Xem mẫu
- Văn chương và h i h a Vi t Nam
Nguyên nhân c a s phát tri n l ch pha này so v i nh ng ngư i vi t xuôi
hay k ch nói mà, thi t nghĩ, s c m nh c a truy n thông, s c ỳ c a tư duy thơ
ca ư c nuôi dư ng b ng s c ỳ c a th hi u công chúng...
Dư i ây là nguyên văn b n tham lu n mà GS. Ph m Vĩnh Cư ã trình bày
t i H i th o qu c t " Văn h c Vi t Nam trong b i c nh giao lưu văn hóa khu v c
và qu c t " di n ra ngày 3.4/11/2006 v a qua.
Văn chương và h i h a Vi t Nam
Bên m sen - Nguy n Gia Trí
Ch c a tham lu n này h p hơn r t nhi u so v i cái tên c a nó. Quan h
qua l i gi a văn h c v i các lo i hình ngh thu t khác nư c ta là m t tài
nghiên c u khoa h c l n và liên ngành, òi h i t p trung nhi u l c lư ng tinh
nhu , nhi u h c gi hi u bi t sâu r ng văn hóa - ngh thu t nư c nhà và th gi i.
Trong bài vi t này chúng tôi ch c p m t cách qua loa n tương quan so sánh
gi a văn chương và h i h a Vi t Nam dư i hai góc : v trí c a chúng trong i
s ng xã h i và nh ng c ng hi n c a chúng cho kho tàng văn hóa nư c nhà. Vì v y
xin xem nh ng gì s nói sau ây ch là cương chi ti t cho m t báo cáo khoa h c.
- Ngo nh nhìn l i n n văn ngh c truy n c a nư c ta, con ngư i Vi t Nam
ngày nay không th không ng c nhiên v v trí r t i chênh l ch gi a m t bên là
văn chương và m t bên là các ngành ngh thu t khác. T th k này sang th k
khác, xã h i Vi t Nam xưa kia ch coi tr ng văn chương và xem nh m i lo i hình
ngh thu t khác. Có k năng sáng tác thơ văn h u như là i u ki n nh t thi t ph i
có nh ng ngư i thu c gi i "sĩ phu" - t ng l p ư c tr ng v ng nh t trong xã h i.
T "văn nhân" v a có nghĩa là m t trí th c nhân văn, v a có nghĩa là ngư i c m
bút. Nh ng sáng tác thơ văn hay c a h ư c công lu n tán t ng và ph m bình
r ng rãi.
Cùng v i chúng tên tu i các tác gia ư c lưu truy n cho h u th h c t p,
noi gương. Còn nh ng ngh nhân ho t ng trong các khu v c ngh thu t khác thì
dù h có tài n âu (thí d như ki n trúc sư Vũ Như Tô trong th k 18) v n c b
xem là th . H không ư c tên dư i nh ng tác ph m c a mình và vì th không
ư c ngư i i sau bi t n. N u chúng ta còn nh cái tên Vũ Như Tô và nhà văn
hi n i Nguy n Huy Tư ng ã có th vi t m t bi k ch xu t s c v ông thì ơn
thu n ch vì ông ã b gi t cùng v i vua Lê Tương D c trong m t cu c b o lo n
c a binh sĩ và dân chúng thành Thăng Long ph n n v nh ng phí t n quá l n cho
vi c xây d ng công trình C u trùng ài. Song nh ng ai trong th k 18 ã ch m
kh c nên nh ng pho tư ng Ph t và La hán chùa Tây Phương gi ây r t n i
ti ng và ư c du khách nư c ngoài ng i khen, có l mãi mãi chúng ta s không
bao gi bi t.
Gi a nh ng lo i hình ngh thu t c truy n Vi t Nam, h i h a chi m v trí
khiêm t n hơn c , có th nói, h u như v ng m t. Nh ng gì chúng ta còn hi u ư c
cho n nay là m t s chân dung lý tư ng hóa thu c th lo i tranh th , m t s
hình h a trang trí cho nh ng s c phong và m t s c nh sinh ho t nông thôn - t t c
u có giá tr ngh thu t không cao và u thu c nh ng th k g n ây. H i h a c
Vi t Nam (ngo i tr tranh ông H và tranh Hàng Tr ng mà không th li t vào
- h i h a theo nghĩa chính xác c a t y) v ng m t trong trang trí n i th t c a ngư i
Vi t, k c nh ng gia ình khá gi t i này n i kia chơi c , trong ó có
tranh c .
