Xem mẫu
| TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |
Taùc ñoäng cuûa bieán ñoåi khí haäu
tôùi söùc khoûe treû em
Phan Thuøy Linh (*), Leâ Thò Thanh Höông (*)
Bieán ñoåi khí haäu ñaõ, ñang vaø seõ coøn tieáp tuïc aûnh höôûng tôùi söùc khoûe con ngöôøi. Theo Chöông trình
Muïc tieâu Quoác gia veà öùng phoù vôùi bieán ñoåi khí haäu, treû em naèm trong nhoùm ñoái töôïng deã bò toån thöông
bôûi bieán ñoåi khí haäu nhö söï gia taêng nhieät ñoä, nöôùc bieån daâng, luõ luït, caùc hieän töôïng thôøi tieát cöïc
ñoan, v.v… Trong noäi dung cuûa baøi toång quan, nhoùm taùc giaû seõ ñeà caäp nhöõng taùc ñoäng cuûa bieán ñoåi
khí haäu ñeán nhoùm ñoái töôïng deã bò toån thöông laø treû em, vaø ñöa ra moät soá ñeà xuaát nhaèm giaûm thieåu
nhöõng aûnh höôûng cuûa bieán ñoåi khí haäu tôùi nhoùm ñoái töôïng naøy.
Töø khoùa: Bieán ñoåi khí haäu, treû em, söùc khoûe, deã bò toån thöông.
Impacts of climate change on child health
Phan Thuy Linh (*), Le Thi Thanh Huong (*)
Human health has been affected by climate change. As stated in the National Target Program of
Climate Change Response, children are included in the most vulnerable group due to climate change
effects such as rising temperature, rising sea level, flood, extreme weather events, etc. In this article,
the authors review impacts of climate change on child health and propose some measures in order
to mitigate such impacts on this group.
Key words: Climate change, children, health, vulnerable
Caùc taùc giaû:
(*):
Tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng coäng:
- CN. Phan Thuøy Linh, Boä moân Söùc khoûe Moâi tröôøng, Tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng coäng.
Ñòa chæ: 138 Giaûng Voõ, Ba Ñình, Haø Noäi. Email: ptl1@hsph.edu.vn.
- Ths. Leâ Thò Thanh Höông, Phoù tröôûng Boä moân Söùc khoûe Moâi tröôøng, Tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng coäng.
Ñòa chæ: 138 Giaûng Voõ, Ba Ñình, Haø Noäi. Email: lth@hsph.edu.vn
4
Taïp chí Y teá Coâng coäng, 3.2013, Soá 27 (27)
| TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |
1. Ñaët vaán ñeà
Theo Toå chöùc Y teá Theá giôùi (WHO), taùc ñoäng
tröïc tieáp cuûa thieân tai cuøng vôùi bieán ñoåi khí haäu
(BÑKH) bao goàm caùc söï kieän thôøi tieát cöïc ñoan nhö
luõ luït, baõo, haïn haùn, soùng nhieät coù theå daãn ñeán caùc
haäu quaû söùc khoûe nghieâm troïng [31]. Tieáp caän vôùi
nöôùc saïch vaø chaát löôïng nöôùc cuõng bò ñe doïa bôûi söï
thay ñoåi moâi tröôøng. BÑKH aûnh höôûng tôùi saûn löôïng
caây troàng, an ninh löông thöïc vaø tình traïng suy dinh
döôõng ôû taát caû caùc ñoái töôïng, trong ñoù treû em ñöôïc
coi laø ñoái töôïng deã bò toån thöông. Treû em coøn deã
maéc caùc beänh laây truyeàn qua thöïc phaåm/nöôùc uoáng,
nhaïy caûm vôùi ñieàu kieän thôøi tieát. Caùc chaát gaây oâ
nhieãm trong khoâng khí coøn coù theå daãn tôùi caùc beänh
ñöôøng hoâ haáp maø treû em deã bò toån thöông nhö beänh
hen suyeãn [4, 6]. BÑKH coøn aûnh höôûng tôùi söï phaân
boá vaø soá löôïng caùc loaøi vaät chuû, töø ñoù aûnh höôûng tôùi
soá löôïng vector vaø söï laây truyeàn beänh soát reùt, soát
xuaát huyeát [21]. Thieân tai, luõ luït vaø haïn haùn khieán
ngöôøi daân phaûi thay ñoåi choã ôû, gaây ra nhöõng khoù
khaên trong vieäc tieáp caän dòch vuï y teá [27]. Do söï
phaùt trieån nhanh choùng caû veà theå chaát vaø nhaän thöùc
neân treû em deã bò toån thöông bôûi nhöõng nguy cô sinh
hoïc, hoùa hoïc vaø vaät lyù töø moâi tröôøng do BÑKH hôn
laø ngöôøi tröôûng thaønh [4].
Baøi vieát naøy seõ trình baøy sô boä toång quan veà
BÑKH vaø caùc haäu quaû cuûa BÑKH tôùi söùc khoûe treû em.
2. Phöông phaùp nghieân cöùu
Taøi lieäu söû duïng cho baøi toång quan ñöôïc tìm
kieám treân cô sôû döõ lieäu PubMed, trang web cuûa UÛy
ban Lieân Chính phuû veà Bieán ñoåi khí haäu (IPCC), Boä
Y teá, Boä Taøi Nguyeân vaø Moâi tröôøng. Caùc taøi lieäu
ñöôïc phaùt haønh töø naêm 2000 ñeán thaùng 4 naêm 2012.
Töø khoùa ñöôïc duøng ñeå tìm kieám taøi lieäu laø "climate
change", "child health", "bieán ñoåi khí haäu". Caùc taøi
lieäu ñöôïc öu tieân choïn laø caùc baøi baùo toång quan. Caùc
taøi lieäu cung caáp thoâng tin veà taùc ñoäng cuûa bieán ñoåi
khí haäu ñeán söùc khoûe treû em vaø moät soá bieän phaùp
öùng phoù vôùi bieán ñoåi khí haäu. Caùc taøi lieäu ñeàu ñöôïc
söû duïng döôùi daïng baûn ñaày ñuû (full - text). Caùc noäi
dung trong baøi baùo naøy chæ söû duïng 31 taøi lieäu tham
khaûo ñaõ ñöôïc giôùi haïn noäi dung veà bieán ñoåi khí haäu
(5 taøi lieäu), taùc ñoäng cuûa bieán ñoåi khí haäu ñeán söùc
khoûe treû em (21 taøi lieäu) vaø caùc bieän phaùp öùng phoù
vôùi bieán ñoåi khí haäu (5 taøi lieäu).
3. Keát quaû nghieân cöùu
3.1. Toång quan veà bieán ñoåi khí haäu
Theo IPCC (2007), caùc hoaït ñoäng cuûa con
ngöôøi, chuû yeáu laø vieäc ñoát chaùy caùc nguyeân lieäu
hoùa thaïch, phaù röøng ñaõ laøm taêng noàng ñoä khí CO2
trong khí quyeån leân hôn 30% keå töø cuoäc caùch maïng
coâng nghieäp töø theá kyû XIX [19]. Thöïc vaäy, noàng ñoä
khí CO2 trong khí quyeån ñaõ taêng töø 230 ppm töø thôøi
caùch maïng coâng nghieäp leân khoaûng 380 ppm vaøo
naêm 2005, vaø hieän nay noàng ñoä khí CO2 ñöôïc xem
laø cao hôn caùc möùc trong suoát giai ñoaïn 650.000
naêm gaàn ñaây [18]. Theo Cô quan Baûo veä Moâi tröôøng
Hoa Kyø (EPA, 2009), tính treân toaøn caàu, löôïng khí
thaûi nhaø kính vaøo khí quyeån do hoaït ñoäng cuûa con
ngöôøi taêng 26% trong giai ñoaïn töø 1990 - 2005 [15].
Nhieät ñoä beà maët traùi ñaát ñaõ taêng xaáp xæ 0,60C, trong
ñoù khoaûng 2/3 söï noùng leân baét ñaàu töø naêm 1975
[30]. Caùc nhaø khoa hoïc döï ñoaùn raèng hieän töôïng
noùng leân coøn xaûy ra maïnh hôn nöõa, keùo theo ñoù laø
söï thay ñoåi veà löôïng möa vaø khí haäu cuûa traùi ñaát
trong theá kyû 21 [19].
