghiÖm nhÊt vÒ s¶n xuÊt vµ x· héi (trªn bèi c¶nh mét cuéc sèng n«ng nghiÖp l¹c hËu, h¬n thÕ n÷a, ngöng ®äng). Cßn nhiÖm vô cña tËp thÓ nµy lµ ®Ò ra nh÷ng “chÝnh s¸ch” vµ “biÖn ph¸p” (nÕu cã thÓ dïng ë ®©y nh÷ng danh tõ hiÖn ®¹i nhö thÕ), mµ tröëng lµng ph¶i cïng d©n lµng thùc hiÖn; - Vßng lín ë ngoµi cïng (III) lµ cuéc häp cña d©n lµng (thöêng ®öîc ®¹i diÖn bëi c¸c chñ hé), qua ®ã tröëng lµng ®em cung c¸ch thi hµnh ra xin ý kiÕn cña c¸c giµ lµng, vµ nÕu cÇn th× xin ý kiÕn cña mäi ngöêi cã mÆt vÒ nh÷ng vÊn ®Ò gay cÊn mµ chÝnh c¸c giµ lµng còng kh«ng d¸m quyÕt ®Þnh. 372
- VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Tõ m« h×nh phæ biÕn ®ã, c¸i næi bËt lªn trªn hÕt lµ tÝnh d©n chñ réng r·i to¸t ra tõ c¸ch qu¶n lý lµng trong thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n. Nhöng ë ®©y, ®iÒu khiÕn ta ng¹c nhiªn lµ döíi søc nÆng cña mét nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn chñ yÕu vËn hµnh b»ng b¹o lùc, bé m¸y hµnh chÝnh cÊp c¬ së (cÊp x·) trong n«ng th«n “cæ truyÒn” ViÖt ë B¾c Bé vÉn lÆp l¹i, dï chØ trªn h×nh thøc, m« h×nh ba vßng trßn ®ång t©m võa tr×nh bµy: - Vßng trßn nhá ë trung t©m (I) lµ bé phËn “lý dÞch” do lý tröëng cÇm ®Çu, mµ nhiÖm vô chÝnh lµ thi hµnh, ®èi víi tõng hé vµ tõng ngöêi d©n trong x· do nã qu¶n, mäi lÖnh tõ triÒu ®×nh bªn trªn ¸p xuèng (th«ng qua c¸c cÊp quan l¹i trung gian); - Vßng trßn ë gi÷a (II) lµ “héi ®ång kú môc” (hay “kú dÞch”), thöêng gåm nh÷ng ngöêi cã ®iÒn s¶n, cã “phÈm hµm” (nh÷ng töíc vÞ do triÒu ®×nh ban cÊp, hay do x· b¸n cho nh÷ng ngöêi s½n tiÒn). Ýt nhÊt còng trªn lý thuyÕt, héi ®ång nµy cã tr¸ch nhiÖm gãp ý kiÕn cho lý tröëng vµ c¸c lý dÞch kh¸c, ®Ó hä hoµn thµnh lÖnh trªn; - Vßng lín ë ngoµi cïng (III) lµ cuéc häp “d©n hµng x·”: sau khi nghe ý kiÕn cña héi ®ång kú môc, lý dÞch triÖu tËp mäi chñ hé trong x· ra “®×nh”, ®Ó phæ biÕn lÖnh trªn, vµ c¸ch thi hµnh lÖnh. 2. Sù bÊt lùc cña m« h×nh Êy Cã ®iÒu lµ m« h×nh ba vßng trßn ®ång t©m võa tr×nh bµy, vèn ®äng l¹i tõ thêi xa xöa, kh«ng cßn ph¸t huy ®öîc chÊt d©n chñ cña c«ng x· n«ng th«n n÷a: - Tröíc hÕt v× lµng ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, tõ l©u råi, tõ khi tho¸t khái ngh×n n¨m B¾c thuéc, ®· dÇn dÇn bÞ hót ngµy 373
- VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cµng chÆt vµo bé m¸y cai trÞ cña mét nhµ nöíc c¬ b¶n ®öîc x©y dùng theo mÉu trung ö¬ng tËp quyÒn kiÓu Trung Hoa. Vµ ®Õn cuèi Lª - ®Çu NguyÔn, th× nhiÖm vô chñ yÕu cña c¬ quan hµnh chÝnh cÊp x· chØ cßn lµ thi hµnh c¸c mÖnh lÖnh triÒu ®×nh, ®öîc cô thÓ hãa qua c¸c “tr¸t” (hay chØ thÞ, nÕu nãi nhö ngµy nay) cña c¸c cÊp quan thÊp nhÊt. Trong khi ®ã, tõng lµng cßn sèng trong thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n (nhö lµng cña mét sè téc Thöîng ë T©y Nguyªn, vµo thêi chöa xa) l¹i ®éc lËp, Ýt nhÊt còng tù trÞ ®èi víi mäi lµng kh¸c, do ®ã bé m¸y qu¶n lµng thuÇn ch¨m lo nh÷ng viÖc riªng cña lµng m×nh, kh«ng ph¶i quy chiÕu vµo mÖnh lÖnh cña mét cÊp nµo cao h¬n lµng: viÖc kinh tÕ (vÝ nhö hµng n¨m chia l¹i ®Êt canh t¸c cho tõng hé); ®¹o lý (trõng ph¹t c¸c hµnh ®éng vi ph¹m tËp qu¸n ph¸p); x· héi (gi¶i quyÕt m©u thuÉn gi÷a c¸c hé cïng lµng); t«n gi¸o (tiÕn hµnh c¸c nghi lÔ céng ®ång); ngo¹i giao (quyÕt ®Þnh g©y chiÕn hay liªn minh víi c¸c lµng kh¸c…). Tãm l¹i, mçi lµng sèng trong thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n lµ mét nöíc riªng, dï cho chÕ ®é thñ lÜnh lín bao trïm lªn nhiÒu lµng cã thÓ ®· xuÊt hiÖn(26). Cßn tõng lµng ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, còng nhö ë Trung Bé vµ Nam Bé, chØ lµ ph©n thÓ cña mét nöíc gåm hµng ngh×n, hµng v¹n lµng, vµ bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp thÊp nhÊt, cÊp x·, ph¶i phô thuéc, cã thÓ nãi lµ trùc tiÕp, vµo bé m¸y nhµ nöíc ®öîc ¸p ®Æt lªn mäi lµng; - Bªn c¹nh thÇn th¸i chung ®ã cña lµng - x· ViÖt kh¾p ba miÒn, c¬ quan hµnh chÝnh cña x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé l¹i ph« ra mét ®Æc ®iÓm riªng, mµ cã lÏ ta khã lßng gÆp l¹i ë Trung Bé vµ Nam Bé: bé m¸y ®öîc m« h×nh b»ng ba vßng trßn ®ång t©m, trong mét sè tröêng hîp, kÓ c¶ thi hµnh lÖnh cña nhµ nöíc bªn trªn, cã lóc chØ cßn vËn hµnh mét c¸ch töîng tröng n÷a th«i. Lý do cña hiÖn töîng ®ã, kÓ ra, còng râ. Gi÷a mét biÓn “tiÓu n«ng tö h÷u”, víi mçi ngöêi mét c¸i “t«i” biÖt lËp, héi ®ång kú 374
- VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI môc, vèn bao gåm nh÷ng c¸ nh©n cã uy thÕ nhÊt trong ®¸m tiÓu n«ng nãi trªn (v× cã ®iÒn s¶n, cã phÈm hµm, “cã måm - cã mÐp”), kh«ng ®ñ c¬ së ®Ó ho¹t ®éng mét c¸ch tö¬ng ®èi kh¸ch quan v× quyÒn lîi chung cña toµn d©n, nhö tËp thÓ c¸c giµ lµng: c¸c cuéc häp cña héi ®ång, nhÊt lµ khi ph¶i bµn lµm sao thu cho ®ñ sè thuÕ tõ trªn ¸p xuèng, thöêng lµ nh÷ng buæi c·i v· kh«ng døt, qua ®ã tõng ngöêi viÖn ®ñ cí ®Ó cè ®Èy qua c¸c hé kh¸c mét phÇn g¸nh nÆng sÏ ®Ì lªn hé m×nh, do ®ã héi