Ngay trong cung i n c a các vua nhà Nguy n Hu chúng ta cũng ch
th y nh ng tranh v trên gương v i ch t lư ng r t trung bình. Vua chúa Vi t Nam
không khuy n khích và b o tr cho h i h a (trư ng h p Tr n Nhân Tông là m t
ngo i l r t hi m hoi). Vào th i bu i th nh tr nh t c a nhà nư c phong ki n quân
ch Vi t Nam, Lê Thánh Tông l p h i Tao àn nh th p bát tú, c vũ sáng tác thơ
văn trong gi i quan l i cung ình, ch không l p " h a Hàn lâm vi n"
khuy n khích và b i dư ng nh ng tài năng trong h i h a.
H qu t t y u là các văn nhân t Vi t thư ng ưa thích và bi t xư ng h a
thi ca nhưng ch ng m y ngư i n m v ng ngh thu t h i h a (và c thư pháp).
Nguy n Trãi, Nguy n B nh Khiêm, Nguy n Du, Nguy n Công Tr thu còn hàn
vi hay sau khi ã giũ áo t quan thư ng g i g m tâm s c a mình vào thơ ho c
tham gia ca hát v i các k n ch không c m cũng chi c bút lông y, dùng cũng
th m c Tàu y v lên cũng nh ng t gi y y nh ng tranh th y m c hay nh ng
b c thư pháp. Nư c Vi t Nam ta không có nh ng Tào Th c, Vương Duy, Tô
ông Pha, Ba Tiêu (Ba Sô) - nh ng nhà thơ l n ng th i là nh ng danh h a và
thư pháp gia.
- Thi u n - Dương Bích Liên
Trong m t n n văn hóa mà ch m t ngh thu t văn chương gi av c
tôn, b n thân ngh thu t y không phát tri n ư c phong phú và muôn màu muôn
s c do thi u c sát, tương tác, thi s c v i các ngh thu t khác. Trong b i c nh như
th , không th hình thành m t n n phê bình văn ngh , ch chưa nói n lý lu n và
tri t h c ngh thu t. i u này s gây ra nhi u tr ng i r t khó kh c ph c cho
nh ng ai p kỳ v ng vi t l ch s m h c Vi t Nam hay l ch s văn hóa Vi t Nam
nói chung.
Tình hình thay i h n n u chúng ta ngoái nhìn sang các nư c " ng văn"
v i chúng ta: Trung Qu c, Nh t B n, Tri u Tiên. y, trư c tiên là Trung
Qu c - trung tâm c a th gi i Hán hóa (cinisé), nư c láng gi ng li n núi li n sông
ã nh hư ng t o tác n th , n toàn b n n văn hóa v t ch t và tinh th n c a
ngư i Vi t chúng ta - h i h a cũng như thư pháp ư c coi tr ng và khuy n khích
phát tri n không kém văn h c. Như nhi u ngư i bi t, Trung Qu c, bên c nh
nh ng nhà thơ i tài ư c h u th tôn là "thi thánh" , có nh ng "h a thánh" và
"thư thánh".
Thư pháp và h i h a là hai ch em ru t sinh h h u như cùng m t lúc,
trư ng thành trong s giúp l n nhau, tương tác và liên k t v i nhau trong s
quan tâm, b o tr c a nhà nư c và xã h i. Nhi u hoàng Trung Hoa là nh ng
- h a sĩ và nh ng thư pháp gia, ho c là nh ng nhà sưu t p ngh thu t tr danh. H a
vi n ư c thành l p bên c nh hoàng gia và ho t ng có quy c t th k 8.
Không ch thi t , mà c thư h a ã s m tr thành nh ng thú vui tao nhã c a gi i sĩ
phu Trung Hoa, c nh ng ngư i làm quan cũng như nh ng ngư i tránh xa quan
trư ng.
Chính do s khác bi t gi a ngh thu t cung ình - quan phương v i ngh
thu t c a các sĩ phu t do mà trong l ch s ngh thu t Trung Hoa ã hình thành hai
dòng h i h a trư ng t n: "Vi n th h a" và "Văn nhân h a", i l p v i nhau
nhưng cũng nh hư ng, th m th u l n nhau, cùng v i s ti p thu nh hư ng c a
ngh thu t phương Tây trong nhi u th k b o m s phát tri n năng ng, giàu
thành t u a d ng c a h i h a và m thu t Trung Hoa nói chung.
V i nh ng khác bi t t t y u nhưng không cơ b n, b c tranh phát tri n h i
h a và m thu t Nh t B n cũng hi n ra tương t . Nơi ây, cũng như Trung
Qu c có, thơ ca, h i h a, thư pháp v a phát tri n ng hành, v a liên k t v i nhau
ch t ch , ôi khi t o thành nh ng th th ng nh t không th tách r i như th lo i
saiga. Còn m c b t r c a chúng vào i s ng hàng ngày, vai trò tác d ng c a
chúng trong vi c nuôi dư ng khi u th m m c a con ngư i Nh t thì ư c th hi n
n i b t thí d b ng s hi n di n cái tokonoma trong n i th t c a m i gia ình Nh t
B n.