Theo IPCC (2007), möïc nöôùc bieån toaøn caàu ñaõ
taêng ngaøy caøng cao trong theá kyû 20. Soá lieäu quan
traéc möïc nöôùc bieån trong giai ñoaïn 1961 - 2003 ñaõ
cho thaáy möïc nöôùc bieån taêng trung bình töø 1,8 ± 0,5
mm/naêm. Soá lieäu ño ñaïc töø veä tinh
TOPEX/POSEIDON trong giai ñoaïn 1993 - 2003
cho thaáy toác ñoä taêng cuûa möïc nöôùc bieån trung bình
toaøn caàu laø 3,1 ± 0,7 mm/naêm, nhanh hôn ñaùng keå
so vôùi thôøi kyø 1961 - 2003. Theo döï ñoaùn cuûa IPCC,
ñeán giöõa nhöõng naêm 2090 möïc nöôùc bieån seõ taêng
vôùi toác ñoä khoaûng 4mm/naêm, tuøy thuoäc vaøo töøng
khu vöïc ñòa lyù [18].
Ngöôøi ta ñaõ quan saùt thaáy nhöõng thay ñoåi coù
bieân ñoä roäng cuûa caùc ñieàu kieän nhieät ñoä cöïc ñoan
hay nhieät ñoä khaéc nghieät (extreme temperatures)
treân phaïm vi toaøn theá giôùi trong voøng 50 naêm qua.
Nhöõng ngaøy laïnh, ñeâm laïnh vaø nhöõng ngaøy coù baêng,
tuyeát ít xuaát hieän hôn, trong khi nhöõng ngaøy noùng,
ñeâm noùng vaø caùc ñôït soùng nhieät xuaát hieän thöôøng
xuyeân hôn [10, 14]. Caùc ñieàu kieän thôøi tieát cöïc ñoan
do BÑKH gaây ra thöôøng lieân quan ñeán thieân tai nhö
baõo, luõ luït, haïn haùn vaø nhöõng vuï chaùy röøng lôùn.
BÑKH ñaõ goùp phaàn laøm taêng taàn suaát xuaát hieän cuûa
caùc thieân tai noùi treân [18].
3.2. Taùc ñoäng cuûa bieán ñoåi khí haäu tôùi söùc
khoûe treû em
3.2.1. Nhöõng chaán thöông veà theå chaát
Ñuoái nöôùc
Hieäu öùng nhaø kính laøm cho nhieät ñoä trong khoâng
Taïp chí Y teá Coâng coäng, 3.2013, Soá 27 (27)
5
| TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |
khí aám leân, daãn tôùi ñoä aåm trong khoâng khí taêng vaø
nöôùc boác hôi nhanh hôn, laøm taêng taàn suaát cuûa caùc
côn baõo vaø nhöõng traän luõ luït, gaây ra nhöõng aûnh
höôûng ñeán treû em [4, 24]. Trong moät traän luõ luït ôû
quaän Sarlahi cuûa Nepal, tyû leä töû vong lieân quan ñeán
luõ luït cuûa treû em cao gaáp 6 laàn tyû leä töû vong cuûa
ngöôøi daân trong khu vöïc moät naêm tröôùc khi traän luõ
luït dieãn ra. Tyû leä töû vong trong nhoùm daân soá ñöôïc
ghi laïi laø 13,3/1000 ñoái vôùi treû nöõ vaø 9,4/1000 ñoái
vôùi treû nam. Trong ñoù, treû em töø 2 - 9 tuoåi coù khaû
naêng bò töû vong cao gaáp 2 laàn so vôùi boá hoaëc meï
[28]. Treû em soáng ôû vuøng ñoàng baèng ngaäp luõ coù
nguy cô cao bò ñuoái nöôùc, do treû em khoâng bieát bôi
vaø coøn phuï thuoäc vaøo ngöôøi lôùn trong tröôøng hôïp
khaån caáp. Ñôït ñieàu tra y teá vaø tai naïn thöông tích ôû
Bangladesh naêm 2003 vôùi hôn 171.000 hoä gia ñình
tham gia ñaõ cho thaáy raèng ñuoái nöôùc laø nguyeân nhaân
haøng ñaàu daãn tôùi töû vong ôû treû em ñoä tuoåi töø 1 - 18.
Cuõng theo ñieàu tra naøy thì gaàn 17.000 treû em ôû
Bangladesh bò ñuoái nöôùc moãi naêm [28].
Nguy cô aûnh höôûng do caùc aùp löïc veà nhieät (soùng
nhieät/soùng laïnh)
BÑKH laøm taêng caû veà taàn suaát vaø cöôøng ñoä cuûa
caùc ñôït soùng nhieät, daãn tôùi tyû leä töû vong vaø maéc caùc
beänh nghieâm troïng taêng leân, ñaëc bieät ôû treû em. Treû
em khoù coù theå kieåm soaùt ñöôïc nhieät ñoä cuûa baûn
thaân, ñaëc bieät neáu moät ñôït soùng nhieät dieãn ra ñoät
ngoät vaø nghieâm troïng [27]. Moät nghieân cöùu cuûa
Knowlton vaø coäng söï ñaõ chæ ra raèng trong ñôït soùng
nhieät naêm 2006 ôû California, soá treû em töø 0 - 4 tuoåi
phaûi tôùi phoøng khaùm caáp cöùu do maát caân baèng ñieän
giaûi taêng leân so vôùi nhöõng giai ñoaïn khoâng coù soùng
nhieät [26]. Taùc ñoäng cuûa caùc ñieàu kieän nhieät ñoä cöïc
ñoan tôùi söùc khoûe cuûa treû em chöa ñöôïc nghieân cöùu
moät caùch ñaày ñuû, ñaëc bieät ôû nhöõng quoác gia ñang
phaùt trieån [5].
3.2.2. Nöôùc saïch vaø caùc beänh laây truyeàn
qua nöôùc
Nöôùc saïch vaø chaát löôïng nöôùc
BÑKH laøm giaûm söï tieáp caän cuûa con ngöôøi vôùi
nöôùc saïch vaø caùc heä thoáng veä sinh, gaây ra nhöõng haäu
quaû nghieâm troïng tôùi söùc khoûe cuûa treû em [13].
Theo nghieân cöùu cuûa Bates vaø coäng söï, taùc ñoäng cuûa
BÑKH theo khu vöïc seõ laøm cho moät nöûa daân soá
toaøn caàu soáng gaàn löu vöïc soâng bò khan hieám nöôùc
vaøo naêm 2050 [7]. Thieáu nöôùc seõ daãn tôùi haïn haùn
keùo daøi laøm giaûm caû veà soá löôïng vaø chaát löôïng cuûa
caùc nguoàn cung caáp nöôùc, töø ñoù daãn tôùi töû vong, suy
6
Taïp chí Y teá Coâng coäng, 3.2013, Soá 27 (27)
dinh döôõng, caùc beänh truyeàn nhieãm vaø beänh ñöôøng
hoâ haáp [13]. Luõ luït coøn coù theå daãn tôùi nguoàn nöôùc
bò oâ nhieãm do caùc kim loaïi naëng, hoaëc caùc chaát ñoäc
haïi khaùc töø caùc bình chöùa hoaëc caùc hoùa chaát ñaõ toàn
taïi trong moâi tröôøng nhö thuoác tröø saâu. Caùc kim loaïi
naëng trong ñoù coù chì coù theå gaây aûnh höôûng lôùn tôùi
söùc khoûe treû em. Caùc kim loaïi naëng vaø moät soá chaát
ñoäc khaùc coù theå qua nhau thai vaø coøn ñi vaøo söõa meï,
laøm aûnh höôûng tôùi söï taêng tröôûng vaø söï phaùt trieån
cuûa treû. Khi treû cai söõa meï, treû coù nguy cô phôi
nhieãm vôùi caùc chaát oâ nhieãm coù theå coù maët trong söõa
ngoaøi, nöôùc uoáng vaø thöïc phaåm [20].
Caùc beänh laây truyeàn qua thöïc phaåm vaø nöôùc uoáng
Tieâu chaûy laø nguyeân nhaân gaây töû vong haøng ñaàu
ôû treû em, haàu heát caùc ca töû vong laø do nöôùc bò oâ
nhieãm, ñieàu kieän veä sinh khoâng ñaûm baûo. Moãi naêm
coù gaàn 2 trieäu em töû vong do beänh tieâu chaûy. BÑKH
ñöôïc döï ñoaùn seõ laøm taêng tyû leä maéc vaø möùc ñoä traàm
troïng cuûa beänh tieâu chaûy [8, 12]. Moät nghieân cöùu veà
moái lieân quan giöõa nöôùc saïch vaø beänh tieâu chaûy
tieán haønh ôû moät soá ñaûo khu vöïc Thaùi Bình Döông
ñaõ chæ ra raèng treû sô sinh vaø treû nhoû ñaëc bieät deã bò
toån thöông bôûi tieâu chaûy [4]. Rotavirus vaãn laø
nguyeân nhaân haøng ñaàu daãn tôùi tieâu chaûy ôû treû em.
