Xem mẫu
- GIÁ TR VÀ CHU N M C NGH THU T
L ch s ngh thu t là quá trình phát tri n cái đ p, quá trình phát
tri n tính th m m thông qua th hi u c a con ngư i, qua các th i
đ i.
V y tiêu chu n c a ngh thu t là cái mà t b n thân ngh thu t có
hay s dĩ có tiêu chu n ngh thu t là vì th hi u c a con ngư i? Do đó,
vi c đánh giá ngh thu t đ u không bao gi t ra th a đáng, vì m i ngư i
t ra yêu thích m t tác ph m ngh thu t ch khi tác ph m đó áp d ng đúng
yêu c u, s thích c a ngư i xem. Như v y, đ i tư ng ngh thu t ph i
chăng là s v a hay không v a c a m t cái áo so v i kích c c a khán
gi ? Khó khăn là ch m i ngư i đ u mu n có m t thang b c nh t đ nh
n đ nh cho giá tr ngh thu t, xem như m t giá tr khoa h c, nhưng ch ng
m y ai ch u t b s thích riêng, cái th hi u ch quan c a mình, trong vi c
l a ch n m t tác ph m ngh thu t. Vì v y giá tr y n u có đư c ho c
- không khi nào có, - là m t vi c hi n nhiên. L ch s con ngư i luôn luôn
bi n đ i nên nh ng khái ni m v cái đ p, v ngh thu t cũng không
ng ng thay đ i theo th hi u c a con ngư i.
Đi u c n tránh là không nên đ t ra nh ng nguyên lý chu n m c đ
đánh giá cái đ p.
Nhưng n u không tìm cách nào đó đ có nh ng lý gi i thích đáng,
thì nh ng nhà nghiên c u s lúng túng trư c nh ng câu h i c a ngư i
xem: “D a vào đâu đ đánh giá tác ph m này là đ p và giá tr ngh thu t
c a tác ph m kia là cao?”
Đã t ng có th i kỳ có l p lu n cho r ng nh ng cái đ p đ u ph i có
ích và cái có ích m i đ p.
Th t ra m i v t trong đ i s ng c a con ngư i đ u có ích và khi đã
có ích thì đư c làm nên đ p, đ p đ ti n d ng, đ p đ d dàng trong vi c
trao đ i, đ p đ d nhìn.
Có nh ng v t dùng hàng ngày không ph i lúc nào cũng đ p, ví d
hòn đá ghè, cái chùy đá c a ngư i nguyên th y.
Nhưng cũng có nh ng công c t lúc đư c t o ra nó đã mang nét
đ p đ nh hình như mũi lao c a ngư i nguyên th y không khác m y mũi
lao b ng thép c a ngư i hi n đ i, vóc dáng mũi lao không h thay đ i, tr i
qua hàng ngàn năm v n gi nguyên dáng đ p c a tu i thơ u nguyên
th y.
Ta hãy nhìn chi c vòng đeo c c a th i kỳ đ đá trung kỳ có tên g i
Barma Grande đã ý th c đư c nguyên lý c a s đ i x ng và c ng đ ng
con ngư i th i y đã nh t trí v i nhau v m t cái đ p. Ai là ngư i đã t o
- ra chi c vòng c này, và cái c cái ng c c a ai cách đây m y tri u năm đã
đeo chi c vòng c này? Như v y có th nói giá tr ngh thu t đã có t khi
chưa có lý lu n v th m m h c, và chúng ta bu c ph i nhìn nh n m t giá
tr ngh thu t trong m t b i c nh th i gian không gian nh t đ nh. Và tiêu
chí v cái đ p v n là s công nh n c a th hi u đa s áp đ t. Cũng ch cái
vòng đeo c y, m t đ tài h n h p mà m i dân t c t ngư i Hy L p,
ngư i Trung Hoa, ngư i Ân Đ c xưa đ n các ti m kim hoàn hi n đ i, t
nh ng v c, răng hươu, xương s ng cá đ n nh ng h t kim cương, b ch
kim, bích ng c, con ngư i ph i đi u ch nh cách nhìn s thích c a mình đ
công nh n cái đ p không bao gi m t tiêu chí xác đ nh. Tuy khó khăn
nhưng con ngư i không bao giò r i b ý đ nh thi t l p m t thang giá tr đ
đo ch t lư ng ngh thu t.
