- Trang Chủ
- Du lịch
- Sinh kế của cộng đồng địa phương dựa vào điểm du lịch: Những vấn đề đặt ra hiện nay
Xem mẫu
- VĂN HÓA DU LỊCH
SINH KẾ CỦA CỘNG ĐỒNG ĐỊA PHƯƠNG DỰA VÀO
ĐIỂM DU LỊCH: NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA HIỆN NAY
ĐOÀN VĂN THẮNG
Tóm tắt
Du lịch được coi là ngành công nghiệp không khói, ngày càng đóng vai trò quan trọng trong việc
thay đổi cơ cấu kinh tế, cung cấp việc làm và đóng góp vào ngân sách quốc gia, địa phương. Ở một số
nơi có điểm du lịch, một bộ phận dân cư của cộng đồng địa phương đã dựa vào sự phát triển du lịch để
thay đổi các chiến lược mưu sinh. Quá trình thích ứng với sinh kế mới đưa đến nhiều thay đổi tại cộng
đồng trên các phương diện thu nhập, diện mạo vật chất, lối sống và các thực hành văn hóa. Cộng đồng
được gì và mất gì trong quá trình thay đổi sinh kế, đưa đến những thay đổi về mặt văn hóa là vấn đề
cần được quan tâm.
Từ khóa: Cộng đồng, sinh kế, điểm du lịch
Abstract
Tourism is considered a smokeless industry, which plays an important role in changing the economic
structure, providing jobs and contributing to national and local budgets. In some places where there
are tourist sites, a part of the local community has relied on tourism development to change their
livelihood strategies. The process of adapting to new ways of livelihood leads to many changes in
the community in terms of income, appearance of material, lifestyle and cultural practices. What the
community can gain and lose in the process of changing the ways of livelihood, resulting changes in
cultural aspects is concerned matter.
Keywords: Community, livelihoods, tourism site
1. Bối cảnh dân nông thôn - đô thị… trong việc tìm ra con
T
rong những năm qua, diện mạo nông đường giải quyết vấn đề kinh tế hộ gia đình. Ở
thôn Việt Nam trên các phương diện cấp độ có tính vĩ mô, các học giả và nhà quản
kinh tế, văn hóa, xã hội có nhiều thay lý quan tâm đến các nghiên cứu, hỗ trợ việc
đổi dưới tác động của phát triển kinh tế. Công hoạch định chính sách nhằm tìm ra con đường
nghiệp hóa, đô thị hóa và kinh tế thị trường “cải tạo” nông thôn với hy vọng “thủ tiêu” cơ
như một lực tác động tạo ra những biến đổi từ chế làng xã cũ và các mặt hạn chế của nó để
các thực hành văn hóa, lối sống đến các mối đưa các làng xã này trở thành “nông thôn mới”
quan tâm về vấn đề quyền lực, sự sở hữu, sử với kỳ vọng mang lại cho cộng đồng nông
dụng tài nguyên và việc lựa chọn, quyết định thôn những yếu tố tích cực trong đời sống vật
các phương thức mưu sinh… Trong bối cảnh chất và tinh thần.
đó, xuất hiện tình trạng “nhạt” nông nghiệp Trong mục tiêu phát triển nông thôn
đã diễn ra tại nhiều cộng đồng nông thôn khi và giảm nghèo, sinh kế trở thành mục tiêu
đứng trước quá trình thu hồi quyền sử dụng nghiên cứu và phân tích nhằm tìm ra những
đất nông nghiệp để xây dựng hạ tầng các khu chiến lược hiệu quả, góp phần cải thiện cuộc
công nghiệp, khu đô thị; trước sức hút từ các sống của cộng đồng bởi nó là phương tiện để
khu công nghiệp, các chiến lược sinh kế mới đảm bảo đời sống. Theo định nghĩa của DFID
và các cơ hội thu nhập tốt hơn từ quá trình di (Department for International Development -
Số 26 - Tháng 12 - 2018 VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
79
- VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
Bộ Phát triển Quốc tế Anh), “sinh kế bao gồm sinh kế mới, thay đổi cách làm ăn kinh tế, từ đó
các khả năng, các tài sản (bao gồm cả các đưa đến sự thay đổi trong đời sống văn hóa
nguồn lực vật chất và xã hội) và các hoạt động của người dân.
