Xem mẫu
- HỌA SĨ MỸ THUẬT QUANG PHÒNG, THẦY TÔI
- QUANG PHÒNG - Trên Rú Mứa Thanh Chương - 1965, thuốc nước. Bảo tàng
Mỹ thuật Việt Nam
Là công nhân trong doanh nghiệp nhà nước, ngày đi làm, tối về lại cắp bảng đến
trường học thêm nghề vẽ, trong khoảng gần 10 năm học đêm ấy, tôi đã học qua
nhiều thầy, trong số đó họa sĩ Quang Phòng đã để lại cho tôi nhiều ấn tượng đẹp.
Nay thầy vừa đi xa. Xin cho phép tôi được kể lại đôi điều tai nghe mắt thấy về
thầy: người mang đậm tâm hồn nghệ sĩ và một nhân cách nghệ sĩ.
- Hà Nội sau năm 1954, Trường Mỹ thuật Yết Kiêu được mở lại. Trong số các họa sĩ
đầu tiên được mời về giảng dạy có họa sĩ Quang Phòng. Chẳng biết có phải tại hai
ông Huy Cận và Trần Văn Cẩn định giao phó cho thầy cái chân quản lý ngôi
trường vừa mở lại ấy mà khiến thầy bị nạn?! Vì bỗng dưng ai đó đã chụp cho thầy
cái mũ “Nhân văn Giai phẩm” chống Đảng. Thế là, sau một thời gian được xếp
sang phòng nghiên cứu của Nhà trường, thầy phải cắp cặp rời Trường Yết Kiêu
sang Nhà xuất bản Văn hóa. Tại đây, vốn sẵn lòng yêu nước nồng nàn, thầy lại
hăm hở bắt tay vào công việc để cống hiến. Cùng với các đồng sự, ba cuốn sách
mà thầy chủ biên gửi dự thi triển lãm sách quốc tế ở Leipzig, ở Moskva.... đều
giành được huy chương vàng. Và thế là, cùng với những tác phẩm sơn mài truyền
thống cực kỳ sâu lắng của các họa sĩ tài ba cộng với những cuốn sách xuất sắc của
Nhà xuất bản Văn hóa, lúc ấy Việt Nam đã trở thành một hiện tượng, một điểm
sáng văn hóa trong phong trào mỹ thuật các nước xã hội chủ nghĩa. Đến đoạn in
tập tranh “ký họa” miền Nam gửi ra thì đúng là một kỳ tích. Ôm đống tranh sang
Trung Quốc những tưởng kỹ thuật của họ cao cường, ai dè cũng chỉ toàn là máy in
offset một màu to tướng. Nhiều buổi, thầy phải thức thâu đêm bên máy. Khó khăn
chồng chất. Có phiên dịch đi kèm đấy song trình độ có hạn nên chữ tác đánh chữ tộ
rất nhiều. Mỗi bức vẽ phải duyệt lên duyệt xuống, in đi in lại đến mấy chục lần.
Sau bốn tháng mới hoàn tất. Ngày mừng công tiễn biệt, một quản đốc phân xưởng
in bên đó nói: Chúng tôi đã từng in rất nhiều tranh cho rất nhiều người, nhưng chưa
- từng gặp một người nào kỹ tính như sư phụ đấy! Và thầy đã trả lời họ: Trong mỗi
tác phẩm đều ẩn chứa biết bao cung bậc tình cảm của tác giả, chỗ rạch ròi, chỗ
tung tẩy, chỗ mờ nhòe như khói như sương, phải in sao thấy được sự khác nhau
của chì, của than và thuốc nước. Phải lấy lại được gần như nguyên bản hoặc ít ra là
98% so với bản gốc. Nếu không là mình có tội với đất nước, với tác giả - những
chiến sĩ, nghệ sĩ đang lăn lộn trên tuyến đầu Tổ quốc. Tóm lại, khi họa sĩ Quang
Phòng đã nhận làm một công việc gì thường là hết lòng và rất có trách nhiệm với
công việc ấy...