Đi u không may là nhân lo i đ u có m t hư ng chung đ đi tìm cái
đ p; m i dân t c, m i vùng đ u có tiêu chí v cái đ p c a riêng mình, do
đó đ nh nghĩa cái đ p trong ngh thu t không th khái quát như Platon đã
đ nh nghĩa “con ngư i là m t sinh v t có hai chân không có lông vũ”, vì
như v y Diogène s v t ra m t con gà s ng v t tr i lông đ kêu lên: đó là
con ngư i c a Platon! M t kh ng đ nh sơ đ ng v ngh thu t như v y s
gây r c r i hơn là làm sáng t m t v n đ v n dĩ đã có nhi u r c r i. Có
nh ng lý lu n cho r ng ngh thu t ph i do con ngư i t o ra, như v y
không có nghĩa là con ngư i làm ra cái gì cũng là ngh thu t. Khi thiên
nhiên còn là nh ng hi n tư ng nhưng có con ngư i ngh sĩ đưa thiên
nhiên vào âm nh c, thơ ca, h i h a, thì thiên nhiên đã không còn tính hi n
tư ng n a, mà đã thông qua “bư c đ t kh i tư ng tư ng (saut de
l'imagination) đ thành nh ng thành t c a ngh thu t” .
Không rõ có ph i khi nghe Symphonie s 6 (Pastorale) mà Goethe
đã vi t cho Zelter vào năm 1820 nh ng nh n xét sau: “… Di n t nh ng
- âm thanh d a hoàn toàn vào âm thanh như ti ng s m, ti ng đ ng ti ng
róc rách c a su i.. t t c nhưng th y th t đáng ghét”.
Th t ra âm thanh trong đ ng n i (Pastorale) c a Beethoven là ti ng
v ng c a Arcadie, vùng đ a đàng lý tư ng c a ngh thu t, c a con ngư i.
Cùng v i suy tư c a Kant trong Histore générale de la nature trên cơ s
c a câu: N u m i bi u hi n c a đ t tr i cao đ p như th /có th có chăng
m t chúa tr i?" Beethoven đã dùng âm thanh đ nói lên s hoà đ ng gi a
tr i đ t v i con ngư i. Beethoven không hoàn toàn mang phong cách
h ng kh i lãng m n (exaltation romantique) đ vi t Symphonie Pastorale.
B ng ch ng là André Gide trong ti u thuy t cùng tên Pastorale, lúc mu n
gi i thích v màu s c cho m t cô gái mù b m sinh Gertrude, ngư i linh
m cđ đ u đã đưa cô đi nghe bu i hòa nh c bài Pastorale. Nghe xong
b n nh c, cô gái mù h i: “Th t ra nh ng đi u m i ngư i đư c th y b ng
m t có đ p đư c như khi nghe b n nh c y không?” Khi đư c h i v cái
gì đ p, Gertrude đáp: “Khúc nh c t bên b su i”. T đôi m t tác đ ng
đ n tai, Beethoven đã t màu s c cái đ p c a thiên nhiên b ng âm thanh,
đi u y thông t s đ t kh i c a tư ng tư ng, tư tư ng (saut de
l'imagination) c a ngư i ngh sĩ thiên tài có kh năng chuy n hóa m i
nguyên t thiên nhiên thành m t ti ng nói chung “cái đ p ngh thu t”.
Nhưng vi c chuy n hóa y không đơn thu n như ý mu n c a ngư i
ngh sĩ. Tác ph m là m t chư ng ng i v t mà ngư i ngh sĩ t đ t cho
mình ph i vư t qua.
Nhi u nhóm h a sĩ ra đ i, m i nhóm có m t cách th hi n riêng bi t,
nhưng trong th c t h ch đánh d u m t bư c đi, kh i xư ng m t phong
cách suy nghĩ v mình hơn là m t hư ng đi c n thi t cho ngh thu t nói
chung.
- M c dù đao to búa l n như nhóm Die-Bruck ho c Blaue Reiter,
nh ng ngư i c m đ u như Marc, Kandinsky, cũng không m y ai đ xu t
đư c m t cái gì m i t n t i, ngoài vi c đ phá h i h a truy n th ng và h i
h a kinh vi n (Academisme).