Caùc yeáu toá nhö nhieät ñoä cao, ñoä aåm thaáp vaø möïc
nöôùc soâng cao ñaõ laøm taêng tyû leä môùi maéc cuûa beänh
tieâu chaûy do rotavirus ôû Dhaka, Bangladesh [4]. Tyû
leä töû vong cuûa treû em do tieâu chaûy ôû caùc nöôùc coù thu
nhaäp thaáp, ñaëc bieät ôû khu vöïc caän Sahara luoân ôû
möùc cao maëc duø ñaõ coù nhöõng caûi thieän trong vieäc
chaêm soùc vaø söû duïng lieäu phaùp buø nöôùc qua ñöôøng
uoáng. Treû em ôû khu vöïc naøy coù theå soáng soùt sau khi
traûi qua caùc caên beänh caáp tính nhöng sau ñoù laïi töû
vong do tieâu chaûy keùo daøi hoaëc suy dinh döôõng [9].
Theo Yoko vaø coäng söï, treû em phaûi chòu gaùnh naëng
lôùn nhaát do beänh taû ôû moät soá nöôùc nhö Indonesia,
AÁn Ñoä vaø Mozambique [4].
3.2.3. Caùc beänh ñöôøng hoâ haáp
BÑKH lieân quan tôùi oâ nhieãm khoâng khí ôû caû hai
khía caïnh nguyeân nhaân (thaûi caùc khí gaây hieäu öùng
nhaø kính) vaø khía caïnh aûnh höôûng (caùc ñôït soùng
nhieät ôû caùc khu vöïc ñoâ thò laøm taêng noàng ñoä caùc chaát
oâ nhieãm trong khoâng khí) [4]. Moät chaát gaây oâ nhieãm
khoâng khí phoå bieán laø haït buïi mòn (PM), coù moái lieân
quan vôùi söï gia taêng caùc ca beänh dò öùng vaø hen
suyeãn [14]. Treû em ñaëc bieät deã bò toån thöông bôûi caùc
beänh gaây ra do oâ nhieãm khoâng khí do phoåi cuûa treû
em coøn ñang trong giai ñoaïn phaùt trieån vaø nhòp thôû
| TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |
cuûa treû em cao hôn ngöôøi tröôûng thaønh. Phoåi cuûa treû
chöa phaùt trieån hoaøn thieän seõ khoù coù theå hoài phuïc
hoaøn toaøn sau toån thöông [4]. Tyû leä sinh non, treû nheï
caân, vaø töû vong sô sinh ñeàu taêng leân ôû nhöõng coäng
ñoàng coù noàng ñoä chaát haït mòn cao [24]. Nhieät ñoä
khoâng khí aám leân thöôøng ñi keøm vôùi noàng ñoä oâ zoân
taêng cao. OÂ nhieãm oâ zoân maët ñaát laø moät chaát gaây
kích thích phoåi, laøm aûnh höôûng tôùi maøng nhaày cuûa
heä hoâ haáp, caùc moâ phoåi vaø chöùc naêng hoâ haáp. Phôi
nhieãm vôùi noàng ñoä cao oâ zoân laøm taêng soá ca nhaäp
vieän do vieâm phoåi, hen suyeãn, vieâm muõi dò öùng, vaø
caû töû vong sô sinh. Theo ñaùnh giaù cuûa Perry vaø coäng
söï, BÑKH vaøo nhöõng naêm 2020 coù theå laøm taêng soá
ca caáp cöùu phaûi nhaäp vieän do hen suyeãn cuûa treû töø
0 - 17 tuoåi ôû khu vöïc trung taâm cuûa thaønh phoá New
York leân khoaûng 7,3% [12, 25].
3.2.4. Caùc beänh laây truyeàn qua vector
Soát reùt
Söï phaân boá vaø laây truyeàn theo muøa cuûa beänh
soát reùt bò aûnh höôûng bôûi BÑKH vì caû vector vaø kí
sinh truøng (KST) ñeàu nhaïy caûm vôùi nhieät ñoä [29].
Nhieät ñoä aûnh höôûng tôùi toác ñoä phaùt trieån cuûa KST
soát reùt trong vector laø muoãi vaø caû toác ñoä phaùt trieån
cuûa muoãi. Soá ca soát reùt môùi maéc taêng leân ôû caùc vuøng
mieàn nuùi cuûa Kenya coù moái lieân quan vôùi löôïng
möa vaø nhieät ñoä taêng cao 3 - 4 thaùng tröôùc ñoù [17].
Theo WHO, haøng naêm coù töø 350 - 550 trieäu ca maéc
soát reùt, trong ñoù hôn 1 trieäu ca töû vong. Do heä mieãn
dòch chöa phaùt trieån hoaøn chænh neân treû em coù nguy
cô töû vong cao hôn, 75% caùc ca töû vong do soát reùt
xaûy ra ôû treû em döôùi 5 tuoåi [4]. Beänh soát reùt gaây ra
bôûi KST Plasmodium, laây truyeàn töø ngöôøi naøy sang
ngöôøi khaùc qua veát ñoát cuûa muoãi Aonopheles mang
KST. Ñaây laø moät vaán ñeà söùc khoûe ñaëc bieät nghieâm
troïng ôû chaâu Phi, vôùi 20% soá ca töû vong cuûa treû em
khu vöïc naøy laø do soát reùt [20]. Theo öôùc tính cuûa
WHO, ôû khu vöïc caän Sahara coù khoaûng 250 trieäu ca
soát reùt trong ñoù 90% gaây ra bôûi Plasmodium
falciparum, daãn tôùi 881.000 ca töû vong vaøo naêm
2008, trong ñoù 80% caùc ca töû vong naøy xaûy ra ôû treû
em döôùi 5 tuoåi [3].
Soát xuaát huyeát
Soát xuaát huyeát Dengue (SXHD) laøm aûnh höôûng
tôùi 50 - 100 trieäu ngöôøi moãi naêm, vaø gaây ra haøng
chuïc nghìn ca töû vong ôû treû em [23]. Nhöõng ñaùnh giaù
veà thay ñoåi trong giôùi haïn ñòa lyù cuûa laây truyeàn
SXHD tính ñeán yeáu toá BÑKH vaø daân soá ñaõ chæ ra
raèng 50 - 60% daân soá toaøn caàu seõ bò aûnh höôûng bôûi
soát xuaát huyeát vaøo cuoái theá kyû 21. SXHD aûnh höôûng
tôùi taát caû caùc ñoä tuoåi, tuy nhieân gaùnh naëng beänh taät
vaø phaàn lôùn caùc ca töû vong do SXHD cao nhaát ôû
nhoùm treû em. ÔÛ moät soá quoác gia chaâu AÙ, SXHD laø
nguyeân nhaân haøng ñaàu daãn tôùi caùc ca nhaäp vieän vaø
töû vong ôû treû em [4, 16]. Öôùc tính coù khoaûng 1/3 daân
soá toaøn caàu ñang soáng ôû nhöõng khu vöïc coù khí haäu
phuø hôïp cho söï laây truyeàn virus dengue. Löôïng möa
cao vaø nhieät ñoä cao coù theå laøm taêng söï laây nhieãm,
tuy nhieân caùc nghieân cöùu coøn chæ ra raèng haïn haùn
cuõng coù theå laø moät nguyeân nhaân do caùc vaät duïng
chöùa nöôùc trong gia ñình taêng leân, taïo ñieàu kieän
thuaän lôïi cho moâi tröôøng sinh saûn cuûa muoãi [9].
3.2.5. Suy dinh döôõng
BÑKH gaây ra caùc ñieàu kieän thôøi tieát cöïc ñoan
laøm traàm troïng hôn tình traïng suy dinh döôõng [11].