cần thiết để kiếm sống” (5, tr.5). Trong khung Du lịch đang trở thành một ngành công
phân tích sinh kế bền vững của DFID, vốn sinh nghiệp được khai thác có hiệu quả tại Việt
kế được chia thành 4 loại: Vốn nhân lực, vốn vật Nam. Điều này được chứng minh qua các con
chất, vốn xã hội, vốn tự nhiên và vốn tài chính. số thống kê về số lượng khách nội địa, khách
Sinh kế bền vững có thể được hiểu như sau: quốc tế và doanh thu tăng qua các năm. Nhiều
“Một sinh kế sẽ phải tùy thuộc vào khả năng điểm du lịch được hình thành, thu hút vốn
và của cải (cả nguồn lực vật chất và xã hội) đầu tư, kéo theo kinh doanh du lịch làm lợi
và những hoạt động mà tất cả là cần thiết để cho các doanh nghiệp và cho cả cộng đồng
mưu sinh. Sinh kế của một người hoặc của địa phương. Cộng đồng địa phương một mặt
một gia đình chỉ có thể là bền vững khi họ có được hưởng lợi, mặt khác đóng góp một phần
thể đương đầu và phục hồi trước những căng vào phát triển các dịch vụ cung cấp cho khách
thẳng và biến động, và tồn tục được hoặc nâng du lịch, tham gia bảo vệ tài nguyên du lịch và
cao thêm các khả năng và của cải của mình được nhìn nhận như một bên tham gia, một
hiện nay và của cả trong tương lai mà không đối tác của ngành du lịch nhằm đảm bảo lợi
làm tổn hại đến các nguồn lực môi trường” (2, ích trong trong mô hình có sự tham gia của
tr.104). Sinh kế của con người rất đa dạng, tùy Chính quyền - Doanh nghiệp du lịch - Cộng
từng điều kiện tự nhiên, trình độ kinh tế, văn đồng - Du khách.
hóa, xã hội mà có các chiến lược sinh kế khác
Nghiên cứu sinh kế dựa vào điểm du lịch là
nhau với các nhóm khác nhau thực hiện sinh
một hướng tiếp cận để thấy được cộng đồng
kế. Gần biển, bám biển; gần rừng, bám rừng,…
đã tận dụng và chịu tác động như thế nào từ
với các hình thức khai thác đơn giản nhất của
một yếu tố mới xuất hiện trong cuộc sống, đặc
cộng đồng đến những công việc có tính chất
biệt là với những người nông dân nhiều thế hệ
phức tạp như làm nghiên cứu khoa học hay các
quen với kinh tế nông nghiệp và văn hóa từ
nghề nghiệp đòi hỏi kỹ năng và chất xám cao
nền kinh tế nông nghiệp sản sinh ra. Nghiên
như công nghệ điện tử, vũ trụ… Sinh kế không
cứu như vậy sẽ chỉ ra được cộng đồng được gì
phải là thứ bất biến đối với bất cứ cá nhân,
và mất gì, cụ thể hơn là tìm hiểu những biến
cộng đồng nào. Một tác động từ bên ngoài hay
đổi về kinh tế, đời sống văn hóa xã hội của
tính chủ động của con người sẽ làm thay đổi
cộng đồng địa phương do tác động của điểm
chiến lược sinh kế và từ đó dẫn tới những biến
du lịch đem lại. Ngoài ra, nghiên cứu sinh kế
đổi về mức sống cùng các vấn đề kéo theo nó
dựa vào điểm du lịch cũng chỉ ra loại hình nào
khi kinh tế thay đổi. Có những ví dụ về vấn đề
ảnh hưởng đến hình ảnh điểm du lịch và cần
thay đổi sinh kế do tác động từ bên ngoài, điển
có cách xử lý ra sao. Do đó, đây là một công
hình là việc “xâm lăng” của công nghiệp hóa,
việc vừa có ý nghĩa khoa học, vừa có ý nghĩa
đô thị hóa đến các vùng nông thôn. Một mặt,
thực tiễn.
