Xem mẫu
- CHÂU PHI ĐEN VỚI MẶT NẠ VÀ TƯỢNG GỖ MỸ THUẬT
- Sự phát hiện muộn màng
Châu Phi là xứ sở của mặt nạ và tượng gỗ.
Michel Leiris (nhà nghiên cứu châu Âu) viết:
“Mặt nạ châu Phi bản chất huyền bí, trình bày
hoạt động của nhân vật hàm hồ, vừa là hình ảnh,
vừa là thực tế, quan hệ mật thiết trong cuộc lễ
khai tâm”.
Nam giới dùng mặt nạ trong các cuộc tế lễ, nhảy
múa. Đàn bà, trẻ con không được sờ vào mặt.
Mặt nạ là hình ảnh siêu phàm, ảnh hưởng thuyết
duy linh hồn cho rằng người và môi trường đều
do lực lượng thần bí vô hình chi phối.
Con đường phát hiện nghệ thuật châu Phi đen
nhiều gian nan, khúc khuỷu. Thoạt đầu do những người thích “chơi vật lạ” mang ở
ngoại quốc về, sau đến các nghệ sĩ và nhà khoa học ngắm nhìn chăm chú mà chưa
hề biết rõ gốc gác. Thế kỷ 19 châu Âu duy lý nhìn vùng đất hoang vu Phi châu về
- nhân chủng học hơn là nghệ thuật. Mặt nạ, tượng gỗ và đồ thờ cúng bị coi là mọi
rợ, vứt đi, “nghệ thuật dã man”, sơ đẳng của nền văn minh “tiền lo-gic”!
Châu Phi được thế giới biết đến chủ yếu là điêu khắc (trước tiên ở châu Âu) trước
đó, nhưng được coi là đích thực có giá trị từ 1906 khi các họa sĩ Lập thể Pháp
“khám phá” ra nghệ thuật da đen. Nhưng ảnh hưởng da đen của chủ nghĩa lập thể
hiện đại không phải là tất cả nghệ thuật châu Phi. Thời đó các họa sĩ Lập thể làm
chấn động phương Tây bằng biểu hiện tạo hình mới mẻ, dữ dằn chưa từng có trong
lịch sử, nhưng chưa ai hiểu và xác định bản chất thực các biểu hiện ấy là gì?
Các nghệ sĩ Lập thể tán dương, ca tụng hình thức tuyệt vời của tượng châu Phi và
làm công chúng từ chú ý tới thừa nhận tượng châu Phi và châu Đại Dương là
“nghệ thuật chân chính, tử tế”, là “một nền nghệ thuật hẳn hoi”...
Mặt nạ, tượng gỗ cách điệu hóa cao, biến đổi hoàn toàn hình dáng mặt mũi, cơ thể
để tạo ra căng thẳng. Họ đơn giản các bình diện, thay đổi các kích thước cân đối,
nhiều khi phóng một số nét hình ra phía trước để tả tình cảm tàn ác, khủng khiếp.
Có lúc đau thương, có những lúc lại dịu hiền kỳ lạ. Nét độc đáo này không sao hợp
được khẩu vị thẩm mỹ phương Tây và hoàn toàn xa lạ với nghệ thuật Phục hưng
vốn tôn trọng sự cân xứng. Đứng trước sức hấp dẫn mang tính va đập mạnh mẽ
không cưỡng nổi của châu Phi thần bí, những người Âu cấp tiến mới tỉnh ra rằng: 4
- thế kỷ nghệ thuật theo Hy Lạp không phải là cách nhìn thế giới duy nhất. Hội họa,
điêu khắc châu Âu bắt đầu chăm chú tới hình thể và nhịp điệu châu Phi từ đây!