Caùc ñieàu kieän thôøi tieát cöïc ñoan nhö haïn haùn vaø luõ
luït laøm ñe doïa tôùi naêng suaát caây troàng vaø naêng suaát
chaên nuoâi. Do vaäy, BÑKH taùc ñoäng tröïc tieáp ñeán an
ninh löông thöïc vaø laøm traàm troïng hôn tình traïng suy
dinh döôõng ôû treû em [22]. Suy dinh döôõng laø nguyeân
nhaân cô baûn daãn tôùi ít nhaát 3,5 trieäu ca töû vong moãi
naêm, vaø 1/3 trong soá naøy laø treû em döôùi 5 tuoåi. Treû
em bò suy dinh döôõng maïn tính trong voøng 2 - 3 naêm
ñaàu ñôøi coù theå bò taêng tröôûng chaäm vaø aûnh höôûng
ñeán khaû naêng hoïc taäp. Treû nheï caân coøn coù heä mieãn
dòch yeáu neân treû deã maéc caùc beänh nhieãm truøng [11,
20]. Moät nghieân cöùu ñaõ ñöôïc tieán haønh ôû moät vuøng
sa maïc cuûa AÁn Ñoä ñeå tìm hieåu taùc ñoäng cuûa haïn haùn
ñeán tình traïng dinh döôõng cuûa treû em 0 - 5 tuoåi.
Tình traïng dinh döôõng cuûa treû em trong nghieân cöùu
ñöôïc ñaùnh giaù bôûi soá lieäu nhaân traéc hoïc, cheá ñoä aên
uoáng vaø caùc daáu hieäu laâm saøng cuûa thieáu huït dinh
döôõng, vaø keát quaû cho thaáy caû suy dinh döôõng theå
gaày coøm vaø suy dinh döôõng theå coøi coïc, caùc daáu
hieäu suy dinh döôõng trong thôøi gian ngaén vaø caû
trong thôøi gian daøi [4].
3.2.6. Di cö vaø tieáp caän vôùi caùc dòch vuï y teá
cô baûn
Phuï nöõ vaø treû em chieám tyû leä lôùn trong soá nhöõng
ngöôøi maát nôi ôû do thieân tai. Söï di daân, thay ñoåi choã
ôû thöôøng gaây nhöõng aûnh höôûng baát lôïi cho treû em
nhö laøm taêng nguy cô treû bò laïm duïng vaø buoân baùn.
Nhöõng gia ñình ngheøo maát choã ôû thöôøng phaûi soáng
ôû vuøng ngoaïi oâ coù cô sôû haï taàng keùm, gaàn vôùi nhöõng
khu coâng nghieäp, tieáp xuùc vôùi chaát thaûi ñoäc haïi [4].
Toå chöùc Baûo veä Treû em cuûa Anh ñaõ öôùc tính raèng
haøng trieäu treû em seõ bò gieát haïi, vaø coù nguy cô bò ñoùi,
Taïp chí Y teá Coâng coäng, 3.2013, Soá 27 (27)
7
| TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |
beänh taät, bò laïm duïng caû veà theå chaát vaø tình duïc khi
di cö [11]. Ngoaøi ra caùc can thieäp veà y teá chaúng haïn
nhö tieâm vaéc xin (ñaëc bieät vôùi beänh sôûi) coù taùc ñoäng
quan troïng ñeán söï soáng soùt cuûa treû em, nhöng thöïc
teá thì raát khoù khaên ñeå tieán haønh nhöõng can thieäp y
teá naøy trong nhoùm daân soá khoù quaûn lyù. Treû em bò suy
dinh döôõng vaø phuï nöõ mang thai laø nhöõng nhoùm ñoái
töôïng coù nguy cô cao khi hoï di chuyeån tôùi nhöõng khu
vöïc beänh soát reùt löu haønh. Di daân taïo ñieàu kieän
thuaän lôïi cho söï lan roäng cuûa kí sinh truøng soát reùt P.
falciparum khaùng thuoác chloroquine, ñaëc bieät ôû
nhöõng ngöôøi tò naïn ôû Ñoâng Nam AÙ vaø Nam AÙ [4].
Baûng 1. Moät soá hoaït ñoäng öùng phoù vôùi BÑKH lieân
quan ñeán treû em
3.3. ÖÙng phoù vôùi bieán ñoåi khí haäu
3.1. Thích öùng vaø giaûm nheï taùc ñoäng cuûa
bieán ñoåi khí haäu
Chuùng ta chæ coù theå giaûm nheï vaø thích öùng vôùi
BÑKH do ñaây laø moät quaù trình khoâng theå ñaûo ngöôïc
ñöôïc. Nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån ñang phaûi ñoái
maët vôùi nguy cô lôùn hôn töø BÑKH, noù taùc ñoäng tôùi
söï phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi vaø khaû naêng deã bò toån
thöông cuûa con ngöôøi [1, 2]. Heä thoáng caûnh baùo sôùm
caùc ñôït soùng nhieät ñaõ ñöôïc thöïc hieän nhaèm caûnh baùo
cho ngöôøi daân vaø chính quyeàn veà dòch beänh coù theå
buøng phaùt döïa vaøo döï baùo veà thôøi tieát vaø moâi tröôøng.
Nhöõng döï baùo theo muøa coù theå ñöôïc söû duïng ñeå taêng
khaû naêng phuïc hoài vôùi BÑKH, bao goàm caû thaûm hoïa
lieân quan ñeán thôøi tieát [9]. Caùc bieän phaùp giaûm nheï
BÑKH phaàn lôùn taäp trung vaøo nguyeân nhaân gaây ra
BÑKH, ñoù laø haïn cheá vaø giaûm thieåu söï phaùt thaûi caùc
khí nhaø kính. Theo IPCC, caàn thieát phaûi caét giaûm töø
60 - 70% khí thaûi gaây hieäu öùng treân toaøn caàu ñeå caân
baèng noàng ñoä caùc khí gaây hieäu öùng nhaø kính trong
khí quyeån vaø haïn cheá nhöõng thieät haïi cho heä sinh
thaùi cuõng nhö caùc heä lyù sinh khaùc [27].
Nguoàn : UNICEF (2008) [11].
cuûa BÑKH tôùi söùc khoûe con ngöôøi taïi Vieät Nam, ñaëc
bieät chöa coù nghieân cöùu ôû lónh vöïc taùc ñoäng cuûa
BÑKH tôùi söùc khoûe cuûa treû em. Caùc nghieân cöùu ñaõ
chæ ra raèng caàn öu tieân nhoùm ñoái töôïng treû em trong
caùc bieän phaùp giaûm thieåu nguy cô chung cuûa coäng
ñoàng do bieán ñoåi khí haäu. Do vaäy, nhoùm taùc giaû coù
moät soá khuyeán nghò nhö sau:
- Caùc chính phuû vaø caùc cô quan quoác teá, caùc toå
chöùc caàn ñaåy maïnh hôn nöõa caùc haønh
ñoäng/chöông trình nhaèm tieán tôùi giaûm thieåu
löôïng khí nhaø kính ñöôïc thaûi vaøo khí quyeån.
- Caàn coù caùc nghieân cöùu, caùc chöông trình ñaùnh
giaù taùc ñoäng cuûa BÑKH tôùi söùc khoûe cuûa con
ngöôøi noùi chung, ñaëc bieät laø söùc khoûe cuûa treû em.
3.2. Söï tham gia cuûa treû em vaøo caùc chöông
trình öùng phoù vôùi bieán ñoåi khí haäu
Baûng 1 döôùi ñaây laø moät soá hoaït ñoäng öùng phoù
vôùi BÑKH lieân quan ñeán treû em. Caùc hoaït ñoäng naøy
caàn coù söï tham gia cuûa treû em trong caùc gia ñình,
tröôøng hoïc vaø ôû coäng ñoàng.
- Loàng gheùp caùc vaán ñeà cuûa treû em vaøo vaên baûn
chính saùch lieân quan ñeán BÑKH: Caùc ban ngaønh
caàn phaûi tham gia vaøo quaù trình hình thaønh caùc
vaên baûn chính saùch ñeå ñaûm baûo raèng caùc nhu caàu
cuûa treû ñöôïc ñaùp öùng.
Keát luaän vaø khuyeán nghò
Hieän nay chöa coù nhieàu nghieân cöùu veà taùc ñoäng
- Ñaûm baûo söï tham gia cuûa treû em trong nhöõng noã
löïc thích öùng vôùi BÑKH.