Trở lại với câu chuyện Hà Nội sau ngày giải phóng. Các cơ sở công nghiệp tiêu
dùng mọc lên như nấm: Nào Cơ khí trung quy mô, nào Cao su - Xà phòng - Thuốc
lá, Xe đạp Thống nhất, Dệt 8-3, Dược phẩm, nào Bóng đèn Phích nước, Hỏa xa,
Văn phòng phẩm, v.v. Sau 10 năm, con số từ 300 ban đầu đã tăng vọt lên thành 3
vạn công nhân viên chức. Họ rất trẻ trung, sôi động, ham hiểu biết. Họ cũng có nhu
cầu được thưởng thức văn hóa văn nghệ. Họ muốn được tự thể hiện mình. Thế là
nhiều lớp học hát, học vẽ tự phát được lập nên ngay từ cơ sở. Và khi các thầy ở đó
hết vốn, họ đòi học nâng cao. Kiến nghị từ cơ sở gửi lên Thành phố tới tấp. Lúc đó
Trường Mỹ thuật Yết Kiêu mỗi năm chỉ lấy vào có 10 - 15 người, lại chưa có hệ tại
chức, mà nhu cầu của số công nhân đòi được học thêm lên đến hàng trăm. Đến
giữa năm 1965, Nhà Nghệ thuật Quần chúng Thủ đô mới ra đời do anh Đinh Thiện
Bao làm giám đốc. Lúc đầu phải mượn tạm địa điểm học ở ngay giữa bái đường
- Văn Miếu - Quốc Tử Giám. Vài tháng sau mới về phố Nguyễn Thái Học. Trường
có sáu lớp ca múa nhạc học các tối thứ 3, 5, 7, hội họa học vào tối thứ 2, 4, 6 và
chủ nhật. Ở bộ môn mỹ thuật, Sở Văn hóa cử sang hai họa sĩ là anh Quốc Giám và
chị Ái Ngà, mà thầy đầu tiên do đích thân anh Đinh Thiện Bao mời đến cộng tác là
họa sĩ Phạm Viết Song, người có nhiều kinh nghiệm tổ chức các lớp vẽ tại nhà.
Thầy thứ hai anh Đinh Thiện Bao mời chính là họa sĩ Quang Phòng, người có mối
quan hệ hết sức gần gũi và thân thiết với các họa sĩ Hà Nội. Ngày đó kinh tế đất
nước còn khó khăn, vì thế hầu hết các thầy cộng tác viên dạy thêm ban đêm ở
“Nghệ thuật Quần chúng” đều là những thầy dạy ban ngày chính khóa bên Trường
Yết Kiêu sang cả, như các họa sĩ Sỹ Ngọc, Nguyễn Văn Bình, Tạ Thúc Bình, Đỗ
Hữu Huề, Lê Thiệp, Phạm Công Thành, Hoàng Công Luận... Mảng lý luận có các
thầy Nguyễn Trân, Chu Quang Trứ, Triệu Thúc Đan... Mảng điêu khắc có các thầy
Phạm Gia Giang, Nguyễn Thị Kim, Lê Thược, Nguyễn Thiện, Cần Thư Công... Vì
yêu quý thầy Song, thầy Phòng, cũng như yêu quý những người thợ say mê nghệ
thuật nên rất nhiều thầy đã gắn bó với Nhà Nghệ thuật Quần chúng nhiều năm.