Sang th i i m i, trong cu c g p g vĩ i gi a văn hóa phương ông v i
phương Tây, h i h a và m thu t c truy n Trung Qu c và Nh t B n ã nh
hư ng tác thành th nào n nhi u ngành ngh thu t Âu - M th k 19 -20, ã
làm giàu n âu kho tàng chung c a ngh thu t th gi i - v tài này ã có
nhi u công trình nghiên c u áng tin c y ư c vi t nhi u nư c và b ng nhi u
th ti ng. T Trung Qu c, Nh t B n và c Tri u Tiên chuy n sang nghiên c u m
thu t Vi t Nam c truy n, các h c gi phương Tây u th k 20 d có c m tư ng
là ngư i Vi t không có "gen" h i h a.
- H nh phúc thay nh ng nghi ng y ã khá mau chóng ư c xua tan b i
nh ng tác ph m h i h a ư c tri n lãm Hà N i. Paris, Tokyo, H ng Kông...c a
m t lo t h a sĩ tr , báo hi u s ra i tuy mu n m n nhưng gây n tư ng c a m t
ngh thu t h i h a Vi t Nam ích th c. T t c nh ng h a sĩ y u là sinh viên
Trư ng M thu t ông Dương - m t trư ng cao ng ư c thành l p năm 1925 và
n m trong h th ng ih c ông Dương ư c chính quy n Pháp b t u xây
d ng t u th k 20.
Nói n Trư ng M thu t ông Dương và vai trò c a nó trong s hình
thành và phát tri n c a h i h a Vi t Nam t c là nói n công lao r t to l n, áng
ư c ghi nh mãi mãi, c a m t h a s ngư i Pháp Victor Tardieu (1870 - 1937)
cùng các c ng s c a ông - nh ng h a sĩ Pháp khác và nh ng nhà nghiên c u
ngh thu t làm vi c t i Trư ng Vi n ông Bác c (Inguimberty, De Fénis, Roger,
Goloubev, Besacier...).
Gió mùa h - Ph m H u
Chính h v i nhi t tình và lương tâm ngh nghi p cao ã tuy n ch n vào
trư ng nh ng thanh niên th c s có năng khi u ào t o thành nh ng ngh sĩ t o
hình chân chính., truy n t cho h nh ng ki n th c v ng ch c v nh ng n n ngh
thu t l n c a th gi i, v i l ch s lâu i, quanh co khúc khu u, y nh ng bi n
i và d i dào thành t u c a chúng. Và i u quan tr ng hơn c , chính nh ng
ngư i ngo i qu c y ã khích l , hư ng d n, giúp nh ng h a sĩ tr Vi t Nam
- tìm ra nh ng con ư ng nhi u h a h n trong m t th i gian l ch s ng n sáng
t o nên m t n n h i h a v a hi n i v a mang rõ d u n dân t c.
Trong l ch s ngh thu t Vi t Nam, giai o n 1930 - 1945 là bu i ơm hoa
k t trái u tiên trong ti n trình văn hóa Vi t Nam h i nh p văn hóa th gi i. Nó
ư c ánh d u b ng nhi u bi n chuy n l n, trong ó có hai bi n chuy n kỳ di u:
s phát tri n gia t c c a văn xuôi ngh thu t v i m t s nh cao cho n gi v n
chưa ư c vư t qua và s ra i và s m t chín mu i c a h i h a (tranh l a
c u Nguy n Phan Chánh, tranh sơn mài c a Nguy n Gia Trí và Hoàng Tích Chù,
tranh sơn d u c a Tô Ng c Vân và Tr n Văn C n, n u ch i m nh ng thành công
n i b t nh t).
Phong trào Thơ M i ta trong nh ng năm 30 ư c g i là "cu c cách m ng
trong thơ ca" và hi n nay ã ư c nghiên c u n m c v t ki t, theo chúng tôi l i
không có ư c ý nghĩa to l n và trư ng c u như th . Cái ó th hi n ngay ngôn
ng và hình th c thi ca, mà r t nhi u c gi ngư i Vi t hôm nay, c bi t các nhà
thơ, c m th y rõ ràng ó là ngôn ng và hình th c c a m t th i i ã qua và
không bao gi tr l i (chưa nói n th gi i c m xúc và tâm tư ng mà dòng thơ
lãng m n y bi u t .
Trong khi ó thì nh ng truy n ng n xu t s c c a Nguy n Công Hoan,
Th ch Lam, Nam Cao...., ký c a Vũ Tr ng Ph ng và Nguy n Tuân, hai ti u thuy t
S và S ng mòn (c n thêm vào c nh ng k ch ph m văn xuôi c a oàn Phú T
và Nguy n Huy Tư ng) ngư i c hôm nay v n th y là m i, là hi n i, t c là
chúng t ư c ch t "c i n m i".