8
Taïp chí Y teá Coâng coäng, 3.2013, Soá 27 (27)
- Taêng cöôøng giaùo duïc moâi tröôøng vaø kyõ naêng
soáng cho treû.
nguon tai.lieu . vn
Taùc ñoäng cuûa bieán ñoåi khí haäu
tôùi söùc khoûe treû em
Phan Thuøy Linh (*), Leâ Thò Thanh Höông (*)
Bieán ñoåi khí haäu ñaõ, ñang vaø seõ coøn tieáp tuïc aûnh höôûng tôùi söùc khoûe con ngöôøi. Theo Chöông trình
Muïc tieâu Quoác gia veà öùng phoù vôùi bieán ñoåi khí haäu, treû em naèm trong nhoùm ñoái töôïng deã bò toån thöông
bôûi bieán ñoåi khí haäu nhö söï gia taêng nhieät ñoä, nöôùc bieån daâng, luõ luït, caùc hieän töôïng thôøi tieát cöïc
ñoan, v.v… Trong noäi dung cuûa baøi toång quan, nhoùm taùc giaû seõ ñeà caäp nhöõng taùc ñoäng cuûa bieán ñoåi
khí haäu ñeán nhoùm ñoái töôïng deã bò toån thöông laø treû em, vaø ñöa ra moät soá ñeà xuaát nhaèm giaûm thieåu
nhöõng aûnh höôûng cuûa bieán ñoåi khí haäu tôùi nhoùm ñoái töôïng naøy.
Töø khoùa: Bieán ñoåi khí haäu, treû em, söùc khoûe, deã bò toån thöông.
Impacts of climate change on child health
Phan Thuy Linh (*), Le Thi Thanh Huong (*)
Human health has been affected by climate change. As stated in the National Target Program of
Climate Change Response, children are included in the most vulnerable group due to climate change
effects such as rising temperature, rising sea level, flood, extreme weather events, etc. In this article,
the authors review impacts of climate change on child health and propose some measures in order
to mitigate such impacts on this group.
Key words: Climate change, children, health, vulnerable
Caùc taùc giaû:
(*):
Tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng coäng:
- CN. Phan Thuøy Linh, Boä moân Söùc khoûe Moâi tröôøng, Tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng coäng.
Ñòa chæ: 138 Giaûng Voõ, Ba Ñình, Haø Noäi. Email: ptl1@hsph.edu.vn.
- Ths. Leâ Thò Thanh Höông, Phoù tröôûng Boä moân Söùc khoûe Moâi tröôøng, Tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng coäng.
Ñòa chæ: 138 Giaûng Voõ, Ba Ñình, Haø Noäi. Email: lth@hsph.edu.vn
4
Taïp chí Y teá Coâng coäng, 3.2013, Soá 27 (27)
| TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |
1. Ñaët vaán ñeà
Theo Toå chöùc Y teá Theá giôùi (WHO), taùc ñoäng
tröïc tieáp cuûa thieân tai cuøng vôùi bieán ñoåi khí haäu
(BÑKH) bao goàm caùc söï kieän thôøi tieát cöïc ñoan nhö
luõ luït, baõo, haïn haùn, soùng nhieät coù theå daãn ñeán caùc
haäu quaû söùc khoûe nghieâm troïng [31]. Tieáp caän vôùi
nöôùc saïch vaø chaát löôïng nöôùc cuõng bò ñe doïa bôûi söï
thay ñoåi moâi tröôøng. BÑKH aûnh höôûng tôùi saûn löôïng
caây troàng, an ninh löông thöïc vaø tình traïng suy dinh
döôõng ôû taát caû caùc ñoái töôïng, trong ñoù treû em ñöôïc
coi laø ñoái töôïng deã bò toån thöông. Treû em coøn deã
maéc caùc beänh laây truyeàn qua thöïc phaåm/nöôùc uoáng,
nhaïy caûm vôùi ñieàu kieän thôøi tieát. Caùc chaát gaây oâ
nhieãm trong khoâng khí coøn coù theå daãn tôùi caùc beänh
ñöôøng hoâ haáp maø treû em deã bò toån thöông nhö beänh
hen suyeãn [4, 6]. BÑKH coøn aûnh höôûng tôùi söï phaân
boá vaø soá löôïng caùc loaøi vaät chuû, töø ñoù aûnh höôûng tôùi
soá löôïng vector vaø söï laây truyeàn beänh soát reùt, soát
xuaát huyeát [21]. Thieân tai, luõ luït vaø haïn haùn khieán
ngöôøi daân phaûi thay ñoåi choã ôû, gaây ra nhöõng khoù
khaên trong vieäc tieáp caän dòch vuï y teá [27]. Do söï
phaùt trieån nhanh choùng caû veà theå chaát vaø nhaän thöùc
neân treû em deã bò toån thöông bôûi nhöõng nguy cô sinh
hoïc, hoùa hoïc vaø vaät lyù töø moâi tröôøng do BÑKH hôn
laø ngöôøi tröôûng thaønh [4].
Baøi vieát naøy seõ trình baøy sô boä toång quan veà
BÑKH vaø caùc haäu quaû cuûa BÑKH tôùi söùc khoûe treû em.
2. Phöông phaùp nghieân cöùu
Taøi lieäu söû duïng cho baøi toång quan ñöôïc tìm
kieám treân cô sôû döõ lieäu PubMed, trang web cuûa UÛy
ban Lieân Chính phuû veà Bieán ñoåi khí haäu (IPCC), Boä
Y teá, Boä Taøi Nguyeân vaø Moâi tröôøng. Caùc taøi lieäu
ñöôïc phaùt haønh töø naêm 2000 ñeán thaùng 4 naêm 2012.
Töø khoùa ñöôïc duøng ñeå tìm kieám taøi lieäu laø "climate
change", "child health", "bieán ñoåi khí haäu". Caùc taøi
lieäu ñöôïc öu tieân choïn laø caùc baøi baùo toång quan. Caùc
taøi lieäu cung caáp thoâng tin veà taùc ñoäng cuûa bieán ñoåi
khí haäu ñeán söùc khoûe treû em vaø moät soá bieän phaùp
öùng phoù vôùi bieán ñoåi khí haäu. Caùc taøi lieäu ñeàu ñöôïc
söû duïng döôùi daïng baûn ñaày ñuû (full - text). Caùc noäi
dung trong baøi baùo naøy chæ söû duïng 31 taøi lieäu tham
khaûo ñaõ ñöôïc giôùi haïn noäi dung veà bieán ñoåi khí haäu
(5 taøi lieäu), taùc ñoäng cuûa bieán ñoåi khí haäu ñeán söùc
khoûe treû em (21 taøi lieäu) vaø caùc bieän phaùp öùng phoù
vôùi bieán ñoåi khí haäu (5 taøi lieäu).
3. Keát quaû nghieân cöùu
3.1. Toång quan veà bieán ñoåi khí haäu
Theo IPCC (2007), caùc hoaït ñoäng cuûa con
ngöôøi, chuû yeáu laø vieäc ñoát chaùy caùc nguyeân lieäu
hoùa thaïch, phaù röøng ñaõ laøm taêng noàng ñoä khí CO2
trong khí quyeån leân hôn 30% keå töø cuoäc caùch maïng
coâng nghieäp töø theá kyû XIX [19]. Thöïc vaäy, noàng ñoä
khí CO2 trong khí quyeån ñaõ taêng töø 230 ppm töø thôøi
caùch maïng coâng nghieäp leân khoaûng 380 ppm vaøo
naêm 2005, vaø hieän nay noàng ñoä khí CO2 ñöôïc xem
laø cao hôn caùc möùc trong suoát giai ñoaïn 650.000
naêm gaàn ñaây [18]. Theo Cô quan Baûo veä Moâi tröôøng
Hoa Kyø (EPA, 2009), tính treân toaøn caàu, löôïng khí
thaûi nhaø kính vaøo khí quyeån do hoaït ñoäng cuûa con
ngöôøi taêng 26% trong giai ñoaïn töø 1990 - 2005 [15].
Nhieät ñoä beà maët traùi ñaát ñaõ taêng xaáp xæ 0,60C, trong
ñoù khoaûng 2/3 söï noùng leân baét ñaàu töø naêm 1975
[30]. Caùc nhaø khoa hoïc döï ñoaùn raèng hieän töôïng
noùng leân coøn xaûy ra maïnh hôn nöõa, keùo theo ñoù laø
söï thay ñoåi veà löôïng möa vaø khí haäu cuûa traùi ñaát
trong theá kyû 21 [19].