cộng đồng cư dân phải thay đổi chiến lược
sống, thích nghi với các sinh kế mới, mặt khác 2. Điểm du lịch và cơ hội thay đổi chiến lược
là những thay đổi về văn hóa xã hội. Có một sinh kế của cộng đồng địa phương
loại tác động thường không được chú ý nhiều 2.1. Khái niệm điểm du lịch
như đối với vấn đề công nghiệp hóa, đô thị Theo Quyết định phê duyệt “Chiến lược
hóa nhưng cũng mang lại những tác động rất phát triển du lịch Việt Nam đến năm 2020,
lớn tới việc lựa chọn chiến lược sinh kế, tới đời tầm nhìn đến năm 2030” của Thủ tướng Chính
sống kinh tế, văn hóa xã hội của cộng đồng, phủ, mục tiêu chiến lược của du lịch Việt Nam
đó chính là tác động của các điểm du lịch, đặc là phát triển ngành du lịch thành ngành kinh
biệt là các điểm du lịch lớn, nổi tiếng, giàu tiềm tế mũi nhọn, có tính chuyên nghiệp, hiện đại,
năng. Việc xuất hiện điểm du lịch đã cung cấp mang đến những sản phẩm du lịch chất lượng,
80 Số 26 - Tháng 12 - 2018
- VĂN HÓA DU LỊCH
Bảng 1. Tổng thu từ khách du lịch giai đoạn 2009 - 2017
Năm
Chỉ tiêu 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017
Tổng thu từ
khách du lịch
68,00 96,00 130,00 160,00 200,00 230,00 337,83 400,00 510,90
(Nghìn tỉ
đồng)
Tốc độ tăng
13,3 41,2 35,4 26,1 25,0 15,0 * 18,4 27,5
trưởng (%)
Chú thích: * Theo phương pháp thống kê mới (Nguồn: Tổng cục Du lịch)
đa dạng, có thương hiệu, mang đậm bản sắc Điểm du lịch có thể chia thành điểm du lịch
văn hóa dân tộc, cạnh tranh được với các nước tự nhiên và điểm du lịch văn hóa nếu đặt cách
trong khu vực và thế giới. Trong bối cảnh như phân chia theo quan điểm nhị nguyên: chia tài
vậy, ngành du lịch phải ra sức khai thác các nguyên du lịch thành hai thực thể tự nhiên và
tiềm năng du lịch từ nguồn vốn du lịch nhân văn hóa. Trong đó, điểm du lịch tự nhiên được
văn, du lịch tự nhiên để đạt chỉ tiêu đề ra. Cùng hiểu là điểm du lịch mà các hoạt động của nó
với đó là lợi nhuận khiến các doanh nghiệp du chủ yếu dựa vào khai thác giá trị các tài nguyên
du lịch tự nhiên. Thường thì các loại hình du
lịch sẵn sàng chi một khoản lớn trong chiến
lịch nghỉ dưỡng, du lịch thể thao, du lịch núi,
lược kinh doanh của mình. Do đó, các điểm tài
du lịch biển… sẽ gắn với điểm du lịch loại này.
nguyên du lịch được rót vốn đầu tư, khai thác,
Đối với điểm du lịch văn hóa, các giá trị khai
biến thành các điểm du lịch và trong chiến thác sẽ tập trung vào các trung tâm lịch sử, văn
lược kinh doanh sẽ được quảng bá rộng để trở hóa, giáo dục. Đặc biệt là việc khai thác các sinh
nên nổi tiếng, có sức hút, hay tạo ra “lực hấp hoạt văn hóa của các cộng đồng còn tồn tại
dẫn du lịch”. Vậy điểm du lịch là gì? nhiều nét văn hóa truyền thống như các làng
“Theo nghĩa chung nhất, điểm du lịch là điển hình ở đồng bằng châu thổ sông Hồng,
những chỗ hoặc cơ sở mà khách du lịch hướng nơi diễn ra nhiều lễ hội lớn. Các doanh nghiệp
đến và lưu trú, điểm du lịch có thể là những du lịch cũng thường kinh doanh tại những
chỗ không có dân cư. Đó là nghĩa rộng của cộng đồng xa trung tâm đô thị, đặc biệt như ở
điểm du lịch. Tuy nhiên, trong kinh tế du lịch, Việt Nam là các cộng đồng tộc người thiểu số
điểm du lịch là một nơi, một vùng hay một đất có văn hóa được mô tả là khác lạ, kỳ bí, do đó
có sức hút đặc biệt với du khách, cả khách nội
nước có sức hấp dẫn đặc biệt với người dân
địa và khách quốc tế. Các trung tâm tôn giáo
ngoài địa phương và có những thay đổi nhất
cũng là một nguồn tài nguyên lớn cho du lịch
định trong kinh tế do hoạt động du lịch gây
để tạo nên các điểm du lịch tôn giáo. Ngoài ra,
nên” (6, tr.112). Điểm du lịch có thể là một điểm các trung tâm kinh tế, chính trị cũng là nơi thu
lớn hay nhỏ có tài nguyên du lịch. Trong đó, hút được hoạt động du lịch. Trên thực tế, hiếm
theo cách phân loại đơn giản nhất, tài nguyên có điểm du lịch nào chỉ bao gồm một nhân tố
du lịch bao gồm: tài nguyên du lịch văn hóa, tự nhiên hoặc văn hóa mà chủ yếu là các điểm
tài nguyên du lịch tự nhiên. Do đó, ngoài khái du lịch có sự kết hợp nhiều yếu tố.