Nguyên nhân c a s phát tri n l ch pha này so v i nh ng ngư i vi t xuôi
hay k ch nói mà, thi t nghĩ, s c m nh c a truy n thông, s c ỳ c a tư duy thơ
ca ư c nuôi dư ng b ng s c ỳ c a th hi u công chúng mà b n thân nh ng ngư i
quy t tâm làm m t cu c cách m ng trong thơ th i y cũng chưa ý th c ư c y
- . i v i sáng t o ngh thu t, truy n th ng luôn luôn v a là b v a là rào
c n.
Theo c m nh n c a chúng tôi, i v i thơ Vi t Nam th i m i thì nó là rào
c n nhi u hơn b , và n u không xu t hi n nh ng thiên tài xu t chúng thì c n
nhi u n l c kiên trì và có ý th c c a nhi u th h nhà thơ n a cho n n thơ
nư c nhà có th t ư c ch t "c i n m i". Chính s không có truy n th ng hóa
ra l i là m t nhân t quan tr ng h tr s trư ng thành nhanh chóng c a văn xuôi
ngh thu t và h i h a Vi t Nam trong các giai o n ương nói n. Song như ta s
th y, cũng s thi u v ng truy n th ng lâu i, v ng ch c, v i nhi u nh cao
không th che l p, sau này trong nh ng b i c nh l ch s ã i khác s gây cho
văn chương và h i h a nư c nhà không ít khó khăn.
Nhìn nh n và so sánh h i c văn chương và m thu t Vi t Nam giai o n
1945 -1975, trư c tiên c n luôn luôn nh r ng n n văn chương và m thu t y t n
t i và phát tri n trong i u ki n cách m ng và chi n tranh. Như m i ngư i u bi t,
cách m ng Vi t Nam v a là cách m ng gi i phóng dân t c v a là cách m ng xã
h i, và nó ư c ti n hành trong i u ki n 30 năm chi n tranh r t gian nan. Như
l ch s cho th y, m i cách m ng xã h i và m i cu c chi n tranh u không thu n
l i cho s phát tri n liên t c, không t o n, không có nh ng o l n giá tr văn
hóa. " âu i bác r n vang, nơi y các n th n ngh thu t câm l ng" - châm
ngôn y c a Goethe, phát ra trong nh ng năm cu c i cách m ng Pháp làm ch n
ng c châu Âu - v i nh ng ính chính nh t nh, xem ra có th áp d ng cho m i
qu c gia và m i th i i.
Trong l ch s văn h c và ngh thu t Pháp, giai o n 1789 -1815 là giai
o n l i nh ng trang tr ng, không ph i vì trong th i kỳ y ngư i Pháp không
sáng tác thơ, văn xuôi, k ch, h i h a, iêu kh c và nh ng sáng tác y không ư c
c vũ, bi u dương, ghi công, mà vì t t c chúng (tr nh ng ngo i l hy h u) u
- không qua ư c th thách c a th i gian. Văn chương, ngh thu t Pháp ch b t u
h i sinh t th i Trung hưng (1915 - 1830).
Hai thi u n i trên ng lúa - Nguy n Ti n Cung
Tình tr ng văn ngh Vi t Nam trong ba th p k ương nói n không gi ng
như th . S còn l i dài lâu v i th i gian không ít nh ng bài thơ và c bi t nh ng
bài hát kháng chi n hay, nh ng truy n ng n và nh ng bài ký thành công, nhưng
áng ti c r t thưa th t nh ng k ch ph m và hoàn toàn thi u v ng nh ng ti u thuy t
ã ch ng t có s c s ng lâu b n.
Mà di n m o c a m t n n văn h c hi n i ư c quy t nh b i hai th lo i
y, trong ó ti u thuy t gi vai trò s m t. Gi ng bài cho nh ng h c viên Trư ng
Vi t văn Nguy n Du vào u nh ng năm 80, m t nhà văn r t có tên tu i, xưa kia
là b n thân c a Nam Cao, tác gi ti u thuy t S ng mòn, nói r ng ngư i Vi t Nam
ta chưa xây d ng ư c m t n n ti u thuy t, và nh n nh y c a ông là úng n,
b i vì m t cây cao (S ng mòn) công v i m t cây cao n a (S ) thành hai v n
chưa th làm nên non.