Theo IPCC (2007), möïc nöôùc bieån toaøn caàu ñaõ
taêng ngaøy caøng cao trong theá kyû 20. Soá lieäu quan
traéc möïc nöôùc bieån trong giai ñoaïn 1961 - 2003 ñaõ
cho thaáy möïc nöôùc bieån taêng trung bình töø 1,8 ± 0,5
mm/naêm. Soá lieäu ño ñaïc töø veä tinh
TOPEX/POSEIDON trong giai ñoaïn 1993 - 2003
cho thaáy toác ñoä taêng cuûa möïc nöôùc bieån trung bình
toaøn caàu laø 3,1 ± 0,7 mm/naêm, nhanh hôn ñaùng keå
so vôùi thôøi kyø 1961 - 2003. Theo döï ñoaùn cuûa IPCC,
ñeán giöõa nhöõng naêm 2090 möïc nöôùc bieån seõ taêng
vôùi toác ñoä khoaûng 4mm/naêm, tuøy thuoäc vaøo töøng
khu vöïc ñòa lyù [18].
Ngöôøi ta ñaõ quan saùt thaáy nhöõng thay ñoåi coù
bieân ñoä roäng cuûa caùc ñieàu kieän nhieät ñoä cöïc ñoan
hay nhieät ñoä khaéc nghieät (extreme temperatures)
treân phaïm vi toaøn theá giôùi trong voøng 50 naêm qua.
Nhöõng ngaøy laïnh, ñeâm laïnh vaø nhöõng ngaøy coù baêng,
tuyeát ít xuaát hieän hôn, trong khi nhöõng ngaøy noùng,
ñeâm noùng vaø caùc ñôït soùng nhieät xuaát hieän thöôøng
xuyeân hôn [10, 14]. Caùc ñieàu kieän thôøi tieát cöïc ñoan
do BÑKH gaây ra thöôøng lieân quan ñeán thieân tai nhö
baõo, luõ luït, haïn haùn vaø nhöõng vuï chaùy röøng lôùn.
BÑKH ñaõ goùp phaàn laøm taêng taàn suaát xuaát hieän cuûa
caùc thieân tai noùi treân [18].
3.2. Taùc ñoäng cuûa bieán ñoåi khí haäu tôùi söùc
khoûe treû em
3.2.1. Nhöõng chaán thöông veà theå chaát
Ñuoái nöôùc
Hieäu öùng nhaø kính laøm cho nhieät ñoä trong khoâng
Taïp chí Y teá Coâng coäng, 3.2013, Soá 27 (27)
5
| TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |
khí aám leân, daãn tôùi ñoä aåm trong khoâng khí taêng vaø
nöôùc boác hôi nhanh hôn, laøm taêng taàn suaát cuûa caùc
côn baõo vaø nhöõng traän luõ luït, gaây ra nhöõng aûnh
höôûng ñeán treû em [4, 24]. Trong moät traän luõ luït ôû
quaän Sarlahi cuûa Nepal, tyû leä töû vong lieân quan ñeán
luõ luït cuûa treû em cao gaáp 6 laàn tyû leä töû vong cuûa
ngöôøi daân trong khu vöïc moät naêm tröôùc khi traän luõ
luït dieãn ra. Tyû leä töû vong trong nhoùm daân soá ñöôïc
ghi laïi laø 13,3/1000 ñoái vôùi treû nöõ vaø 9,4/1000 ñoái
vôùi treû nam. Trong ñoù, treû em töø 2 - 9 tuoåi coù khaû
naêng bò töû vong cao gaáp 2 laàn so vôùi boá hoaëc meï
[28]. Treû em soáng ôû vuøng ñoàng baèng ngaäp luõ coù
nguy cô cao bò ñuoái nöôùc, do treû em khoâng bieát bôi
vaø coøn phuï thuoäc vaøo ngöôøi lôùn trong tröôøng hôïp
khaån caáp. Ñôït ñieàu tra y teá vaø tai naïn thöông tích ôû
Bangladesh naêm 2003 vôùi hôn 171.000 hoä gia ñình
tham gia ñaõ cho thaáy raèng ñuoái nöôùc laø nguyeân nhaân
haøng ñaàu daãn tôùi töû vong ôû treû em ñoä tuoåi töø 1 - 18.
Cuõng theo ñieàu tra naøy thì gaàn 17.000 treû em ôû
Bangladesh bò ñuoái nöôùc moãi naêm [28].
Nguy cô aûnh höôûng do caùc aùp löïc veà nhieät (soùng
nhieät/soùng laïnh)
BÑKH laøm taêng caû veà taàn suaát vaø cöôøng ñoä cuûa
caùc ñôït soùng nhieät, daãn tôùi tyû leä töû vong vaø maéc caùc
beänh nghieâm troïng taêng leân, ñaëc bieät ôû treû em. Treû
em khoù coù theå kieåm soaùt ñöôïc nhieät ñoä cuûa baûn
thaân, ñaëc bieät neáu moät ñôït soùng nhieät dieãn ra ñoät
ngoät vaø nghieâm troïng [27]. Moät nghieân cöùu cuûa
Knowlton vaø coäng söï ñaõ chæ ra raèng trong ñôït soùng
nhieät naêm 2006 ôû California, soá treû em töø 0 - 4 tuoåi
phaûi tôùi phoøng khaùm caáp cöùu do maát caân baèng ñieän
giaûi taêng leân so vôùi nhöõng giai ñoaïn khoâng coù soùng
nhieät [26]. Taùc ñoäng cuûa caùc ñieàu kieän nhieät ñoä cöïc
ñoan tôùi söùc khoûe cuûa treû em chöa ñöôïc nghieân cöùu
moät caùch ñaày ñuû, ñaëc bieät ôû nhöõng quoác gia ñang
phaùt trieån [5].
3.2.2. Nöôùc saïch vaø caùc beänh laây truyeàn
qua nöôùc
Nöôùc saïch vaø chaát löôïng nöôùc
BÑKH laøm giaûm söï tieáp caän cuûa con ngöôøi vôùi
nöôùc saïch vaø caùc heä thoáng veä sinh, gaây ra nhöõng haäu
quaû nghieâm troïng tôùi söùc khoûe cuûa treû em [13].
Theo nghieân cöùu cuûa Bates vaø coäng söï, taùc ñoäng cuûa
BÑKH theo khu vöïc seõ laøm cho moät nöûa daân soá
toaøn caàu soáng gaàn löu vöïc soâng bò khan hieám nöôùc
vaøo naêm 2050 [7]. Thieáu nöôùc seõ daãn tôùi haïn haùn
keùo daøi laøm giaûm caû veà soá löôïng vaø chaát löôïng cuûa
caùc nguoàn cung caáp nöôùc, töø ñoù daãn tôùi töû vong, suy
6
Taïp chí Y teá Coâng coäng, 3.2013, Soá 27 (27)
dinh döôõng, caùc beänh truyeàn nhieãm vaø beänh ñöôøng
hoâ haáp [13]. Luõ luït coøn coù theå daãn tôùi nguoàn nöôùc
bò oâ nhieãm do caùc kim loaïi naëng, hoaëc caùc chaát ñoäc
haïi khaùc töø caùc bình chöùa hoaëc caùc hoùa chaát ñaõ toàn
taïi trong moâi tröôøng nhö thuoác tröø saâu. Caùc kim loaïi
naëng trong ñoù coù chì coù theå gaây aûnh höôûng lôùn tôùi
söùc khoûe treû em. Caùc kim loaïi naëng vaø moät soá chaát
ñoäc khaùc coù theå qua nhau thai vaø coøn ñi vaøo söõa meï,
laøm aûnh höôûng tôùi söï taêng tröôûng vaø söï phaùt trieån
cuûa treû. Khi treû cai söõa meï, treû coù nguy cô phôi
nhieãm vôùi caùc chaát oâ nhieãm coù theå coù maët trong söõa
ngoaøi, nöôùc uoáng vaø thöïc phaåm [20].
Caùc beänh laây truyeàn qua thöïc phaåm vaø nöôùc uoáng
Tieâu chaûy laø nguyeân nhaân gaây töû vong haøng ñaàu
ôû treû em, haàu heát caùc ca töû vong laø do nöôùc bò oâ
nhieãm, ñieàu kieän veä sinh khoâng ñaûm baûo. Moãi naêm
coù gaàn 2 trieäu em töû vong do beänh tieâu chaûy. BÑKH
ñöôïc döï ñoaùn seõ laøm taêng tyû leä maéc vaø möùc ñoä traàm
troïng cuûa beänh tieâu chaûy [8, 12]. Moät nghieân cöùu veà
moái lieân quan giöõa nöôùc saïch vaø beänh tieâu chaûy
tieán haønh ôû moät soá ñaûo khu vöïc Thaùi Bình Döông
ñaõ chæ ra raèng treû sô sinh vaø treû nhoû ñaëc bieät deã bò
toån thöông bôûi tieâu chaûy [4]. Rotavirus vaãn laø
nguyeân nhaân haøng ñaàu daãn tôùi tieâu chaûy ôû treû em.