häp Ýt khi ®i ®Õn nh÷ng kÕt luËn døt kho¸t. Cßn buæi sinh ho¹t cña d©n hµng x·, th× nh÷ng tay “cã quyÒn ¨n - quyÒn nãi”, hay cã måm - cã mÐp, l¹i tiÕp tôc, tröíc mét sè ngöêi ®«ng h¬n, c¸c cuéc c·i v· diÔn ra bªn trong héi ®ång kú môc. Trong khi ®ã “d©n ®en” (gåm nh÷ng ngöêi kÐm uy thÕ nhÊt, v× nghÌo mµ kh«ng cã phÈm hµm) chØ biÕt l¾ng nghe, cã thÓ nãi lªn ®iÒu g× ®Ó tù b¶o vÖ th× còng thöa göi cho “ph¶i phÐp”. Cµng thÕ, khi mäi chñ hé, ®¹i diÖn cho toµn x·, héi häp ngoµi ®×nh, dï ®Ó nghe lÖnh trªn, hay ®Ó bµn mét viÖc nµo kh¸c cã liªn quan ®Õn sinh ho¹t céng ®ång (tæ chøc tÕ lÔ, ch¼ng h¹n): trong tröêng hîp ®ã, ai nÊy ®Òu ph¶i ngåi theo thø bËc trªn döíi râ rµng, tõng thø bËc phô thuéc vµo “h¹ng”(27) cña tõng ngöêi, ®iÒu cÇn nhÊn m¹nh ë ®©y lµ tÝnh v« hiÖu (tö¬ng ®èi th«i) cña bé m¸y hµnh chÝnh cÊp c¬ së trong n«ng th«n ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé. HiÖn töîng Êy ®©u cã g× l¹ ë miÒn B¾c, mét x· héi “tiÓu n«ng tö h÷u”, nhöng lµ chuyÖn hiÕm thÊy ë Trung Bé, miÒn ®Êt trªn ®ã ruéng ®Êt c«ng cßn chiÕm öu thÕ m·i ®Õn gÇn ®©y, vµ ë Nam Bé, n¬i ®Çu tiªn trªn ®Êt nöíc ta ®· chøng kiÕn viÖc x· héi ph©n hãa thµnh giai cÊp rµnh rµnh. TÊt nhiªn, nhö ®· cã dÞp nãi råi, cßn ph¶i chê ý kiÕn cña nh÷ng nhµ nghiªn cøu lµm viÖc t¹i chç. Tãm l¹i, sau nhiÒu thÕ kû tö h÷u hãa ruéng ®Êt vµ ph©n hãa giai cÊp, nhiÒu tæ chøc cña lµng ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé 375
- VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI vÉn gi÷ l¹i, cho c¬ quan hµnh chÝnh n»m trong lßng nã, m« thøc ba vßng trßn ®ång t©m cña bé m¸y qu¶n lµng trong thÓ chÕ c«ng x· ë n«ng th«n. Cã thÓ t×m nguyªn nh©n cña sù tån ®äng nµy trong t×nh tr¹ng kh«ng triÖt ®Ó cña cuéc ph©n hãa võa nãi. MÆt kh¸c, chÌo chèng gi÷a v« vµn m©u thuÉn nhá, thöêng th× ngÊm ngÇm nhöng còng nhiÒu khi bét ph¸t, gi÷a nh÷ng hé “tiÓu n«ng tö h÷u” bÞ buéc chÆt mçi hé vµo mét th©n phËn riªng, bé m¸y hµnh chÝnh Êy, mµ m« thøc tæ chøc chØ thÝch hîp víi quan hÖ chñ yÕu lµ b×nh ®¼ng gi÷a nh÷ng con ngöêi sèng trong chÕ ®é c«ng h÷u cña thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n, nhiÒu khi ®Ó lé ra nçi bÊt lùc cña m×nh, cã tröêng hîp kh«ng vËn hµnh ®öîc n÷a, kÓ c¶ lóc bÞ ®Æt trong t×nh thÕ ph¶i ®¸p øng ngay nh÷ng ®ßi hái cña nhµ nöíc trªn cao. * * * §Õn ®©y, hiÖn lªn mét c©u hái thóc b¸ch: b»ng c¸ch nµo bé m¸y hµnh chÝnh qu¶n x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé vöît lªn l¸ ch¾n ®· tr×nh bµy, ®Ó thöêng xuyªn lµm trßn nhiÖm vô ®èi víi nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn mµ nã lµ cÊp c¬ së ë n«ng th«n? Lêi ®¸p tõ ®iÒn d·: b»ng c¸ch sö dông tæ chøc gi¸p (®· nãi ®Õn qua mét phÇn trªn). Mµ gi¸p l¹i lµ dÊu tÝch kh¸ râ nÐt cña mét tæ chøc vèn vËn hµnh trong sinh ho¹t céng ®ång lµng thuéc thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n, c¸i mµ d©n téc häc öíc gäi lµ tæ chøc c¸c líp tuæi (organisaion des classes d’©ge). Muèn tho¸t khái nh÷ng h¹n chÕ cña mét tæ chøc ®· lçi thêi, mµ l¹i tho¸t b»ng dÊu tÝch cña chÝnh c¬ cÊu Êy... kÓ còng l¹! ChÝnh v× vËy mµ tröíc khi ®éng ®Õn gi¶i ph¸p töëng chõng ®Çy m©u thuÉn ®ã kh«ng thÓ kh«ng ®i vµo tæ chøc võa nªu lªn. Tõ nhiÒu téc ë ch©u Phi, qua ch©u ¸ ®Õn ch©u §¹i Dö¬ng, råi ch©u Mü, nhöng chñ yÕu lµ ë ch©u Phi ®en, tæ chøc Êy cßn cã 376
- VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI mÆt c¸ch ®©y chöa l©u, nªn ®öîc c¸c nhµ d©n téc häc ghi chÐp kh¸ kü. Nãi chung, nã gom l¹i mäi thµnh viªn nam giíi cña mét lµng, tõ buæi s¬ sinh cho ®Õn lóc chÕt. Trong mét sè tröêng hîp, n÷ giíi còng cã mÆt, nhöng nam vµ n÷ tËp hîp l¹i thµnh hai tæ chøc riªng, mçi bªn ®Òu cã nh÷ng quy t¾c kh¸c phï hîp víi giíi tÝnh cña m×nh. Ngo¹i trõ nhiÒu dÞ biÖt nhá gi÷a c¸c téc ngöêi, cã thÓ läc ra, tõ tæ chøc c¸c líp tuæi nãi chung, mét nguyªn t¾c vËn hµnh ®ång nhÊt, mµ ngöêi tr×nh bµy xin nh¾c l¹i thµnh mÊy ®iÓm t¸ch nhau, cho nã râ: - §êi cña mçi thµnh viªn, “tõ buæi s¬ sinh cho ®Õn lóc chÕt”, ®öîc ph©n thµnh nhiÒu chÆng ®öêng, mµ d©n téc häc öíc gäi lµ nh÷ng líp tuæi (hay løa tuæi còng ®öîc, cho hîp víi tiÕng ta); - Tõ mét løa tuæi thÊp cho ®Õn cao h¬n tiÕp ngay sau, tõng con ngöêi ®öîc mäi ngöêi träng h¬n, nhöng còng chÞu tr¸ch nhiÖm cao h¬n tröíc céng ®ång. ViÖc chuyÓn tõ løa tuæi nµy lªn løa tuæi kia ®öîc ®¸nh dÊu b»ng nghi lÔ, mµ d©n téc häc öíc gäi lµ c¸c lÔ chuyÓn tiÕp (rites de passage). Trong sè c¸c lÔ ®ã, quan träng nhÊt thöêng lµ lÔ chuyÓn ngöêi ®· ®Õn tuæi thµnh niªn, cã thÓ t¹m nãi lµ, tõ cö¬ng vÞ “dù bÞ” lªn “chÝnh thøc”: cã tröêng hîp nã bao gåm c¶ mét lo¹t nh÷ng thö th¸ch cam go cã thÓ g©y chÕt chãc cho ngöêi thô lÔ; - Løa tuæi cao nhÊt, tøc ®öîc träng väng nhÊt, lµ løa nh÷ng ngöêi mµ tËp qu¸n cña céng ®ång xem lµ ®· ®Õn tuæi giµ. §Êy còng lµ løa nh÷ng ngöêi g¸nh tr¸ch nhiÖm cao nhÊt: cã ch©n trong tËp thÓ c¸c giµ lµng, ®Ó bµn b¹c vµ quyÕt ®Þnh mäi viÖc quan träng cña céng ®ång, mµ tröëng lµng ph¶i cïng d©n lµng thùc hiÖn. Nhö vËy, tæ chøc c¸c løa tuæi, dï vËn hµnh ngoµi c¸c ho¹t ®éng cña bé m¸y qu¶n lý lµng, vÉn liªn quan chÆt chÏ ®Õn sù h×nh thµnh cña bé m¸y Êy(28). 377
- VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Tæ chøc gi¸p trong lßng tõng x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé lËp l¹i gÇn y nguyªn tõng ®iÓm kÓ trªn, tuy ë møc nh¹t h¬n: - §êi cña nh÷ng thµnh viªn nam giíi trong c¸c gi¸p thuéc mét x· còng ®öîc chia thµnh nhiÒu løa tuæi, cô thÓ lµ ba løa: tõ lóc míi sinh ra ®êi cho ®Õn tuæi 18, mµ ta cã thÓ t¹m gäi lµ løa tuæi vÞ thµnh viªn; tõ 18 ®Õn 50 tuæi, løa nh÷ng thµnh viªn chÝnh thøc cña gi¸p, mµ ngöêi ta gäi lµ “®inh”; tõ 50 tuæi trë lªn, løa tuæi giµ, tøc c¸c “b«”, c¸c “l·o”, hay c¸c “cô”; - Lín lªn trong lßng gi¸p tõ n¨m nµy qua n¨m kh¸c, tõng ngöêi ngµy cµng ®öîc céng ®ång vÞ nÓ h¬n, mµ ®öîc träng nhÊt lµ nh÷ng ai ®· ngåi trªn “chiÕu c¸c cô”. ChuyÓn tõ løa tuæi thÊp lªn løa tuæi cao h¬n, còng ph¶i th«ng qua nghi lÔ (“lªn ®inh”, “lªn l·o”), tuy ®¬n gi¶n h¬n nhiÒu so víi c¸c lÔ tö¬ng tù trong tæ chøc thùc thô; - C¸c cô lµ nh÷ng ngöêi ®öîc träng väng nhÊt, nhö võa nãi, cho nªn, ngoµi chiÕu riªng dµnh cho hä trong c¸c dÞp häp gi¸p (thöêng ®Ó ¨n uèng), “tröëng gi¸p” hay “gi¸p tröëng”, còng gäi lµ “cai gi¸p” hay “c©u ®ö¬ng”(29), cßn ph¶i “tr×nh c¸c cô” mäi viÖc quan träng trong sinh ho¹t néi bé cña gi¸p, tröíc khi ®em ra bµn réng tröíc c¸c thµnh viªn, cho dï ®Êy cã khi chØ lµ h×nh thøc(30). Ph©n cuéc ®êi thµnh nhiÒu chÆng ®öêng, cµng chuyÓn qua c¸c chÆng sau con ngöêi cµng ®öîc tËp thÓ v× nÓ, ®ã lµ mét biÓu hiÖn cña l·o quyÒn (gÐrontocratie), ®Æc thï cña hÇu hÕt mäi x· héi bÞ cÇm ch©n trong mét nÒn kinh tÕ ngöng ®äng. Nhöng ®ång thêi nã còng nãi lªn thÕ b×nh ®¼ng gi÷a c¸c thµnh viªn trong céng ®ång cßn ë løa tuæi thÊp, A ph¶i nghe lêi d¹y dç cña ngöêi giµ, trong sè ®ã cã cô B, ch¼ng h¹n; nhöng A l¹i biÕt r»ng, khi cßn trÎ nhö m×nh hiÖn nay, B còng tõng nhÊt nhÊt nghe lêi c¸c 378
- VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cô cao niªn thêi Êy, vµ mét ngµy kia, khi b¶n th©n m×nh ®· ®Õn tuæi B giê ®©y, th× lêi m×nh nãi ra còng sÏ ®öîc løa trÎ tu©n thñ(31). ThÕ b×nh ®¼ng ®ã, cïng víi l·o quyÒn ¸n ®»ng tröíc nã, hoµn toµn phï hîp víi quyÒn c«ng h÷u vÒ ®Êt trång trät, nÒn t¶ng cña mäi lµng cßn sèng trong thÓ chÕ c«ng x· ë n«ng th«n. Nhöng lµng x· ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, vèn ®· trë thµnh mét biÓn “tiÓu n«ng tö h÷u”, vÉn gi÷ l¹i thÕ b×nh ®¼ng Êy trong tæ chøc gi¸p! Vang väng tõ mét qu¸ khø xa x«i, nhöng chöa ch×m h¼n trong quªn l·ng? Cã thÓ l¾m, nhÊt lµ khi qu¸ tr×nh tö h÷u ho¸ ruéng ®Êt c«ng ®· diÔn ra theo mét tèc ®é qu¸ chËm, vµ sù ph©n hãa giai cÊp , kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh Êy, l¹i qu¸ nh¹t nhßa. Dï sao c¸c gi¸p trong lµng - x·, tuy c¬ b¶n cßn gi÷ ®öîc c¸ch vËn hµnh cña tæ chøc c¸c løa tuæi, mµ vÉn ®Ó lé ra mét sè kh¸c biÖt, so víi tæ chøc trªn. ChÝnh v× thÕ t«i xem gi¸p chØ cßn lµ dÊu tÝch cña tæ chøc Êy n÷a th«i. Sau ®©y lµ nh÷ng kh¸c biÖt chÝnh: - §èi víi tõng ngöêi lÇn löît tr¶i qua n¨m th¸ng vµ c¸c løa tuæi trong gi¸p, lßng v× nÓ ngµy cµng cao cña tËp thÓ chØ chñ yÕu ®öîc biÓu hiÖn trong sinh ho¹t hµng gi¸p. GÇn nhö dÊu Ên töîng tröng, thÕ th«i. Bªn ngoµi gi¸p, trong cuéc sèng hµng ngµy réng lín h¬n gi÷a lµng - x·, ®Þa vÞ cña tõng ngöêi, tõng hé, ®öîc quy ®Þnh bëi nh÷ng tiªu chuÈn kh¸c, phï hîp h¬n víi mét tËp thÓ nh÷ng “tiÓu n«ng tö h÷u” vèn bÞ ®Æt tõ l©u döíi søc khèng chÕ cña mét nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn: ®ã lµ møc giµu cã (mµ biÓu hiÖn chÝnh lµ diÖn tÝch ruéng ®Êt tö h÷u cña tõng hé), phÈm hµm (do Nhµ nöíc ban cÊp), chøc vô trong lµng - x· (thöêng gÇn víi phÈm hµm). Vµ trïm lªn c¸c tiªu chuÈn Êy lµ h¹ng quy cho tõng ngöêi, mµ biÓu hiÖn thÊy râ nhÊt lµ chç ngåi ®Þnh cho tõng h¹ng, mçi khi häp d©n lµng x· ngoµi ®×nh; - C¸c cô rÊt ®öîc träng väng trong sinh ho¹t hµng gi¸p. Nhöng nÕu nhö ngöêi ®· ®Õn tuæi giµ (trong lßng tæ chøc c¸c løa 379
- VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tuæi) ®ö¬ng nhiªn ph¶i cã ch©n trong tËp thÓ c¸c giµ lµng (thuéc tæ chøc qu¶n lý lµng cña thÓ chÕ c«ng x· n«ng th«n), th×, tr¸i l¹i, kh«ng ph¶i ngöêi nµo ®· lªn l·o (trong lßng gi¸p) còng ®ång thêi lµ ñy viªn cña Héi ®ång kú môc (thuéc c¬ quan hµnh chÝnh trong n«ng th«n ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé). Nãi mét c¸ch kh¸c, gi¸p ViÖt kh«ng liªn quan ®Õn sù h×nh thµnh cña bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp x·, do ®ã kh«ng t¸c ®éng ®öîc lµ bao lªn nh÷ng quyÕt ®Þnh cña bé m¸y Êy; - H¬n thÕ n÷a, kh¸c h¼n c¸c giµ lµng, ngöêi võa lªn l·o bÞ töíc ngay mét quyÒn lîi kinh tÕ vèn thiÕt th©n: tõ lÇn qu©n ph©n c«ng ®iÒn - c«ng thæ tiÕp sau, cô kh«ng cßn ®öîc chia mét “®Çu ruéng