- Mu n làm nên non (t c là có n n) c n ít nh t nh t ba cây, trong th c t thì
s cây h p l i ph i có nhi u hơn g p b i. Ti u thuy t Nga tr nên có n n trong vài
ba th p k nh 5 ti u thuy t c a Dostoievski, 3 ti u thuy t c a Tolstoi và hàng
ch c ti u thuy t xu t s c c a nh ng nhà văn Nga khác. Ti u thuy t Hoa Kỳ l n
m nh vư t b c trong kho ng th i gian gi a hai cu c chi n tranh th gi i cũng nh
hàng ch c tác ph m l i l c c a m t lo t cây bút văn xuôi có bi t tài. Trong nh ng
th p niên 1950 - 1970 không ph i m t mà nhi u n n văn h c c a các nư c Trung -
Nam M ã h p l c làm nên hi n tư ng "ti u thuy t M Latinh" và hi n nay c
th gi i ang chăm chú theo dõi "ti u thuy t Nh t B n" - m t hi n tư ng n a ư c
t o nên b i nhi u tác ph m tài tình c a m y th h nhà văn Nh t t sau i chi n
th hai n nay.
V y ã có hay có th có hay không m t n n ti u thuy t Vi t Nam hi n i?
Câu h i này ưa chúng ta tr v v i ngày hôm nay c a văn h c ngh thu t nư c
nhà. Sau 20 năm i m i, t 1986 n nay, trong sáng tác ti u thuy t Vi t Nam
(không c p n nh ng c ng ng ngư i Vi t h i ngo i) ã và ang di n ra
nh ng bi n chuy n gì, ã xu t hi n nh ng tác gia nào v i nh ng tác ph m nào mà
h p l c l i, ã ho c trong tương lai g n có th làm thay i c c di n văn xuôi
nư c nhà?
M t mình chúng tôi không s c tr l i y và thuy t ph c câu h i
này. Trong gi i nghiên c u - phê bình khá ph bi n ý ki n cho r ng nhìn chung
ti u thuy t ta v n u i so v i truy n ng n (song truy n ng n Vi t Nam ương i
thì cũng không th t hào r ng ã có nhi u tuy t tác, b t ch p tuyên b c a m t
vài ngư i vi t văn nói r ng truy n ng n c a ta hi n nay « ngang ng a v i th
gi i »).
Có m t s th t không th ph nh n : nh ng ngư i yêu chu ng văn chương
ta hi n nay, cũng như trư c ây, v n ph i tho mãn nhu c u c a mình ch y u
b ng cách tìm c văn h c (truy n, ti u thuy t) nư c ngoài, và t nh ng truy n,
- ti u thuy t ngo i qu c chuy n sang nh ng n ph m tương t c a n i qu c, ngư i
ta thư ng khó tránh kh i c m giác b c mình. Gi i thích tình tr ng này, không ít
ngư i b t bình hay bu n r u ch ra nh ng nguyên nhân bên ngoài : s chưa t
do sáng tác, quy n l c chưa ư c bãi b c a các lý thuy t giáo i u, vai trò c a
ki m duy t c a nhà nư c v.v..
Nh ng gi i thích như v y không sai, song l ch s cho th y cũng trong
nh ng i u ki n bên ngoài tương t , th m chí còn kh c nghi t hơn r t nhi u,
nh ng n n văn hoá giàu s c m nh n i t i v n phát tri n thăng hoa. Dư i chính th
toàn tr nư c Nga sau 1917, v n n y n nh ng tài năng siêu ng, làm gương
cho nhi u th h ng nghi p noi theo, như Akhmatova, Pasternak, Mandelshtam,
Tvardovski, Zabolotski (thơ), Platonov, Bulgakov, Sholokhov (v i Sông ông êm
m), Solzhenitsyn, Bitov (văn xuôi), Malevich, Filonov, Sidur, Neizvestnyi (h i
h a và iêu kh c). Ba Lan, Ti p Kh c, Hungari cũng không thi u nh ng hi n
tư ng tương t , chúng nói lên s c ph n ng sáng t o chi n th ng cư ng quy n c a
nh ng n n văn ngh d i dào n i l c.
Iosif Brodski, m t thi hào Nga n a sau th k XX, ã n m tr i y m i
s o b , th m chí b c h i, c a nhà ương c c nư c ông, r i sau ó ư c hư ng
m i t do c a m t công dân Hoa Kỳ c ng v i vinh quang c a gi i thư ng Nobel
và nhi u gi i thư ng qu c gia M , ã buông m t câu có cánh ch a ng m t ph n
quan tr ng c a chân lý: « Các ch s n sinh ra thơ ca, các n n dân ch i chúng
s n sinh ra gi y l n ». T t nhiên, trong văn hoá hi n i, ngay gi y l n cũng có
lo i h ng. Có gi y l n thư ng h ng (ch ng h n không ít best-seller phương Tây)
và có gi y l n m t h ng - nh ng sách gi t gân ơn thu n hay khiêu dâm, khiêu b o
l c hi n nay y r y trên th trư ng sách nhi u nư c phương Tây cũng như
phương ông và cám d ngay c m t s văn sĩ r t n i ti ng).