Caùc yeáu toá nhö nhieät ñoä cao, ñoä aåm thaáp vaø möïc
nöôùc soâng cao ñaõ laøm taêng tyû leä môùi maéc cuûa beänh
tieâu chaûy do rotavirus ôû Dhaka, Bangladesh [4]. Tyû
leä töû vong cuûa treû em do tieâu chaûy ôû caùc nöôùc coù thu
nhaäp thaáp, ñaëc bieät ôû khu vöïc caän Sahara luoân ôû
möùc cao maëc duø ñaõ coù nhöõng caûi thieän trong vieäc
chaêm soùc vaø söû duïng lieäu phaùp buø nöôùc qua ñöôøng
uoáng. Treû em ôû khu vöïc naøy coù theå soáng soùt sau khi
traûi qua caùc caên beänh caáp tính nhöng sau ñoù laïi töû
vong do tieâu chaûy keùo daøi hoaëc suy dinh döôõng [9].
Theo Yoko vaø coäng söï, treû em phaûi chòu gaùnh naëng
lôùn nhaát do beänh taû ôû moät soá nöôùc nhö Indonesia,
AÁn Ñoä vaø Mozambique [4].
3.2.3. Caùc beänh ñöôøng hoâ haáp
BÑKH lieân quan tôùi oâ nhieãm khoâng khí ôû caû hai
khía caïnh nguyeân nhaân (thaûi caùc khí gaây hieäu öùng
nhaø kính) vaø khía caïnh aûnh höôûng (caùc ñôït soùng
nhieät ôû caùc khu vöïc ñoâ thò laøm taêng noàng ñoä caùc chaát
oâ nhieãm trong khoâng khí) [4]. Moät chaát gaây oâ nhieãm
khoâng khí phoå bieán laø haït buïi mòn (PM), coù moái lieân
quan vôùi söï gia taêng caùc ca beänh dò öùng vaø hen
suyeãn [14]. Treû em ñaëc bieät deã bò toån thöông bôûi caùc
beänh gaây ra do oâ nhieãm khoâng khí do phoåi cuûa treû
em coøn ñang trong giai ñoaïn phaùt trieån vaø nhòp thôû
| TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |
cuûa treû em cao hôn ngöôøi tröôûng thaønh. Phoåi cuûa treû
chöa phaùt trieån hoaøn thieän seõ khoù coù theå hoài phuïc
hoaøn toaøn sau toån thöông [4]. Tyû leä sinh non, treû nheï
caân, vaø töû vong sô sinh ñeàu taêng leân ôû nhöõng coäng
ñoàng coù noàng ñoä chaát haït mòn cao [24]. Nhieät ñoä
khoâng khí aám leân thöôøng ñi keøm vôùi noàng ñoä oâ zoân
taêng cao. OÂ nhieãm oâ zoân maët ñaát laø moät chaát gaây
kích thích phoåi, laøm aûnh höôûng tôùi maøng nhaày cuûa
heä hoâ haáp, caùc moâ phoåi vaø chöùc naêng hoâ haáp. Phôi
nhieãm vôùi noàng ñoä cao oâ zoân laøm taêng soá ca nhaäp
vieän do vieâm phoåi, hen suyeãn, vieâm muõi dò öùng, vaø
caû töû vong sô sinh. Theo ñaùnh giaù cuûa Perry vaø coäng
söï, BÑKH vaøo nhöõng naêm 2020 coù theå laøm taêng soá
ca caáp cöùu phaûi nhaäp vieän do hen suyeãn cuûa treû töø
0 - 17 tuoåi ôû khu vöïc trung taâm cuûa thaønh phoá New
York leân khoaûng 7,3% [12, 25].
3.2.4. Caùc beänh laây truyeàn qua vector
Soát reùt
Söï phaân boá vaø laây truyeàn theo muøa cuûa beänh
soát reùt bò aûnh höôûng bôûi BÑKH vì caû vector vaø kí
sinh truøng (KST) ñeàu nhaïy caûm vôùi nhieät ñoä [29].
Nhieät ñoä aûnh höôûng tôùi toác ñoä phaùt trieån cuûa KST
soát reùt trong vector laø muoãi vaø caû toác ñoä phaùt trieån
cuûa muoãi. Soá ca soát reùt môùi maéc taêng leân ôû caùc vuøng
mieàn nuùi cuûa Kenya coù moái lieân quan vôùi löôïng
möa vaø nhieät ñoä taêng cao 3 - 4 thaùng tröôùc ñoù [17].
Theo WHO, haøng naêm coù töø 350 - 550 trieäu ca maéc
soát reùt, trong ñoù hôn 1 trieäu ca töû vong. Do heä mieãn
dòch chöa phaùt trieån hoaøn chænh neân treû em coù nguy
cô töû vong cao hôn, 75% caùc ca töû vong do soát reùt
xaûy ra ôû treû em döôùi 5 tuoåi [4]. Beänh soát reùt gaây ra
bôûi KST Plasmodium, laây truyeàn töø ngöôøi naøy sang
ngöôøi khaùc qua veát ñoát cuûa muoãi Aonopheles mang
KST. Ñaây laø moät vaán ñeà söùc khoûe ñaëc bieät nghieâm
troïng ôû chaâu Phi, vôùi 20% soá ca töû vong cuûa treû em
khu vöïc naøy laø do soát reùt [20]. Theo öôùc tính cuûa
WHO, ôû khu vöïc caän Sahara coù khoaûng 250 trieäu ca
soát reùt trong ñoù 90% gaây ra bôûi Plasmodium
falciparum, daãn tôùi 881.000 ca töû vong vaøo naêm
2008, trong ñoù 80% caùc ca töû vong naøy xaûy ra ôû treû
em döôùi 5 tuoåi [3].
Soát xuaát huyeát
Soát xuaát huyeát Dengue (SXHD) laøm aûnh höôûng
tôùi 50 - 100 trieäu ngöôøi moãi naêm, vaø gaây ra haøng
chuïc nghìn ca töû vong ôû treû em [23]. Nhöõng ñaùnh giaù
veà thay ñoåi trong giôùi haïn ñòa lyù cuûa laây truyeàn
SXHD tính ñeán yeáu toá BÑKH vaø daân soá ñaõ chæ ra
raèng 50 - 60% daân soá toaøn caàu seõ bò aûnh höôûng bôûi
soát xuaát huyeát vaøo cuoái theá kyû 21. SXHD aûnh höôûng
tôùi taát caû caùc ñoä tuoåi, tuy nhieân gaùnh naëng beänh taät
vaø phaàn lôùn caùc ca töû vong do SXHD cao nhaát ôû
nhoùm treû em. ÔÛ moät soá quoác gia chaâu AÙ, SXHD laø
nguyeân nhaân haøng ñaàu daãn tôùi caùc ca nhaäp vieän vaø
töû vong ôû treû em [4, 16]. Öôùc tính coù khoaûng 1/3 daân
soá toaøn caàu ñang soáng ôû nhöõng khu vöïc coù khí haäu
phuø hôïp cho söï laây truyeàn virus dengue. Löôïng möa
cao vaø nhieät ñoä cao coù theå laøm taêng söï laây nhieãm,
tuy nhieân caùc nghieân cöùu coøn chæ ra raèng haïn haùn
cuõng coù theå laø moät nguyeân nhaân do caùc vaät duïng
chöùa nöôùc trong gia ñình taêng leân, taïo ñieàu kieän
thuaän lôïi cho moâi tröôøng sinh saûn cuûa muoãi [9].
3.2.5. Suy dinh döôõng
BÑKH gaây ra caùc ñieàu kieän thôøi tieát cöïc ñoan
laøm traàm troïng hôn tình traïng suy dinh döôõng [11].