niệm điểm du lịch, cũng cần làm rõ khái niệm Ngoài ra, cũng có thể chia điểm du lịch
điểm tài nguyên. Có thể định nghĩa điểm tài thành điểm du lịch có ý nghĩa địa phương,
nguyên là nơi có một hay nhiều tài nguyên du vùng, quốc gia, quốc tế, hay chia thành hai loại
lịch hấp dẫn du khách nhưng chưa được khai điểm: điểm du lịch có ý nghĩa hạn chế và điểm
thác. Như vậy, cũng có thể hiểu điểm du lịch là du lịch có ý nghĩa tuyệt đối. Điểm du lịch có
điểm đã khai thác tài nguyên du lịch. ý nghĩa hạn chế khi chỉ thu hút được một số
Số 26 - Tháng 12 - 2018 VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
81
- VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
du khách hạn chế ở một vài địa phương, vùng, Cũng cần thống nhất một cách tương đối rằng
hay đất nước. Điểm du lịch có ý nghĩa tuyệt đây là các cộng đồng thuộc khu vực nông
đối là điểm du lịch thu hút không hạn chế số thôn hoặc các khu vực hẻo lánh, văn hóa còn
lượng du khách. khá thuần nhất bởi sự khu biệt tương đối với
2.2. Điểm du lịch - cơ hội sinh kế của cộng cuộc sống bên ngoài. Các đặc điểm về yếu tố
đồng địa phương địa vực, kinh tế và văn hóa trong trường hợp
Cộng đồng là một khái niệm có độ co giãn này dễ dàng nhận biết để phản ánh các đặc
về nội hàm và ngoại diên nên khó có một trưng của cộng đồng. Bởi sinh sống gắn với
định nghĩa thống nhất. Theo nhà nghiên cứu các điểm tài nguyên du lịch, cho nên các tài
Lương Hồng Quang, khái niệm cộng đồng nguyên du lịch tự nhiên cũng là một nguồn
(community) được sử dụng để chỉ các đối khai thác sinh kế của cộng đồng qua các hoạt
tượng có những đặc điểm khác nhau về quy động như săn bắn, khai thác tài nguyên rừng
mô, đặc tính xã hội. Rộng nhất có thể kể đến (đặc biệt là tại các khu vườn quốc gia, khu
các khối tập hợp người, các liên minh rộng lớn bảo tồn thiên nhiên...). Bên cạnh đó, với các
như cộng đồng thế giới, cộng đồng châu Âu… tài nguyên nhân văn, cộng đồng địa phương
Nhỏ hơn có thể áp dụng cho một kiểu/ hạng thường được xem như là chủ thể sáng tạo, gìn
xã hội, căn cứ vào các đặc tính tương đồng giữ và phát huy giá trị. Do đó, cộng đồng địa
như tôn giáo, sắc tộc như cộng đồng người phương cần nhận được sự quan tâm và chia
Do Thái, cộng đồng người Thanh giáo… Ở cấp sẻ quyền lợi trong quá trình phát triển du lịch,
độ nhỏ hơn, cộng đồng được sử dụng để chỉ cũng như cần được nâng cao nhận thức và mối
các đơn vị cơ bản như cộng đồng làng hay quan tâm của họ trong việc bảo vệ cảnh quan
một nhóm xã hội có những đặc tính chung về môi trường tự nhiên và các giá trị văn hóa gắn
giới, nghề nghiệp, thân phận xã hội… (3, tr.5). với cộng đồng.
Cũng theo ông, cộng đồng là một tập hợp Một tính chất phổ biến của điểm du lịch là
người được nhận diện dựa trên yếu tố địa vực, sự đan xen, hay tính xen ghép với điểm sinh
nghề nghiệp và văn hóa. Trong đó, yếu tố địa sống và hoạt động kinh tế của cộng đồng địa
vực thường gắn chặt với đất đai, là đặc điểm phương. Điều này thể hiện rõ nhất tại các điểm
để khu biệt một cộng đồng. Những cộng đồng du lịch làng quê, du lịch phố cổ, du lịch văn hóa
làng thường gắn với yếu tố này. Tuy nhiên có - lễ hội,… Không những vậy, ngay cả các điểm
những kiểu cộng đồng ít gắn với yếu tố địa vực du lịch tự nhiên như Cát Bà, Đồ Sơn, Hạ Long,
mà sự phân định cộng đồng được dựa trên sự Bãi Cháy,… cũng là các khu vực dân cư có hoạt
chia sẻ chung tính chất nào đó. Nhìn chung, động kinh tế sôi động (1, tr. 31). Do đó, một khi
yếu tố địa vực là đặc điểm khu biệt cộng đồng. điểm du lịch xuất hiện sẽ tạo ra những cơ hội
Yếu tố kinh tế vừa (hay nghề nghiệp) vừa tạo thay đổi chiến lược sinh kế cho cộng đồng địa
ra sự đảm bảo về mặt vật chất, vừa tạo ra một phương nơi đó vì những nhu cầu của du khách
sự chia sẻ chung về địa vị kinh tế, cách thức và chính bản thân ngành du lịch.