Franz Marc trong bu i khai m c nhóm Blaue-Reiter nói: “Truy n
th ng là nh ng gì t t đ p nhưng ph i là cái đ p lúc sáng t o ra m t truy n
th ng hơn là ch u khép mình s ng trong m t truy n th ng có s n”.
Kandinsky ra m t Die-Bruck b ng câu: “Chúng tôi không ch tâm
truy n bá m t hình thái c th ho c cá bi t nào, m c đích c a chúng tôi là
mu n trình bày qua nh ng hình th c đa d ng đ đưa ra cái khát v ng c a
ngư i ngh sĩ là đư c th hi n n i tâm c a mình b ng nhi u ngôn ng
khác nhau.
Cái n i tâm y là cái nécessité intérieure (t t y u n i t i) mà Paul
Éluard đã nêu lên trong văn h c.
Nhưng cái khó c a các nhóm này là vi c sáng tác ra m t truy n
th ng và th hi n ra nh ng n i tâm, - v n là cái khó c a nh ng con chu t
mu n treo cái chuông lên c con mèo, m t vi c không th làm đư c.
N u n i tâm là thi t y u cho ngh thu t theo Die-Bruck và Blaue-
Reiter thì n i tâm c a nhân lo i ch m i có t khi Kandinsky b t đ u đ ra
hay sao? Ngh thu t mà nhân lo i đã có trư c Kandinsky đ u không có
n i tâm c n thi t hay sao? Hơn n a vi c khai thác n i tâm v n là n i tâm
c a con ngư i, sao l i có nh ng khúc n i tâm quá xa l đ n chính con
ngư i cũng không còn nh n đư c ra mình?
Ngh thu t có n i tâm có kh năng nhìn không gian l n ngư c như
cái nhìn c a loài dơi khi ng chăng?
- N u đ t nécessité intérieure là m t ch tiêu ngh thu t, li u d a vào
cơ s gì đ đánh giá cái n i tâm kia là th t hay là gi ? Vì khi ngh thu t đã
b đ t vào thương trư ng thì nó có cùng nh ng gian l n và giá tr o như
m i hàng hóa khác không? Lúc đó vi c đ nh giá tr ngh thu t nh t đ nh s
g p nh ng khó khăn ph c t p m i.
Cũng c n nh c l i m t đ nh hư ng tương đ i khách quan và th ng
nh t c a T đi n bách khoa ngh thu t và ngh sĩ (Dictionaire Universel
de l’art et des artistes) Nxb. Fernand Hazan, Paris VI, quy n I t A đ n F,
trang 195: “Năm 1913, Die-Bruck đã chính th c gi i tán. T t c s đông
các h a sĩ đ u là nh ng ngư i có tâm tư b t đ nh, có nh ng nh y c m
b nh ho n, b kích đ ng vì nh ng ám nh tín ngư ng, v c m d c, v
chính tr cũng như v l i s ng đ o đ c. Nh ng tác ph m c a h đa s là
phong c nh, tranh kh a thân kỳ quái, các h p đêm và gái đi m, nh ng
xã h i đen” (Tous ces artistes sont des inquitets, d'une sensibilité
maladive, tourmentée des hantises religieuses, sexuelles, politiques et
morales. Paysages et nus dramatiques, du café-concert du demi-monde
tels sont leurs thèmes principaux).
Chúng ta không th u n n n m i cây bút ph i v theo m t phong
cách đư c xem là chu n m c, càng không nên có đ nh m t hình th c nào
đ p hay x u, hi n đ i hay cũ k , vì trong ngh thu t không th có và
không nên có m t con c u Panurge, nhưng c n ph i có s t tin giá tr
tư duy c a ngư i ngh sĩ, đ th y r ng khám phá không có nghĩa là không
đ nh hư ng, tìm tòi không có nghĩa là kỳ quái, cá tính không có nghĩa là
l p d , vì m i th hi n tuy có tính cá bi t, v n ch u m t lô-gích sinh t n
chung. T th i c đ i l ch s loài ngư i tr i qua nhi u th ch , có nhi u
tôn giáo khác nhau, nhi u h tư tư ng khác nhau, nhưng ngh thu t chưa
bao gi quy thu n theo m t áp đ t nào, n u không ph i là tính nhân b n,
- vì cu c s ng đ p c a con ngư i. Vi c th hi n n i tâm b ng nhi u ngôn
ng khác nhau, có th hi u đó là tài năng, cá tính đ c đáo, v.v... nh ng
thang b c c n thi t trong m t tác ph m ngh thu t.