V y ti n thi t y u hơn c là chính cái n i l c y c a văn hoá mà nh ng
y u t hun úc nên nó, ngoài tài năng b m sinh và ý chí sáng t o, là sâu c a tư
- duy, năng l c nh n th c và nh n th c l i th c t i, h c th c nhân văn, s am hi u
văn h c th gi i và nhi u i u ki n ch quan khác ngư i ngh sĩ. Cái n i l c y
xem ra còn chưa d i dào l m trong các nhà ti u thuy t Vi t Nam ương i. Chính
vì th cho nên trong 20 năm i m i v a qua, ti u thuy t nư c ta m c dù ã t
ư c m t s thành t u m i, ư c c gi hoan nghênh (mà trình văn hoá kéo
theo m c òi h i c a c gi nư c nhà trong nh ng th p k qua ã ư c nâng
cao r t áng k ), nhưng nó v n chưa c t mình lên ư c lên m t ng c p m i, cho
phép kh ng nh s t n t i c a m t n n ti u thuy t Vi t Nam.
Trong dòng ti u thuy t nư c nhà khá trù phú v lư ng trong hai th p k
qua, không th không nh c n v i ni m trân tr ng Th i xa v ng và Chuy n làng
Cu i c a Lê L u, Thiên s c a Ph m Th Hoài, Nh ng n i bu n chi n tranh c a
B o Ninh, Lão kh và i tìm nhân v t c a T Duy Anh, Cõi ngư i rung chuông
t n th c a H Anh Thái, Cơ h i c a Chúa c a Nguy n Vi t Hà, Giàn thiêu c a
Võ Th H o và M u thư ng ngàn c a Nguy n Xuân Khánh (có th còn có nh ng
tác ph m khác mà chúng tôi chưa có d p c), song nh ng thành công y v n chưa
t ư c hoàn h o như nó ã t ng có ư c trong S ng mòn c a Nam Cao và
S c a Vũ Tr ng Ph ng.
M t vài b n th o chưa ư c xu t b n mà chúng tôi có may m n ư c tìm
hi u báo hi u s khơi sâu tư duy ti u thuy t nh ng tác gi c a chúng. Song bên
c nh ó m t lo t hi n tư ng tiêu c c th hi n khá rõ trong s n ph m ti u thuy t
i trà hi n th i, không có trong nh ng ti u thuy t trình trung bình trư c ây :
s sa sút tài ngh , s ch y theo s lư ng hy sinh ch t lư ng, s tràn ng p văn xuôi
ti u thuy t b i ngôn ng và các th pháp báo chí, v.v.., thi t nghĩ chưa cho phép
nói m t cái gì xác nh v tương lai c a ti u thuy t Vi t Nam. Cũng vì nh ng lý
do tương t - n i b t là s l loi, nhi u khi không ư c bi t n c a r t ít thơ m i
v hình th c và sâu s c v n i dung gi a m t bi n thơ ch t lư ng trung bình hay
- xoàng xĩnh - mà r t khó oán nh ti n c a thơ Vi t Nam - m t n n thơ có l ch
s ngàn năm.
V y b c tranh phát tri n c a h i ho Vi t Nam trong hơn n a th k qua có
nh ng gì gi ng và nh ng gì khác so v i văn chương ? Nh ng cái gi ng nhau
không ít, nhưng nh ng khác bi t cũng r t áng k . Chúng tôi s không nói n
nh ng khó khăn v t ch t c n tr sáng t o ngh thu t và nh ng t n th t v nhân tài
t t y u trong chi n tranh, nh t là m t chi n tranh lâu dài và gian kh như nư c ta.
Xin ch c p n m t khía c nh c a v n : nh ng ti m l c sáng t o ư c phát
hi n, b i dư ng và tích lu trong giai o n trư c, sau 1945 ã ư c phát huy như
th nào và ã làm nên nh ng giá tr gì b sung cho kho tàng văn hoá như ta th y
không giàu có l m mà cha ông ta l i?