Tư duy nghệ thuật của họa sĩ Quang Phòng là rất mới, thầy học rộng, biết nhiều
nên khi đến lớp thầy thường dẫn những gương xưa, gợi mở để cho học sinh tự tìm
ra cách giải quyết chứ không đưa ngay ra đáp số. Mỗi lần học về chủ đề gì, như vẽ
tranh phong cảnh, tranh lịch sử, tranh chân dung, hoặc chất liệu gì như sơn dầu,
sơn mài, thuốc nước... - thầy thường mời bằng được các họa sĩ đầu ngành đó đến
- trực tiếp giảng, ví dụ họa sĩ Huỳnh Văn Gấm đến nói về tranh áp phích, họa sĩ Trần
Văn Cẩn đến nói về tranh sơn dầu... Nhiều sáng chủ nhật thầy dẫn cả lớp chúng tôi
đến tận nhà các họa sĩ Nguyễn Phan Chánh, Nguyễn Tư Nghiêm hay Trần Văn
Cẩn để nghe tận tai, xem tận mắt các bậc danh họa làm việc.
Khi lớp cao đẳng khóa 1 của Nhà Nghệ thuật Quần chúng kết thúc (gồm có
Nguyễn Kim Xuân tác giả tượng đài “Thánh Gióng”, Cơ Chu Pin tác giả tranh
“Những người thợ làm cầu”, Nguyễn Đình Huống tác giả tranh “Cổng làng”,
Trương Thanh Trà tác giả “Ngắm sen cháu nhớ Bác Hồ” và Vũ Tiến tác giả tượng
“Cô gái quan họ”) - thì họa sĩ Quang Phòng cũng đến tuổi nghỉ hưu. Và chính lúc
này thầy đã dồn hết tâm lực cho những cuốn sách, đặc biệt cuốn “Mỹ thuật Thủ đô
Hà Nội thế kỷ 20” - một cuốn sách thật đầy đủ, thật rõ ràng với những lời bình dẫn
thật công tâm, trong sáng. Chỉ bằng vài nét chấm phá khái quát vậy thôi mà lịch sử
mỹ thuật thủ đô trong bối cảnh lịch sử xã hội suốt 100 năm vừa qua hiện về đầy đủ.
Chẳng thế mà sau khi cuốn sách đó phát hành, người ta đã có ý định mời thầy sang
Paris chơi một tháng, lại có rất nhiều học giả từ Nhật Bản, từ Ý, từ Singapore,
Malaysia, Australia tìm đến xin được trò chuyện cùng thầy. Nhân đây xin cho phép
tôi kể lại một mẩu chuyện nhỏ có liên quan đến cuốn sách đó: chả là ngoài mê
nghệ thuật hội họa, tôi còn một đam mê khác đó là nghe đài mà chủ yếu là nghe ca
nhạc và tin tức. Vì thế ngày nào tôi cũng dành chừng một giờ lang thang trên sóng
FM, chừng 15 phút cho Đài Tiếng nói Việt Nam và khoảng 10 - 15 phút cho các
- đài phát thanh phát bằng tiếng Việt trên khắp thế giới. Chỉ có điều rất dở là tối hôm
trước nghe được những gì thì sáng hôm sau ngủ dậy là tôi quên sạch. Nhưng trong
số đó có một mẩu chuyện cho đến hôm nay tôi vẫn không quên. Đó là bài phỏng
vấn Tổng thống Mỹ của phóng viên đài BBC. Trong buổi họp báo của Tổng thống
Bill Clinton sau khi đi thăm Việt Nam về, phóng viên đài BBC chỉ hỏi có mỗi một
câu: “Thưa Tổng thống, ngài đã đến Việt Nam với sứ mệnh hòa giải, vậy thì điều
gì đã làm cho ngài có ấn tượng nhất trong chuyến đi đó?” Tổng thống Mỹ trả lời:
"Người Việt Nam cởi mở, thân thiện. Điều thú vị nhất là tôi đã được đến thăm Văn
Miếu-Quốc Tử Giám, được đánh tiếng trống ở đó, và được xem cuốn Mỹ thuật
Thủ đô Hà Nội thế kỷ 20”. Đấy, chỉ có vậy mà suốt đêm đó tôi không tài nào ngủ
được. Hôm sau tôi tìm đến để kể với thầy Quang Phòng. Cụ chỉ nói được một câu:
Thật thế ư? Rồi cụ lặng lẽ ngồi xuống chiếc ghế con con trong căn buồng tối tăm,
chật hẹp, vào một buổi chiều ngày mất điện. Có lẽ cụ rất xúc động. Mãi sau như
chợt tỉnh, thầy quay sang hỏi tôi:
- Vậy liệu mình có ai biết không nhỉ?