Năm 1906 Picasso rồi Matisse, Vla Mainsk, Derain, Braque sục sạo các hàng đồ cổ
ở Paris để tìm mặt nạ châu Phi. Tác phẩm Những cô gái Avi nhông vẽ 1907 của
Picasso là tuyên ngôn lập thể. Năm 1945 lần đầu tiên ở Paris (Bảo tàng Dân tộc
học) trưng bày phần lớn mặt nạ và tượng gỗ Phi châu. Một nhà nghệ thuật học
người Pháp viết “Người da đen sống giữa tự nhiên, nghệ thuật của họ không sao
chép những thứ quanh mình, mà khám phá ra các thể dạng, còn đám nghệ sĩ chúng
ta bị nhốt kín trong các thành phố, cắt đứt mọi quan hệ với tự nhiên, chỉ còn đeo
đuổi sự bắt chước ...”
Tượng của người nông dân Xuđăng là kỷ hà học thiên về đường thẳng, gẫy góc
khắc khổ nhiều tính trừu tượng, lập thể. Mặt nạ Đôgô ở Mali nhiều tầng trên tấm,
gỗ cao khoét thủng, chạm trổ và tô màu. Tượng của người Xênuphô (Bờ biển Ngà)
để thờ cúng gọi là tượng chày (Statve-pilon) giầu tính trang trí nên người phương
Tây rất thích tìm mua. Mặt nạ Vobê hình trụ, hình ống, hình chóp hay bán nguyệt.
Tượng nhỏ vùng Banhê và Ansanti đẹp nhất châu Phi. Mặt nạ thần Gu (Thần sáng
tạo) có nét mặt thanh thản bằng gỗ đen bóng, sống động. Mặt nạ Pumu ở Công gô
sơn trắng hay diễn tả hình ảnh người phụ nữ có đôi mắt xếch. Người Denđê có mặt
- nạ hình tam giác, cằm nhỏ, nhọn bằng xương hay ngà voi làm bùa chú trong buổi
hành lễ khai tâm.
Tượng vùng Đông, Nam Phi, người Nilôtích (vùng sông Nin) tạc pho tượng đôi rất
lớn thờ người chết với bộ mặt kéo dài.
Châu Phi, xứ sở mặt nạ mang vẻ đẹp thần bí không gì so sánh. Nó nhắc về những
bình minh hoang vu xa vắng thuở đất trời tạo lập và thường không mang tính con
người. Tính thiêng liêng ra đời khi qui luật vũ trụ bị phá vỡ quan hệ với thời gian
vô trật tự tàng ẩn những sức mạnh nguy hiểm. Mặt nạ có khi tượng trưng huyền
thoại về gốc tích, ác thiện của Thượng đế và bản năng mơ hồ con người không rõ
ràng...
Có mặt nạ bảo vệ, mặt nạ đánh lừa, mặt nạ chiến đấu, lễ khai tâm... Mặt nạ thờ vật
thiêng màu đen. Hiểu được nó như đọc được mật thư. Mặt nạ Công gô thì đoán mã
như đoán mộng. Càng suy đoán càng thêm khó hiểu. Với người không khai tâm thì
mặt nạ là “nhà nhiều tầng gác” người khai tâm coi là hạ thế từ gác trời xuống đất.
Mặt nạ diễn tả cõi đi về của thần linh, những xáo trộn trật tự chống chọi với đấng
sáng tạo. Mặt nạ dùng làm uy lực chính trị, uy lực xã hội, biểu tượng của thần
thánh và những vẻ đẹp luôn bất ngờ. Do là vật thờ cúng nên chúng được làm ra
không cần để giống cái gì ! Phũ phàng và táo tợn với hiện thực, mạnh tay bóp méo
hình thức, xóa bỏ hình ảnh thật của đời sống bằng thứ kỷ hà học thần thánh, tạo ra
- hình thức của cái vô hình, cuộn xoáy vào siêu thực và trừu tượng... đây chính là
khởi nguồn của hội họa phương Tây hiện đại. Mặt nạ Pongne giống hình tượng của
Klee, mặt nạ Xirigiơ gợi nhớ đến Vasarely...
Nhưng hoạt động thẩm mỹ châu Phi không chỉ thu hẹp trong lĩnh vực sáng tác tạo
hình. Nó là một tổng thể phức tạp thiên về nghe nhìn; kết hợp giữa nhạc, múa, thơ,
kiến trúc, hội họa và điêu khắc. Trong tự do vùng vẫy, điêu khắc vẫn nổi bật nhất.