T h a - Thành Chương
Chính ây ã s m xu t hi n nh ng d bi t, nh ng l ch pha trong phát
tri n h i h a và văn chương. Ngay trong nh ng năm u sau khi hoà bình l p l i
(1954 - 1960), khi mà dòng ch y văn h c còn l ng th ng, ph ng l ng, chưa có
nh ng s ki n n i b t h a h n nh ng bư c phát tri n m i v ch t, báo hi u s n
r l n th hai c a nh ng tài năng ã t ng th hi n mình r c r trư c cách m ng
hay s ra i c a nh ng văn tài m i, v i nh ng cá tính m nh m , nh ng tìm tòi
kiên nh hư ng v nh ng ích ngh thu t m i, thì i s ng m thu t l i di n ra
- sôi ng, v i nh ng tri n lãm hàng năm, nơi ngư i xem nh n ra nhi u khuôn m t
sáng tác tr , sung s c - tuy t i a s h là nh ng c u sinh viên t t nghi p hay,
nhi u hơn, chưa k p t t nghi p nh ng khoá cu i cùng c a Trư ng m thu t ông
Dương ho c nh ng ngư i v a qua nh ng l p ào t o trong kháng chi n.
Nhi u tác ph m h i h a c a h cho th y nh ng n l c l n ti n bư c trên
con ư ng y gian truân c a m t ngh thu t còn r t non tr nư c ta, ý chí nâng
cao tài ngh , h c t p các b c th y c a h i h a th gi i và tìm ki m nh ng phương
cách và phương ti n m i phát tri n nh ng th lo i c thù c a dân t c hay khu
v c. Và nh ng thành công ã s m xu t hi n, c bi t trong th lo i tranh sơn mài
(Phan K An, Tr n ình Th , Nguy n Văn T , Nguy n c Nùng, Nguy n Tư
Nghiêm ...), em l i ni m vui cho nh ng ngư i yêu chu ng ngh thu t không ch
trong nư c, mà còn ngoài nư c (Tri n lãm h i h a qu c t Moskva năm 1958).
T cu i nh ng năm 50 - u nh ng năm 60 c a th k trư c, áp l c c a
nh ng lý thuy t văn ngh chính th ng, ư c vay mư n t các nư c àn anh khác
cùng m t ý th c h , yêu c u văn ngh nh t t ph c v nh ng nhi m v chính tr -
xã h i trư c m t ã nh hư ng tiêu c c trông th y n không ch văn chương mà
c m thu t nư c nhà. Cái quý giá nh t mà không có nó thì không th có ngh
thu t hi n i - tính c áo, « c b n » c a t ng tài năng sáng t o, th gi i ngh
thu t không gi ng nhau c a t ng ngh sĩ, s không ng ng tìm ki m cái m i,
không l p l i không ch ngư i khác, mà ngay c b n thân mình - chính cái ó ã
nhi u phen b hi n sinh trong nh ng phong trào sáng tác t p th nh m t nh ng
tác d ng xã h i r t nh t th i.
Nh ng khuôn vàng thư c ng c h n h p, ch y u ư c l y t ch nghĩa hi n
th c c i n Nga th k 19 và ngh thu t Xô vi t chính th ng, ư c khuy n cáo
n m c áp t cho m i văn ngh sĩ, bóp méo và nhi u khi xoá nhoà khuôn m t
sáng t o c a nhi u ngư i, c n tr s tìm hi u, h c t p kinh nghi m c a ngh thu t
toàn th gi i.
- T h a - B u Ch
Trong b i c nh y, n i l c c a văn hoá - ngh thu t th hi n trư c tiên ý
chí và năng l c c a nh ng văn ngh sĩ bi t b o gan bơi ngư c dòng ch lưu, tìm ra
cho b ng ư c con ư ng riêng c a mình trong sáng t o ngh thu t, làm nên
nh ng tác ph m mà ban u r t có th s b ón ti p m t cách gh l nh vô cùng
nhưng sau này s tr thành nh ng giá tr ư c c xã h i th a nh n, tr thành cái
«c i n m i».
áng ti c, cái n i l c y công chúng bi t thư ng th c ngh thu t ít tìm th y
trong văn chương nư c ta trư c th i kỳ i m i và như ã nói, ngay bây gi nó
v n chưa d i dào l m. Nhưng trong h i h a thì không h n như th . Nh ng th
nghi m sáng t o ph n giáo i u, ph n công th c, nh ng tìm ki m th m l ng
nhưng kiên trì m t ngôn ng h i h a m i, v a phù h p v i th i i v a th hi n
ư c b n s c cá nhân và dân t c c a ngư i ngh sĩ gi ây ta có th th y trên
- tranh c a không ít h a sĩ Vi t Nam ho t ng trong nh ng th p k 60 - 80 , nhưng
t p trung hơn c , tri t hơn c và t ư c nh ng thành t u thuy t ph c và chinh
ph c hơn c là trong sáng tác c a ba danh h a : Bùi Xuân Phái (1920 - 1988),
Nguy n Sáng (1922 - 1998), Nguy n Tư Nghiêm (s. 1922).