c«ng”, nhö cô tõng ®öîc höëng tõ thuë míi lªn ®inh cho ®Õn lóc nµy. Tãm l¹i, gi¸p ViÖt “cæ truyÒn” ë B¾c Bé, tuy râ rµng lµ dÊu tÝch tæ chøc c¸c løa tuæi, vÉn kh¸c tæ chøc Êy ë chç kh«ng cßn g©y ®öîc t¸c dông ®¸ng kÓ lªn toµn bé sinh ho¹t cña céng ®ång lµng m¹c n÷a: ë ®©y, h¹ng cña tõng ngöêi míi ®ãng vai chuÈn mùc chung. Kh«ng khÝ sinh ho¹t hµng gi¸p cã thÓ tháa m·n phÇn nµo thiªn höíng ngãng vÒ d©n chñ cña tõng ngöêi “tiÓu n«ng tö h÷u”, nhöng kh«ng cßn kh¶ n¨ng ¸p ®Æt l·o quyÒn, vµ thÕ b×nh ®¼ng nÊp sau quyÒn ®ã lªn c¸c tæ chøc kh¸c cña lµng - x·, ®Æc biÖt lªn bé m¸y hµnh chÝnh. Ph¶i ch¨ng v× thÕ mµ trong c¸ch nãi cña ngöêi n«ng d©n ViÖt B¾c Bé, tuy ®· cã thµnh ng÷ lªn l·o, ngöêi ta cßn biÓu hiÖn còng ý ®ã b»ng hai ch÷ “ra l·o”? “Ra” nãi ®©y lµ ra khái viÖc lµng - viÖc nöíc, v× trõ mét sè ngöêi s½n uy thÕ (do cã ®iÒn s¶n lín, cã phÈm hµm, cã måm - cã mÐp), cßn ®a sè c¸c cô thöêng gi÷ th¸i ®é “mò ni che tai”. * * * Mét tæ chøc xem chõng v« hiÖu tröíc c¸c m©u thuÉn lµng 380
- VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI m¹c, bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp x· sö dông nã nhö thÕ nµo ®Ó tho¸t ra ngoµi c¸c cuéc c·i v· trong héi ®ång kú môc vµ cuéc häp d©n hµng x·, hßng lµm trßn kÞp h¹n c¸c nhiÖm vô (®Æc biÖt c¸c nhiÖm vô thu thuÕ) ®èi víi c¸c nhµ nöíc bªn trªn. Lêi ®¸p còng tõ ®iÒn d·: mÆt ®öîc sö dông chÝnh lµ kh«ng khÝ b×nh ®¼ng mµ gi¸p t¹o ra ®öîc trong néi bé cña nã. Ta biÕt råi, kh«ng khÝ Êy hÇu bÞ viÒn l¹i trong khu sinh ho¹t hµng gi¸p, kh«ng táa ®öîc mÊy nçi ra cuéc sèng hµng ngµy réng lín h¬n cña lµng - x·. Dï sao, mçi khi gi¸p häp, thµnh viªn nµo ®èi víi tõng ngöêi cã mÆt, còng øng xö theo ®óng quy t¾c d©n chñ cña l·o quyÒn, lu«n tá ý t«n träng vÞ nµo cao tuæi h¬n m×nh qua lêi ¨n tiÕng nãi, mµ kh«ng tÝnh ®Õn ®iÒn s¶n, chøc vô phÈm hµm cña ngöêi Êy. Ta còng biÕt r»ng, kh«ng khÝ d©n chñ ®ã, miÔn chØ lµ ®Æc tÝnh sinh ho¹t hµng gi¸p, miÔn kh«ng in dÊu Ên cña nã lªn c¸c tæ chøc kh¸c, l¹i rÊt phï hîp víi t©m lý chung cña mét x· héi “tiÓu n«ng tö h÷u”, trong ®ã c¸c c¸ nh©n kh¸c nhau l¹i kh«ng qu¸ xa c¸ch nhau vÒ ®iÒn s¶n còng nhö vÒ quyÒn lµm ngöêi. Nãi mét c¸ch kh¸c, tröíc lµng - x· tõng ngöêi cè thñ trong quyÒn lîi cña hé m×nh, vµ thê ¬ víi quyÒn lîi cña hé kh¸c; nhöng ®Õn gi¸p th× ai ai còng vui vÎ lµm trßn nhiÖm vô, v× ®ã lµ quy ®Þnh cña tuæi t¸c, ai ai còng ph¬i bÇy lßng t«n träng cña m×nh ®èi víi ngöêi cao tuæi