làm ăn, về tổ nghề,... Yếu tố văn hóa rõ ràng Trước hết, du khách khi đến với điểm du
có vai trò quan trọng trong xác định đặc điểm lịch thường có nhu cầu khám phá văn hóa,
nhận dạng một cộng đồng, là một biểu thị có phong tục tập quán của địa phương và sử
tính tổng hợp khi nhận biết các cộng đồng, dụng các dịch vụ ăn, nghỉ, hỗ trợ đi lại, nghỉ
trong đó đặc biệt chú ý đến các khía cạnh như ngơi… Đặc biệt, những sự khác biệt, lạ lẫm
truyền thống - lịch sử, tộc người, tôn giáo - tín thường trở thành điều thích thú đối với họ. Đó
ngưỡng, hệ thống giá trị - chuẩn mực, phong là cơ sở để cộng đồng địa phương nắm bắt cơ
tục tập quán... (3, tr.16-18) hội, thực hiện những dịch vụ phục vụ du khách
Trong trường hợp nghiên cứu sinh kế của từ loại hình đơn giản nhất cho đến các hình
cộng đồng địa phương dựa vào điểm du lịch, thức phức tạp. Các loại hình dịch vụ du lịch,
có thể hiểu rằng đây là tập hợp cư dân sinh trong đó có kinh doanh lưu trú, kinh doanh
sống trong hoặc liền kề với với điểm du lịch. ăn uống, thậm chí các hoạt động bán rong
82 Số 26 - Tháng 12 - 2018
- VĂN HÓA DU LỊCH
cũng đem lại một nguồn thu nhập lớn trong giải quyết nạn thất nghiệp và tạo ra nguồn
cơ cấu kinh tế của các hộ gia đình. Các thứ vải thu nhập mới. Chính những điều này “sẽ làm
thổ cẩm - một sản phẩm quá quen thuộc với giảm tình trạng di cư về các khu đô thị, làm
người dân, trở thành món hàng đắt tiền tại Sa ảnh hưởng đến các cân đối vĩ mô và chương
Pa khi du khách, đặc biệt là người nước ngoài, trình dịch chuyển cơ cấu của một số quốc gia”
thấy cuốn hút trước những sản phẩm như (7, tr.50). Ngoài ra, địa phương nơi có điểm du
vậy. Một món bánh quen thuộc, đơn giản của lịch sẽ được nhận những lợi ích nhất định về
cộng đồng địa phương nhưng lại được khách cơ sở hạ tầng, đặc biệt là hệ thống giao thông.
du lịch mua nhiều làm quà cho bạn bè, người Để phục vụ du lịch, các tuyến đường sẽ được
thân như bánh củ mài ở chùa Hương cũng tạo mở rộng và hiện đại hóa giúp cho việc đi lại
ra cơ hội việc làm cho không ít người sản xuất của người dân dễ dàng, thuận hiện hơn, tạo
sản phẩm này,… Dịch vụ ẩm thực cũng có cơ điều kiện thúc đẩy giao lưu kinh tế và văn hóa.
hội thu lợi nhuận lớn, giá cả của chúng thường Do vậy, có thể thấy rằng, điểm du lịch không
cao hơn nhiều so với mặt bằng chung… Và những tạo ra sinh kế mới, đem lại hiệu quả về
cũng bởi cộng đồng địa phương thường quan mặt kinh tế cho cộng đồng mà còn góp phần
niệm khách du lịch là những người nhiều tiền giải quyết một số vấn đề văn hóa - xã hội.
