Xem mẫu
- [425] §82
V H TH NG M C ÍCH LU N
TRONG CÁC QUAN H BÊN NGOÀI
C A NH NG TH C TH CÓ T CH C
Tôi hi u tính h p m c ích bên ngoài là tính h p m c ích nh ó
m t s v t c a T nhiên ph c v m t s v t khác gi ng như phương ti n
ph c v cho m c ích. Bây gi , nh ng s v t v n không có tính h p m c
ích bên trong hay không ti n-gi nh tính h p m c ích nào h t cho kh th
c a chúng, ch ng h n: t, không khí, nư c v.v... ng th i v n có th r t có
tính m c ích bên ngoài, ó là, trong quan h v i nh ng s v t khác. Nhưng,
nh ng s v t sau nh t thi t ph i là nh ng th c th có t ch c [nh ng v t h u
B380 cơ], t c ph i là nh ng m c ích t nhiên, b i, n u không ph i th , thì các s
v t trư c không th ư c xem như là phương ti n i v i chúng. Như th ,
nư c, không khí và t không th ư c xem như là các phương ti n cho vi c
hình thành các ng n núi, b i núi không ch a ng trong b n thân chúng i u
gì òi h i m t cơ s cho kh th c a chúng d a theo các m c ích; vì th ,
nguyên nhân c a chúng không bao gi có th ư c hình dung b ng thu c tính
c a m t phương ti n (như là cái gì h u ích cho chúng).
Tính h p m c ích bên ngoài là m t khái ni m hoàn toàn khác v i khái
ni m v tính h p m c ích bên trong, t c khái ni m g n li n v i kh th c a
m t i tư ng, b t k b n thân hi n th c c a nó có ph i là m c ích hay
không. i v i m t th c th có t ch c, ta còn có th h i: “nó t n t i làm
gì?”. Nhưng ta l i không d dàng h i câu này i v i nh ng s v t trong ó ta
ch ơn thu n nh n ra tác ng c a cơ ch t nhiên. B i, trong cái trư c, xét
v kh th bên trong c a chúng, ta hình dung m t tính nhân qu d a theo các
m c ích, t c m t Trí tu sáng t o, và ta t m i quan h gi a quy n năng
sáng t o này v i cơ s quy nh c a nó, t c: ý . Ch có m t tính h p m c
ích bên ngoài mà l i g n li n v i tính h p m c ích bên trong c a s t
ch c, và, trong m i quan h bên ngoài, ph c v như phương ti n v i m c
ích mà không nh t thi t n y sinh câu h i là th c th ư c t ch c như th ã
ph i t n t i vì m c ích gì. ó là s t ch c c a c hai gi i tính trong quan h
h tương v i nhau ti p t c phát tri n gi ng loài c a chúng, b i ây ta
B381 luôn có th h i, như i v i m t cá th , r ng t i sao ph i t n t i có ôi? Câu
tr l i là: ôi này trư c h t t o ra m t toàn b có ch c năng t ch c
(organisierendes Ganze), m c dù không ph i là m t toàn b có t ch c
(organisiertes Ganze) trong m t cơ th duy nh t.
V y, bây gi n u ta h i m t s v t t n t i làm gì, ta có hai cách tr
l i: ho c s hi n h u và vi c s n sinh ra nó không có m i quan h nào v i
m t nguyên nhân ho t ng theo ý , và trong trư ng h p ó, ta luôn quy
[426] ngu n g c c a nó vào cho cơ ch c a T nhiên; ho c có m t cơ s có ý
nào ó cho s hi n h u c a nó (v i tư cách là s hi n h u c a m t th c th t
nhiên b t t t [nghĩa là có th hi n h u, có th không, tùy vào cơ s ý quy
nh nó]). | Và ta khó tách r i tư tư ng này ra kh i khái ni m v m t s v t có
t ch c, vì m t khi ã t m t tính nhân qu c a các nguyên nhân m c ích
làm n n t ng cho kh th bên trong c a nó cũng như t m t ý tư ng làm n n
t ng cho tính nhân qu này, ta không th suy tư ng v s hi n h u c a s n
ph m này b ng cách nào khác hơn là xem nó như là m t m c ích. K t qu
346
- ư c hình dung, mà s hình dung v nó ng th i là cơ s quy nh c a
nguyên nhân trí tu tác ng cho s ra i c a nó, chính là m c ích. Vì th ,
trong trư ng h p y, ta có th nói hai cách; ho c: m c ích c a s hi n h u
c a m t th c th t nhiên như th là trong b n thân nó, nghĩa là, nó không
ch ơn thu n là m c ích mà còn là m c ích-t thân (Endzweck); ho c:
m c ích này là bên ngoài nó, nơi m t th c th t nhiên khác; nghĩa là, nó
hi n h u m t cách có m c ích nhưng không ph i như m t m c ích t thân
B382 mà nh t thi t như là m t phương ti n.