h¬n. Sö dông ®Æc thï võa nãi, bé phËn lý dÞch, mµ ngöêi ®øng ®Çu lµ lý tröëng, ®öa ra tröíc c¸c gi¸p nh÷ng vÊn ®Ò ®ang bÕ t¾c. Ph¶i nãi ngay r»ng ®öa ra nhö thÕ kh«ng ph¶i ®Ó råi lý dÞch nhÊt nhÊt tu©n theo quyÕt ®Þnh cña c¸c gi¸p. Mµ ®öa vÊn ®Ò ra, tho¹t tiªn gi÷a lý dÞch vµ c¸c cai gi¸p, sau ®ã tröíc mäi thµnh viªn cña tõng gi¸p, lµ nh»m lµm cho ai nÊy, kÓ c¶ nh÷ng kÎ tröíc ®ã ®· chñ ®éng g©y c·i v· tröíc héi ®ång kú môc hay cuéc häp d©n hµng x·, cã ®iÒu kiÖn bµn b¹c l¹i trong kh«ng khÝ ªm ¶ 381
- VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI h¬n cña gi¸p. TÊt nhiªn, kh«ng ph¶i v× vËy mµ c¸c m©u thuÉn ®· chÊm døt ®öîc. Nhöng chÊt b×nh ®¼ng vµ träng l·o cña sinh ho¹t hµng gi¸p cã kh¶ n¨ng lµm cho mäi ngöêi dÇn dÇn ®i ®Õn chç “s©n siu”(32) lÉn nhau (nhÊt lµ trong tröêng hîp ph©n bæ thuÕ). Ch¾c ch¾n kh«ng mÊy ai hoµn toµn võa lßng. Dï sao c¸c cuéc häp nµy còng t¹o ra ®öîc mét thÕ tho¶ hiÖp nµo ®Êy gi÷a c¸c chñ hé trong x·. BÊy giê, lý tröëng míi ®öa quyÕt ®Þnh (cã thÓ ®· ®öîc chØnh lý phÇn nµo qua ý kiÕn cña c¸c gi¸p) ra tröíc d©n hµng x·, cho mäi hé thi hµnh. Sau khi ®· lµm viÖc mét c¸ch mÒm máng ®Õn thÕ víi c¸c gi¸p, giê ®¹t ®öîc sù ®ång t×nh cña ®a sè c¸c ngöêi trong lµng - x· ®èi víi c¸c quyÕt ®Þnh cuèi cïng råi, bé phËn lý dÞch, nÕu cÇn, cã thÓ ¸p dông mét sè biÖn ph¸p m¹nh nh»m ®èc thóc tõng hé thùc hiÖn vÒ phÇn m×nh quyÕt ®Þnh nãi trªn. Trong tröêng hîp thu thuÕ ch¼ng h¹n, lý tröëng cã thÓ cho trãi suèt ngµy ë ngoµi ®×nh mét tay võa ¨n nãi bõa b·i tröíc ®«ng ngöêi, nh»m däa non nh÷ng hé ®ang chÇn chõ, chöa muèn lµm trßn nhiÖm vô cña m×nh. Nãi ®©u xa, néi nh÷ng håi trèng dµi liªn tiÕp vang c¶ ngµy trong lµng qua suèt vô thuÕ cã thÓ ®öîc xem lµ thø ¸p lùc tinh thÇn ®èi víi mäi hé… Nh÷ng biÖn ph¸p m¹nh Êy kh«ng cã g× l¹, b¹o lùc, nãi cho cïng, vèn ®Æc tröng cña mäi lo¹i chÝnh quyÒn, nhÊt lµ tõ khi bé m¸y hµnh chÝnh ë cÊp x· ph¶i thi hµnh mÖnh lÖnh tõ trªn ¸p xuèng cña mét nhµ nöíc trung ö¬ng tËp quyÒn(33). §iÒu ®¸ng löu ý ë ®©y lµ lý dÞch kh«ng tù cho phÐp m×nh dïng biÖn ph¸p m¹nh ®èi víi bÊt kú ai trong lµng - x·, cµng kh«ng thÓ ®èi víi nh÷ng ngöêi cã ®iÒn s¶n, cã phÈm hµm, chÝ Ýt còng ®öîc nhiÒu ngöêi bªnh vùc: cã trãi ai ®ã ngoµi ®×nh ®Ó lµm gö¬ng cho mäi ngöêi, th× lý tröëng còng nh»m vµo mét d©n ®en, ®· thÕ l¹i tø cè v« th©n, kh«ng hä hµng, kh«ng n¬i nö¬ng tùa... Ngoµi ra, tiÕng 382
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học