và sẵn sàng chi cho những dịch vụ cần thiết Một số tổ chức như DFID, WTO (World
nên những cảnh “chặt chém” thường xảy ra. Tourism Organization - Tổ chức Du lịch thế
Nói chung, điểm du lịch đã mang đến cho giới) hay SNV (Netherlands Development
cộng đồng địa phương những cơ hội việc làm Organisation - Tổ chức Phát triển Hà Lan) đã
tại chỗ, tạo điều kiện cho họ sinh sống và tiến có những chương trình về tác động của du
hành các chiến lược sinh kế thường nhật, tận lịch đối với cộng đồng, đặc biệt họ nhắm tới
dụng cơ hội từ điểm du lịch để có chiến lược du lịch vì cộng đồng nghèo. Trong đó, SNV đã
sinh kế mới, góp phần tăng thu nhập kinh tế. phân tích những tác động tích cực của du lịch
Điểm du lịch xuất hiện cũng là một cơ đến cộng đồng, một trong số đó có liên quan
hội kinh doanh đem lại lợi nhuận lớn cho các đến vấn đề sinh kế, có thể khái quát một vài
doanh nghiệp du lịch. Sau những sáng kiến vấn đề như sau:
của địa phương nhằm đáp ứng nhu cầu của du Trước hết, trong du lịch - một ngành công
khách và quảng bá du lịch, các doanh nghiệp nghiệp mang khách hàng đến với sản phẩm,
du lịch tiến hành đầu tư xây dựng cơ sở hạ các sản phẩm du lịch được sản xuất và tiêu
tầng, cung cấp dịch vụ. Cùng với việc đầu tư thụ gần như đồng thời. Do vậy, cộng đồng địa
kinh doanh du lịch, chính quyền và các doanh phương với các sản phẩm của mình không cần
nghiệp du lịch phải giải quyết hài hòa sao cho phải qua khâu trung gian mà trực tiếp đến tay
cộng đồng địa phương cũng được chia sẻ du khách, do vậy sẽ đem lại nguồn thu nhập
quyền lợi. Các lý thuyết về du lịch bền vững cao hơn, đặc biệt có lợi cho người nghèo.
hay du lịch cộng đồng đều nhắc tới vấn đề Thứ hai, có thể thấy rằng các tài nguyên du
này. Đặc biệt, khái niệm du lịch cộng đồng còn lịch có tính cạnh tranh cao thường chủ yếu tập
khẳng định: du lịch cộng đồng là du lịch mang trung ở các vùng xa trung tâm công nghiệp,
lại lợi ích cho cộng đồng. Nói chung, một yếu đô thị bởi những nơi này còn giữ được những
tố quan trọng trong du lịch là có thể cải thiện điều kiện thuần nhất về tự nhiên cũng như
chất lượng cuộc sống của cộng đồng bản địa, lối sống, phong tục, tập quán… Do đó sẽ có
cải thiện tính công bằng xã hội trong phát sức thu hút du khách và có lợi thế trong kinh
triển (1, tr.63). Do vậy, chính quyền thường doanh du lịch. Bởi vậy, cộng đồng địa phương
tạo điều kiện để người dân đăng ký các điểm ở những nơi này có nhiều cơ hội dựa vào các
kinh doanh và các doanh nghiệp du lịch ngoài điểm du lịch để cải thiện cuộc sống của mình
việc tập trung cho chiến lược kinh doanh của bằng việc thực hiện các chiến lược sinh kế dựa
mình thường có chính sách thu hút lao động vào điểm du lịch và làm nhân công cho các
địa phương. Đây cũng là một yếu tố góp phần doanh nghiệp du lịch bằng các loại công việc
Số 26 - Tháng 12 - 2018 VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
83
- VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
thường xuyên hoặc bán thời gian. Đặc biệt, đồng. Thêm một hiện tượng khác, đó là việc
điểm du lịch sẽ tạo ra cơ hội việc làm lớn cho cạnh tranh giữa doanh nghiệp du lịch với cộng
phụ nữ và những người trẻ, do đó góp phần đồng địa phương có thể gây ra những mâu
phá vỡ vòng luẩn quẩn đói nghèo. thuẫn nhất định. Lợi nhuận thu được từ du lịch
Thứ ba, điểm du lịch tạo lợi ích phi vật chất có thể tập trung phần lớn vào tay các doanh
cho cộng đồng trong việc nâng cao nhận thức nghiệp du lịch từ bên ngoài. Cộng đồng địa
về các giá trị văn hóa, giá trị tự nhiên của điểm phương có thể mất lợi thế kinh tế, xã hội và
du lịch mà không gian sinh hoạt, không gian chính trị khi bị gạt ra ngoài di sản của chính
sống của cộng đồng đan xen hoặc liền kề bởi họ. Các doanh nghiệp du lịch đẩy cộng đồng
cộng đồng sẽ hiểu được lợi ích của các giá trị ra khỏi di sản được cho là của chính họ và biến
đó trong việc tạo nguồn thu nhập và nâng cao họ trở thành những người làm thuê cho doanh
mức sống của mình. nghiệp, thậm chí với mức lương rẻ mạt, tạm
Cuối cùng, cộng đồng sẽ được hưởng bợ theo mùa. Ngoài ra, “các dòng chuyển cư
những lợi ích khác từ việc cơ sở hạ tầng được và di cư trong các khu vực phát triển du lịch
cải thiện về giao thông, thông tin liên lạc, cung cũng làm nảy sinh những va chạm và xung
cấp nước, điều kiện vệ sinh, an sinh xã hội, an đột văn hóa giữa nhóm người bản địa và du
ninh công cộng, các dịch vụ y tế. khách, giữa họ với các nhóm di cư đến làm ăn
Thông qua những phân tích trên có thể tại khu du lịch” (4, tr.7). Thêm vào đó, sự khai
thấy rằng, điểm du lịch xuất hiện sẽ đem lại lợi thác quá mức tài nguyên du lịch, đặc biệt các
ích cho chính địa phương có điểm bằng việc tài nguyên tự nhiên để phục vụ phát triển kinh
thu hút được các nguồn vốn đầu tư từ chính tế du lịch cũng là nguyên nhân gây ra suy thoái
quyền và doanh nghiệp du lịch để từ đó tăng môi trường, suy thoái văn hóa.