Caùc ñieàu kieän thôøi tieát cöïc ñoan nhö haïn haùn vaø luõ
luït laøm ñe doïa tôùi naêng suaát caây troàng vaø naêng suaát
chaên nuoâi. Do vaäy, BÑKH taùc ñoäng tröïc tieáp ñeán an
ninh löông thöïc vaø laøm traàm troïng hôn tình traïng suy
dinh döôõng ôû treû em [22]. Suy dinh döôõng laø nguyeân
nhaân cô baûn daãn tôùi ít nhaát 3,5 trieäu ca töû vong moãi
naêm, vaø 1/3 trong soá naøy laø treû em döôùi 5 tuoåi. Treû
em bò suy dinh döôõng maïn tính trong voøng 2 - 3 naêm
ñaàu ñôøi coù theå bò taêng tröôûng chaäm vaø aûnh höôûng
ñeán khaû naêng hoïc taäp. Treû nheï caân coøn coù heä mieãn
dòch yeáu neân treû deã maéc caùc beänh nhieãm truøng [11,
20]. Moät nghieân cöùu ñaõ ñöôïc tieán haønh ôû moät vuøng
sa maïc cuûa AÁn Ñoä ñeå tìm hieåu taùc ñoäng cuûa haïn haùn
ñeán tình traïng dinh döôõng cuûa treû em 0 - 5 tuoåi.
Tình traïng dinh döôõng cuûa treû em trong nghieân cöùu
ñöôïc ñaùnh giaù bôûi soá lieäu nhaân traéc hoïc, cheá ñoä aên
uoáng vaø caùc daáu hieäu laâm saøng cuûa thieáu huït dinh
döôõng, vaø keát quaû cho thaáy caû suy dinh döôõng theå
gaày coøm vaø suy dinh döôõng theå coøi coïc, caùc daáu
hieäu suy dinh döôõng trong thôøi gian ngaén vaø caû
trong thôøi gian daøi [4].
3.2.6. Di cö vaø tieáp caän vôùi caùc dòch vuï y teá
cô baûn
Phuï nöõ vaø treû em chieám tyû leä lôùn trong soá nhöõng
ngöôøi maát nôi ôû do thieân tai. Söï di daân, thay ñoåi choã
ôû thöôøng gaây nhöõng aûnh höôûng baát lôïi cho treû em
nhö laøm taêng nguy cô treû bò laïm duïng vaø buoân baùn.
Nhöõng gia ñình ngheøo maát choã ôû thöôøng phaûi soáng
ôû vuøng ngoaïi oâ coù cô sôû haï taàng keùm, gaàn vôùi nhöõng
khu coâng nghieäp, tieáp xuùc vôùi chaát thaûi ñoäc haïi [4].
Toå chöùc Baûo veä Treû em cuûa Anh ñaõ öôùc tính raèng
haøng trieäu treû em seõ bò gieát haïi, vaø coù nguy cô bò ñoùi,
Taïp chí Y teá Coâng coäng, 3.2013, Soá 27 (27)
7
| TOÅNG QUAN & NGHIEÂN CÖÙU |
beänh taät, bò laïm duïng caû veà theå chaát vaø tình duïc khi
di cö [11]. Ngoaøi ra caùc can thieäp veà y teá chaúng haïn
nhö tieâm vaéc xin (ñaëc bieät vôùi beänh sôûi) coù taùc ñoäng
quan troïng ñeán söï soáng soùt cuûa treû em, nhöng thöïc
teá thì raát khoù khaên ñeå tieán haønh nhöõng can thieäp y
teá naøy trong nhoùm daân soá khoù quaûn lyù. Treû em bò suy
dinh döôõng vaø phuï nöõ mang thai laø nhöõng nhoùm ñoái
töôïng coù nguy cô cao khi hoï di chuyeån tôùi nhöõng khu
vöïc beänh soát reùt löu haønh. Di daân taïo ñieàu kieän
thuaän lôïi cho söï lan roäng cuûa kí sinh truøng soát reùt P.
falciparum khaùng thuoác chloroquine, ñaëc bieät ôû
nhöõng ngöôøi tò naïn ôû Ñoâng Nam AÙ vaø Nam AÙ [4].
Baûng 1. Moät soá hoaït ñoäng öùng phoù vôùi BÑKH lieân
quan ñeán treû em
3.3. ÖÙng phoù vôùi bieán ñoåi khí haäu
3.1. Thích öùng vaø giaûm nheï taùc ñoäng cuûa
bieán ñoåi khí haäu
Chuùng ta chæ coù theå giaûm nheï vaø thích öùng vôùi
BÑKH do ñaây laø moät quaù trình khoâng theå ñaûo ngöôïc
ñöôïc. Nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån ñang phaûi ñoái
maët vôùi nguy cô lôùn hôn töø BÑKH, noù taùc ñoäng tôùi
söï phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi vaø khaû naêng deã bò toån
thöông cuûa con ngöôøi [1, 2]. Heä thoáng caûnh baùo sôùm
caùc ñôït soùng nhieät ñaõ ñöôïc thöïc hieän nhaèm caûnh baùo
cho ngöôøi daân vaø chính quyeàn veà dòch beänh coù theå
buøng phaùt döïa vaøo döï baùo veà thôøi tieát vaø moâi tröôøng.
Nhöõng döï baùo theo muøa coù theå ñöôïc söû duïng ñeå taêng
khaû naêng phuïc hoài vôùi BÑKH, bao goàm caû thaûm hoïa
lieân quan ñeán thôøi tieát [9]. Caùc bieän phaùp giaûm nheï
BÑKH phaàn lôùn taäp trung vaøo nguyeân nhaân gaây ra
BÑKH, ñoù laø haïn cheá vaø giaûm thieåu söï phaùt thaûi caùc
khí nhaø kính. Theo IPCC, caàn thieát phaûi caét giaûm töø
60 - 70% khí thaûi gaây hieäu öùng treân toaøn caàu ñeå caân
baèng noàng ñoä caùc khí gaây hieäu öùng nhaø kính trong
khí quyeån vaø haïn cheá nhöõng thieät haïi cho heä sinh
thaùi cuõng nhö caùc heä lyù sinh khaùc [27].
Nguoàn : UNICEF (2008) [11].
cuûa BÑKH tôùi söùc khoûe con ngöôøi taïi Vieät Nam, ñaëc
bieät chöa coù nghieân cöùu ôû lónh vöïc taùc ñoäng cuûa
BÑKH tôùi söùc khoûe cuûa treû em. Caùc nghieân cöùu ñaõ
chæ ra raèng caàn öu tieân nhoùm ñoái töôïng treû em trong
caùc bieän phaùp giaûm thieåu nguy cô chung cuûa coäng
ñoàng do bieán ñoåi khí haäu. Do vaäy, nhoùm taùc giaû coù
moät soá khuyeán nghò nhö sau:
- Caùc chính phuû vaø caùc cô quan quoác teá, caùc toå
chöùc caàn ñaåy maïnh hôn nöõa caùc haønh
ñoäng/chöông trình nhaèm tieán tôùi giaûm thieåu
löôïng khí nhaø kính ñöôïc thaûi vaøo khí quyeån.
- Caàn coù caùc nghieân cöùu, caùc chöông trình ñaùnh
giaù taùc ñoäng cuûa BÑKH tôùi söùc khoûe cuûa con
ngöôøi noùi chung, ñaëc bieät laø söùc khoûe cuûa treû em.
3.2. Söï tham gia cuûa treû em vaøo caùc chöông
trình öùng phoù vôùi bieán ñoåi khí haäu
Baûng 1 döôùi ñaây laø moät soá hoaït ñoäng öùng phoù
vôùi BÑKH lieân quan ñeán treû em. Caùc hoaït ñoäng naøy
caàn coù söï tham gia cuûa treû em trong caùc gia ñình,
tröôøng hoïc vaø ôû coäng ñoàng.
- Loàng gheùp caùc vaán ñeà cuûa treû em vaøo vaên baûn
chính saùch lieân quan ñeán BÑKH: Caùc ban ngaønh
caàn phaûi tham gia vaøo quaù trình hình thaønh caùc
vaên baûn chính saùch ñeå ñaûm baûo raèng caùc nhu caàu
cuûa treû ñöôïc ñaùp öùng.
Keát luaän vaø khuyeán nghò
Hieän nay chöa coù nhieàu nghieân cöùu veà taùc ñoäng
- Ñaûm baûo söï tham gia cuûa treû em trong nhöõng noã
löïc thích öùng vôùi BÑKH.
8
Taïp chí Y teá Coâng coäng, 3.2013, Soá 27 (27)
- Taêng cöôøng giaùo duïc moâi tröôøng vaø kyõ naêng
soáng cho treû.