S khâm ph c ba ngh sĩ b c th y này s tăng lên n u chúng ta nh l i
nh ng i u ki n v t ch t và tinh th n c c kỳ khó khăn mà trong ó h ã ph i
s ng và làm vi c m y ch c năm li n. S xu t hi n c a ba b c th y cách tân trong
h i h a ư c xã h i và nhà nư c th a nh n, ba nhà « kinh i n m i » rõ ràng ã là
m t s c m nh văn hoá, m t i m t a áng k cho các h a sĩ Vi t Nam ngày nay
trong nh ng n l c sáng t o cái m i c a h .
Hi n nay, trong hơn m t công trình khoa h c ã ư c kh ng nh r ng
trong n a th k qua nh ng thành t u cao nh t c a m thu t Vi t Nam t p trung
trong lĩnh v c h i ho . N u ta tính n nh ng c ng hi n còn khiêm t n c a văn
chương và nh ng khó khăn trong s trư ng thành âm nh c bác h c ta, thì có th
nói r ng nh ng thành t u cao nh t c a h i h a cũng là nh ng thành công cao nh t
c a ngh thu t Vi t Nam t sau 1945.
R t khó ánh giá úng n cái ương th i, cái hi n t i luôn luôn d dang,
luôn luôn không tươm t t. N u chúng tôi nói r ng hi n nay h i h a nư c ta phá
tri n nhanh hơn và ti n xa hơn văn chương thì nh ng ngư i không ng ý v i
chúng tôi r t d ch ra m t lo t i m không th ch p nh n trong s n ph m h i h a
i trà ta hi n nay. Song v trình phát tri n c a ngh thu t nào cũng nên phán
xét theo nh ng nh c a chúng, nh ng nh y ã có hay chưa, n u có thì còn quá
ít hay ã tương i nhi u.
Có hai hi n tư ng giúp ta ánh giá công b ng trình và công d ng xã h i
c a h i h a Vi t Nam hôm nay. Th nh t, nhi u khách s n m i, thư ng h ng
nư c ta trang trí cho mình m t cách có «gu» b ng nh ng h a ph m n i a, không
- c n n các h a sĩ ngo i qu c. Th hai, hàng ch c h a sĩ Vi t Nam trung niên và
tr tu i thư ng xuyên tham gia nh ng tri n lãm qu c t và bán ư c khá nhi u
tranh cho ngư i nư c ngoài theo giá không r rúng. H i h a Vi t Nam chưa có uy
tín qu c t , cho nên không th nghĩ r ng ngư i nư c ngoài tìm mua tranh Vi t
Nam vì th i thư ng hay ki m l i nhanh chóng. Ch c có nh ng ng cơ khác
nghiêm túc hơn, áng m ng hơn cho chúng ta .
Còn n u nói v nh ng h a sĩ Vi t Nam ương th i th c s có tài và có
nh ng óng góp c áo, không ai gi ng ai, cho n n h i h a ương hình thành c a
nư c nhà, thì danh sách khá dài, xin ch i m m t s tên theo tr t t tu i tác: B u
Ch , Thành Chương, Nguy n Quân, ng Xuân Hòa, inh Quân, Mai Hiên, Kim
Công Hoa, inh Th Th m Poong (ba ngư i sau là n ) ... V t ng h a sĩ y c n
ph i nói riêng, nhưng chúng tôi ch xin d ng l i trong giây lát B u Ch (1948 -
2002), m t h a s l n theo chúng tôi còn chưa ư c ánh giá như anh x ng áng.
V i B u Ch , ngh thu t Vi t Nam ã có m t h a sĩ - nhà tư tư ng, h a sĩ -
tri t gia. anh, tài năng ngh thu t không th h nghi k t h p nhu n nhuy n v i
m t trí tu cao cư ng, s mê m cái p, s thi t tha v i cái thi n song hành v i
s nh y c m cao i v i cái ác và s th u hi u s c m nh kh ng khi p c a nó,
tình yêu n ng nàn s s ng, quý giá t ng kho nh kh c cu c i hoà l n v i n i au
kh c kho i v thân ph n h u t do b n ch t không hoàn h o c a con ngư i, n i
khao khát cái t n Chân, t n Thi n, t n M nhu n th m ý th c v s b t kh c a
chúng, nhu c u khôn nguôi v ý nghĩa c a sinh t n tô m thêm c m quan thư ng
tr c v s phi lý c a t t c ...
Có th yêu thích hay không yêu thích h i h a c a B u Ch , nhưng không
th ph nh n là anh ã t ư c sâu r t áng k trong tư duy ngh thu t - cái
sâu tư duy y (nó cũng là chi u cao tâm th c), ang c n l m l m cho toàn b ngh
thu t nư c nhà có ư c nh ng bư c ti n m i, th c s m nh m , v ng ch c và
ng b .
nguon tai.lieu . vn