Tôi vội thưa:
- Nhiều chứ thưa thầy! Nhưng điều đó không quan trọng. Quan trọng là ở chỗ một
Tổng thống đứng đầu một cường quốc vào bậc nhất thế giới mà ông ta lại trân
trọng quyển sách của thầy đến vậy thì giải thưởng nào sánh bằng! Thầy có biết
- không, khi nghe xong chính em cũng thấy tưng tưng muốn nhảy cẫng lên mà sung
sướng ấy chứ!
Một lần nghe tin thầy ốm, chúng tôi rủ nhau đến thăm, lúc đông vui cụ bảo: các
cậu cố gắng ra lấy mỗi người một tập tranh để lại cho đời, thầy sẽ giúp kinh
nghiệm. Anh bạn tôi liền nói: Thưa thầy, sách bây giờ in nhiều quá, cầm lên cứ
thấy nó nhẹ bỗng! Có quyển in dày cộp hàng mấy trăm trang mà rối rắm, linh tinh,
lại có quyển còn đầy lỗi chính tả. Lúc ấy tôi thấy thầy có vẻ buồn, rồi thầy nói:
Nghề làm sách là cực khó. Nhất là khi nói đến những cái chung, phải đủ uyên bác,
đủ trình độ, quán xuyến, nhất là phải tuyệt đối công tâm. Có vậy mới tránh được
cái lỗi vừa thừa lại vừa thiếu. Thừa là thừa những cái không đáng đưa vào. Ngược
lại cái đáng đưa vào thì lại thiếu. Trình độ dân chúng bây giờ cao lắm. Họ sẽ đánh
giá tác giả ấy là thành kiến, thiếu công tâm và hẹp hòi. Thật đúng vậy, khi chúng
tôi cùng nhau giở lại cuốn “Mỹ thuật Thủ đô Hà Nội thế kỷ 20”, tìm mãi đến trang
thứ năm mới thấy tên tác giả khiêm nhường nằm ở đó. Đặc biệt người mà đã ngầm
chụp lên đầu thầy chiếc mũ "Nhân văn Giai phẩm" thủa nào cũng vẫn có tranh
đàng hoàng trong sách. Thầy bảo chuyện nào đi chuyện đấy. Chúng ta tuyệt đối
không được mang chuyện thành kiến cá nhân để làm hỏng đi quyển sách đẹp.
Năm 2010, sau khi xem bức tranh “Thiên đô”của tôi, thầy bảo: Tranh cậu vẽ hơi to
đấy! Coi chừng không họ lại bảo là chơi trội. Chính họ không vẽ được bằng cậu
đâu, nhưng bản chất của những anh tồi lại thích dèm người khác. Tôi thưa với thầy
- là ít tư liệu quá. Và xin hứa với thầy là sẽ tiếp tục sửa chữa, hoàn thiện nó. Vào
Ninh Bình nhiều lần, lần nào tôi cũng có cảm giác bực tức vì tù túng. Phải chăng
các vua nhà Đinh, nhà Lê quá e dè với phương Bắc. Ở đấy để có động tĩnh gì thì dễ
lẩn vào rừng vào núi ư?! Đọc “Chiếu rời đô”, so sánh hai mảnh đất Hoa Lư và Hà
Nội, tôi thực sự ngưỡng mộ đức vua họ Lý! Cũng vì sự thành kính ấy làm tôi
không thể nào vẽ ngài “tủn mủn” được.
Cuối năm 2012, lúc này thầy đã yếu lắm rồi, một buổi cô Bích Như điện cho tôi
bảo đến để thầy nhờ một việc.