được nguồn vốn vật chất, bao gồm hệ thống Về văn hóa, xã hội: Khi việc tập trung quá
điện, đường, trường, trạm. Mặt khác, việc tạo đông khách du lịch đến điểm du lịch sẽ gây
ra những công việc mới sẽ đem đến những ra những ảnh hưởng đến cuộc sống của cộng
nguồn lợi trực tiếp cho những nhóm thực hiện đồng địa phương, cho dù đây là một cơ hội
chiến lược sinh kế “bám” vào điểm du lịch trong tốt để kiếm tiền. Người dân địa phương còn
nỗ lực nâng cao nguồn vốn tài chính của mình. có thể bị tác động bởi những kiểu văn hóa
2.3. Một số xu hướng tiêu cực từ vấn đề ngoại lai mà du khách đem đến, gây ra sự
sinh kế dựa vào điểm du lịch vọng ngoại, đặc biệt là giới trẻ, những người
dễ bị cuốn hút bới phong cách của du khách.
Khẳng định những tác động tích cực của
Khi kinh tế phát triển, có điều kiện hơn, giới
điểm du lịch đến cộng đồng địa phương nhưng trẻ thường thay đổi cách sống như vốn có của
điều đó cũng không thể phủ định những mặt cộng đồng mình. Việc đua đòi, tham gia các tệ
tiêu cực mang lại. Có thể coi điểm du lịch là nạn xã hội có thể sẽ diễn ra. Do đó, lối sống
“liều thuốc” chữa căn bệnh đói nghèo của và văn hóa của cộng đồng địa phương có thể
cộng đồng địa phương và làm cho “cơ thể kinh bị biến dạng. Như đã phân tích, sự cạnh tranh,
tế” của cộng đồng mạnh lên. Tuy vậy, giống giành khách hàng có thể sẽ biến những người
như thuốc, ngoài tác dụng chữa bệnh cũng có dân địa phương sống quần tụ với nhau trong
thể có tác dụng phụ. Điểm du lịch cũng mang không gian của cộng đồng từ lâu trở thành
lại những vấn đề mà về một khía cạnh nào đó, những đối thủ của nhau. Bởi vậy, truyền thống
không ai muốn nó xảy đến. duy tình, trọng tình, cố kết cộng đồng sẽ giảm
Trước tiên, về kinh tế: Cạnh tranh trong đi. Một số vấn đề khác cũng sẽ được bàn đến
kinh doanh du lịch sẽ có thể biến những người như việc tham gia vào hoạt động kinh doanh
dân địa phương trước đây sống cố kết bằng du lịch sẽ khiến học sinh là con em của cộng
truyền thống cộng đồng nay trở thành những đồng địa phương sao nhãng học hành, gây
đối thủ kinh doanh, do đó có thể đưa đến ảnh hưởng trực tiếp lên kết quả học tập. Hay
những mâu thuẫn, giảm tính cố kết trong cộng nói cách khác, vốn con người không được quan
84 Số 26 - Tháng 12 - 2018
- VĂN HÓA DU LỊCH
tâm đúng mức vì những lợi ích kinh tế trước Chính vì lý do đó, nghiên cứu sinh kế dựa
mắt. Ngoài ra, điểm du lịch còn kéo theo một vào điểm du lịch một mặt sẽ thấy được cộng
số hiện tượng xã hội như nạn tội phạm (nhất đồng đã thực hiện sinh kế như thế nào, với
là nạn lừa đảo, móc túi du khách), ma túy, mại mức độ ra sao và thu lại được những gì. Bên
dâm,… đặc biệt ảnh hưởng xấu đến hình ảnh cạnh đó, nghiên cứu này cũng chỉ ra cộng
du lịch. đồng thực hiện sinh kế mất gì, mà chủ yếu là
Những phân tích trên cho thấy tác động về mặt văn hóa, xã hội. Ngoài ra, việc chỉ ra
của du lịch nói chung và các điểm du lịch nói tác động ngược trở lại của các chiến lược sinh
riêng tới cộng đồng. Rõ ràng, khi nhìn nhận kế đến điểm du lịch, đặc biệt là hình ảnh du
một vấn đề cần phải thấy được tính hai mặt lịch, cũng là một việc quan trọng để tìm ra các
của nó. Sự xuất hiện và phát triển điểm du lịch giải pháp vừa đảm bảo lợi ích cho cộng đồng
cũng như vậy. Đối với cộng đồng địa phương, trong mối quan hệ với tài nguyên du lịch, với
điểm du lịch tạo ra những tác động có hướng chính quyền địa phương, với doanh nghiệp và
tích cực trong việc thay đổi hiện trạng kinh tế, du khách, vừa đảm bảo tốt nhất cho hình ảnh
điểm du lịch.