Tài năng là m t đ nh giá, đ c đáo l i là m t tiêu chu n khó xác đ nh,
vì lý do ti p xúc, quan h xã h i, tính đ c đáo bao gi cũng là m t giá tr
tương đ i.
S dĩ tính đ c đáo trong ngh thu t ch nên đư c xem là m t đ c
tính tương đ i, vì không có m t ngh sĩ nào l i không có nh ng ti p xúc
đáng k v i bên ngoài, nghiên c u nh ng tài li u ngo i nh p, nh ng sáng
tác c a h là m t khâu trong cái dây chuy n n i li n nh ng tác ph m v i
nhau, nh ng cá th ngh sĩ v i nhau, các th i đ i và các dân t c v i
nhau.
Do v y khó lòng có th hi u bi t t t c nh ng đư ng dây liên h đ
hi v ng d ng nên m t b n th ng kê hoàn ch nh v nh ng nh hư ng
tương quan y, đ có th đánh giá tính đ c đáo c a t ng tác ph m và c a
t ng ngh sĩ.
- L y ví d Gauguin là m t h a sĩ l n đư c xem là m t ngư i có
nhi u tác ph m đ c đáo. Su t cu c đ i sáng tác đ c đáo y, m y ai đã
theo dõi đ bi t đư c Gauguin đã ti p xúc v i bao nhiêu h a sĩ t
Picasso, Monet, Van Gogh, Rambrandt, Puvis de Chavanne đ n Fédéric
Bazille, Cézanne, Hokusai, Degas, đã nhìn qua các tranh m Ai C p, các
tư ng đài h i đ o, các điêu kh c phù điêu r a đ n Borobodur, c a đ n
Horus Edfou Deir El-Bahari Ai C p, v.v... T nh ng tác ph m khi ông
còn Bretagne đ n th i kỳ ông đ n qu n đ o Marquises, t bư c đi đ u
tiên khi còn trai tr đ n Nam M , Rio de Janeiro, Panama, Pérou,
Nouméa, Tahiti, đ n bư c cu i đ i an ngh Marquises, Gauguin đã thay
đ i cái nhìn, cách tư duy bao nhiêu l n. Ông đã Gauguin-hóa bao nhiêu
nguyên t bên ngoài đ chuy n thành tính đ c đáo Gauguin.
Rõ ràng thành qu ngh thu t ph i là s tích lũy không ng ng c a
ki n th c, s lao đ ng có nguyên t c và tính trách nhi m trong lao đ ng
đ c bi t y.
Do v y mu n đánh giá tính đ c đáo c a m t ngh sĩ, m t tác ph m,
vi c c n thi t là ph i tìm hi u m i dây đã t ng n i ngư i y tác ph m y
v i cu c đ i bên ngoài.
Như v y đ th y rõ ngh thu t v n có nh ng chu n m c nh t đ nh
c a nó, chu n m c là m t ki n th c t ng h p n m trong ph m, trù ngh
thu t.
L ch s ngh thu t v n trân tr ng các trư ng phái ngh thu t,
nhưng không có nghĩa ta nên xem đó là nh ng thành công m u m c cho
m i th h noi theo. Con ngư i lưu gi nó như lên bi u đ quá trình thăng
tr m tư duy c a nhân lo i trong bư c phiêu lưu đi tìm cái đ p mà thôi.
- V n đ sinh t n c a con ngư i c n ngh thu t như m t ch t dinh
dư ng, nhưng cơ th y có s c đ kháng đ t n t i, nên nó có kh năng
lo i b nh ng gì không c n thi t ho c phương h i cho s t n vong và
trư ng thành c a nó. Cho nên, giá tr và chu n m c ngh thu t v n còn là
đi u ph i bàn và cũng ch là vi c nên th bàn v i nhau mà thôi, khi nhân
lo i v n còn phiêu lưu đi t i.
nguon tai.lieu . vn