ở đây có mối quan hệ giữa nghệ thuật và con người sáng tạo. “Nghệ thuật nhân
thể” nhằm thay đổi bản thân. “Nghệ thuật về xung quanh” cụ thể hóa và sắp xếp lại
quanh mình.
Không sao hiểu hết mặt nạ: lúc xem trong viện bảo tàng, nó đẹp bất động, trơ trẽn
và cô độc khi bị tách khỏi người đeo khi không có xiêm y tế lễ đi kèm, không
chiêng trống, khói lửa bập bùng, tiếng thở của gió ngàn, tiếng gọi bạn của đoàn
người gào, rú. Cuộc sống Phi châu phong phú và sôi sục. Cúng lễ và nhảy múa cho
mặt nạ tính khí hàm hồ trong môi trường phi lo-gic, tĩnh và động... Nhịp sống
nghiêm trang không ào ạt, trần tục mà là nhịp điệu các vật thể trong vũ trụ: vành
tròn của quỹ đạo hành tinh quỳ gối nhún nhẩy gần với hình xoáy vòng và đường
cong. Mặt nạ trong thế giới mông lung tĩnh liệt và năng động. Giọng trầm hùng của
rừng thẳm, sa mạc và dòng sông chảy vào cõi thâm u của vũ trụ, thức dậy những
trật tự vu vơ bị phá vỡ, nuôi sống những hoài vọng về tương lai...
- Người mẹ linh hồn của văn hóa châu Phi
Năm 1960, tổng thống nước cộng hòa Sekou trong thư mừng danh họa Picátxô 80
tuổi có viết: “Châu Phi với nền triết học cổ truyền đại đồng và nền văn hóa với
quan niệm “siêu hình” riêng biệt đã tránh được sự quyến rũ, đồng hóa theo kẻ
khác, tin chắc ở bản sắc của mình qua phong trào giải phóng dân tộc không gì
cưỡng lại và lay chuyển nổi”.
Truyền thống văn hóa và bản sắc tâm hồn giúp cho nghệ thuật châu Phi tồn tại bất
diệt dù lục địa đen mênh mông từng chịu nhiều đau khổ hơn bất cứ nơi nào trên
trái đất, khi bọn người Âu đặt chân lên vùng đất đai phì nhiêu này để bắt nô lệ.
Tháng 12/1592 vua Tây Ban Nha ký đạo luật xuất khẩu nô lệ từ châu Phi sang
châu Mỹ. Hàng triệu, triệu người bị bắt rời khỏi quê hương, bị xích chân, xiềng tay
lùa đi như súc vật, làm đủ mọi việc của kiếp ngựa trâu. Thực dân Anh, Pháp, Bỉ,
Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha thôn tính toàn bộ châu Phi, ngăn cách họ bằng hàng rào
thuế quan và “luật pháp lưỡi lê” khắc nghiệt. Nước mắt châu Phi chảy dài suốt 600
năm, nô dịch với những cuộc tàn sát liên miên, man rợ... Nhưng điều kỳ lạ là nghệ
thuật dân gian châu Phi vẫn sống động và phát triển trong tâm hồn những người
dân đau thương, bất khuất.
- Thế giới tối tăm phía sa mạc Sahara ngày nay đã bừng sáng, thoát khỏi gông cùm
của chủ nghĩa thực dân, xây dựng lại Tổ quốc theo những con đường riêng, nhưng
nhiệm vụ lớn lao về văn hóa là khai thác và sử dụng văn nghệ dân gian, cơ sở cho
nền nghệ thuật hiện đại châu Phi ngày nay. Khẩu hiệu của họ: “Hãy biết ơn sâu sắc
vốn nghệ thuật dân gian, coi đó như bà mẹ linh hồn của nền văn hóa”. Mặt nạ và
tượng gỗ châu Phi đen mãi mãi là đặc sắc, tỏa sáng trong kho tàng văn hóa nhân
loại.
nguon tai.lieu . vn