văn hóa, xã hội. Bên cạnh đó, những tác động
tiêu cực cũng gây ra những ảnh hưởng lớn tới Đ.V.T
cộng đồng. (ThS., Trường Đại học Văn hóa Hà Nội)
3. Kết luận
Tài liệu tham khảo
Sinh kế là điều kiện để con người có thể
thỏa mãn các nhu cầu cơ bản của mình. Sinh 1. Nguyễn Đình Hòe (2001), Du lịch bền vững,
kế càng quan trọng hơn đối với các cộng đồng Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.
nghèo, dễ bị tổn thương và với các mục tiêu 2. Kooes Nefies (2003), Môi trường và sinh kế -
thiên niên kỷ, việc xóa nghèo, giảm nghèo Các chiến lược phát triển bền vững, Nxb. Chính trị
là một mục tiêu đặc biệt quan trọng. Do đó, Quốc gia, Hà Nội.
nghiên cứu sinh kế được chú ý quan tâm để 3. Lương Hồng Quang (2018), Phát triển văn
giúp cộng đồng nghèo có được chiến lược hóa dựa vào cộng đồng - Các tranh luận lý thuyết
sinh kế tốt nhất dựa trên việc sử dụng nguồn và thực tiễn, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà
Nội.
vốn sinh kế, cùng với đó là những chính sách
hiệu quả để đạt được kết quả sinh kế có lợi 4. Võ Quế (2006), Du lịch cộng đồng - Lý thuyết
nhất cho cộng đồng, để cộng đồng có thể thực và vận dụng, Nxb. Khoa học và kỹ thuật, Hà Nội.
hiện được sinh kế bền vững, có khả năng phục 5. Nguyễn Văn Sửu (2010), Khung sinh kế bền
hồi trước những tổn thương trong cuộc sống. vững: Một cách phân tích toàn diện về phát triển
và giảm nghèo, Tạp chí Dân tộc học, số 2, tr.3-12.
Điểm du lịch xuất hiện có vai trò như một
6. Trần Đức Thanh (1999), Nhập môn khoa học
“đầu tàu” kéo nền kinh tế của địa phương đi
du lịch, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà Nội.
lên. Trong bối cảnh đó, cộng đồng địa phương
7. Phạm Ngọc Thắng (2009), Điều kiện để phát
có cơ hội để thực hiện chiến lược sinh kế mới.
triển du lịch gắn với xóa đói giảm nghèo, Tạp chí
Đó là các loại hình sinh kế dựa vào điểm du
Du lịch Việt Nam, số 10, tr.50-52.
lịch, đặc biệt là kinh doanh dịch vụ du lịch.
“Cơ thể kinh tế” địa phương mạnh lên cũng Ngày nhận bài: 17 - 10 - 2017
như cộng đồng địa phương thu được những Ngày phản biện, đánh giá: 5 - 12- 2018
lợi nhuận mà điểm du lịch mang lại. Tác động Ngày chấp nhận đăng: 25 - 12 - 2018
rõ rệt nhất tới cộng đồng của điểm du lịch thể
hiện qua những đổi thay diện mạo vật chất và
mức sống cư dân. Bên cạnh đó, điểm du lịch
cũng đặt ra nhiều vấn đề, đặc biệt là những tác
động tiêu cực đến văn hóa, xã hội.
Số 26 - Tháng 12 - 2018 VĂN HÓA
NGHIÊN CỨU
85
nguon tai.lieu . vn