- Tôi nhờ cậu lúc nào gặp ông “Ích”, bảo ông ấy trả nợ tôi nhé!
- Thưa thầy về việc gì ạ?
- Chả là mấy năm trước một buổi ông ấy đến nhà tôi vui vẻ lắm, bảo: "Em rất kính
trọng anh, kỳ này nhất quyết em phải viết bài ra trò để tôn vinh anh đấy." (Lúc đó
tôi vừa bán được bức tranh giá cao). Cảm động vì tấm lòng bạn bè đồng nghiệp đã
quan tâm tới mình, tôi rút ra 300.000 (khoảng 2 triệu bây giờ) đưa cho ông ấy gọi
là tiền bồi dưỡng nước thuốc. Ấy thế mà rồi mất hút con mẹ hàng lươn luôn. Bây
giờ tôi cần tiền mua thuốc tẩm bổ.
Tôi lúng túng thưa với thầy chuyện đó là chuyện vặt. Cụ trừng mắt lên rồi quát:
Sao lại là chuyện vặt được? Đó là nhân cách đấy!
Tôi bần thần ú ớ, không ra nhận lời cũng không ra từ chối: Thưa thầy, ông ấy bây
giờ quyền cao chức trọng lắm. Người chưa thèm cầm cọ bao giờ mà phán đâu ra
- đó. Ngay trong buổi thảo luận về đề tài vẽ tranh lịch sử của Hội Mỹ thuật mới rồi,
ngài đã đứng lên thẳng thắn phát biểu có tính chỉ đạo bằng một câu xanh rờn rằng:
Việt Nam chưa có tranh lịch sử, làm em thấy hoảng quá. Lúc đó cử tọa ngồi im
phăng phắc. Nhưng rồi như có ai đã không chịu được, người ấy không đứng lên
cho mọi người nhìn thấy mặt nhưng tiếng nói thì nghe rõ mồn một: Thế tranh
“Trận Tầm Vu”, tranh “Qua cầu khỉ” của Nguyễn Hiêm, hoặc tranh “Giặc đốt làng
tôi” của Nguyễn Sáng có phải là tranh lịch sử đấy không??? Tịt!!! Bây giờ họa sĩ
Quang Phòng mất rồi, tôi buộc phải kể lại câu chuyện này để tạ tội trước thầy về
một lời trao gửi mà mình chưa làm trọn vẹn.
Đời người ai mà chẳng có điểm này điểm nọ. Đã từng nghe không ít những lời
xầm xì, đàm tiếu về thầy, nhiều lúc tôi cũng thấy chạnh lòng. Chỉ vì dị ứng hoặc
quá thành kiến với cái gọi là “nói dai, nói dài” mà người ta tưởng như đã quên phắt
đi những cống hiến lớn lao của thầy Quang Phòng. Với tôi, tôi chẳng thấy dai thấy
dài mà chỉ thấy trong đó toàn là kiến thức đầy bổ ích. Thật tội nghiệp!
Hà Nội giờ đã bước vào xuân, đào mai lại bừng khoe sắc thắm, tôi bồi hồi ngồi
xem lại những tác phẩm nổi tiếng của thầy như “Thủ đô kháng chiến”, “Thị trấn
Đồng Đăng”, “Trận địa Cầu Cấm”, “Dân quân Thanh Chương”, “Cây thông trong
Hiển lâm các Huế”... mà ngậm ngùi. Trong tai mình vẫn còn vang mãi bài điếu văn
thật cảm động của nhà thơ Bằng Việt đọc trong lúc tiễn đưa thầy về nơi an nghỉ
cuối cùng. Hà Nội đêm ấy lạnh lắm! Ở đài hóa thân Hoàn Vũ, bên ánh lửa rực
- hồng và trên nền trời màu tím sẫm ấy, tôi thấy thầy tôi hiện về tươi cười, vẫy chào
mọi người rồi ung dung bay thẳng về trời!
nguon tai.lieu . vn