Tuy nhiên, n u ta i xuyên kh p toàn b gi i T nhiên, ta cũng không
th tìm ư c trong ó – v i tư cách là T nhiên – m t th c th nào có th yêu
sách cho mình m t s hi n h u ưu vi t như là m c ích-t thân c a s sáng
t o; và th m chí ta có th ch ng minh m t cách tiên nghi m (a priori) r ng: k
c cái gì có th là m t m c ích t i h u (letzter Zweck) i v i T nhiên
d a theo m i s quy nh và tính ch t có th hình dung ư c mà ta em gán
cho nó, thì, v i tư cách là s v t t nhiên, không bao gi có th là m t m c
ích-t thân ư c c .
Khi nhìn vào th gi i th c v t v i s phát tri n vô h n h u như lan tràn
kh p m t t, tho t tiên ta nghĩ r ng ó ch là m t s n ph m ơn thu n c a cơ
ch máy móc c a T nhiên gi ng như nó ã th hi n trong th gi i khoáng
v t. Nhưng, m t nh n th c sâu hơn v s t ch c tài tình khôn t trong th
gi i y không cho phép ta gi mãi suy nghĩ trên mà bu c ta ph i h i: nh ng
s n v t y ư c t o ra làm gì? N u ta t tr l i: cho th gi i ng v t
ư c nuôi dư ng và có th lan tràn kh p m t t v i bi t bao gi ng loài, thì
câu h i k ti p s là: v y, nh ng ng v t dinh dư ng b ng th c v t sinh ra
làm gì? Ta tr l i i lo i: cho loài thú săn m i vì chúng ch quen ăn th t!
Sau cùng, ta i t i câu h i: thú săn m i l n toàn b các gi i t nhiên k trên
B383 làm gì? cho con ngư i, v i s s d ng a d ng mà trí khôn ã d y cho
con ngư i bi t dùng t t c nh ng s n v t y! | Con ngư i là m c ích t i h u
c a s sáng t o trên m t t, vì con ngư i là h u th duy nh t có th hình
thành m t khái ni m v các m c ích, và, nh có lý tính, có th bi n m t s
h n n c a nh ng s v t ư c t o ra m t cách h p m c ích thành m t h
th ng c a nh ng m c ích (System der Zwecken).
[427]
Song, ta l i cũng có th cùng v i Carl von Linné* i con ư ng có v
ngư c l i và b o r ng: ng v t ăn c s dĩ hi n h u là i u hòa s th nh
phát quá áng c a th gi i th c v t ã khi n cho nhi u gi ng th c v t ph i
ch t ng t. | Còn thú săn m i sinh ra là h n ch b t s sinh sôi c a loài thú
ăn c , và, rút c c, con ngư i, khi săn b t và làm gi m b t s lư ng c a chúng,
s t o ra m t s cân b ng nào ó gi a các l c lư ng sinh s n và l c lư ng phá
ho i c a T nhiên. Và như th , con ngư i, trong m i quan h nào ó, ư c
ánh giá cao như là m c ích, thì, trong m i quan h khác, l i ch có ư c th
b c c a m t phương ti n.
N u m t tính h p m c ích khách quan – trong s a t p c a nh ng
loài t o v t và c a nh ng m i quan h gi a chúng v i nhau xét như nh ng
th c th ư c ki n t o m t cách có m c ích – ư c l y làm nguyên t c, thì
* Xem Carl von Linné, 1766 Systema naturae/H th ng t nhiên, Latinh, Stockholm, t p I, tr.
: 17, d n theo b n Meiner. (N.D).
347
- r t phù h p v i lý tính suy tư ng v m t s t ch c nào ó và m t h
B384 th ng c a m i lĩnh v c t nhiên d a theo nh ng nguyên nhân m c ích
trong các m i quan h này. Ch có i u, ây, kinh nghi m dư ng như mâu
thu n rõ r t v i lý tính, nh t là v v n m c ích t i h u c a T nhiên:
m c ích t i h u là thi t y u cho kh th c a m t h th ng như th và ta
không th t m c ích này âu khác hơn ngoài nơi con ngư i. | N u xem
con ngư i như là m t trong nhi u loài ng v t thì T nhiên không h mi n
tr cho con ngư i kh i các s c m nh tác t o l n h y di t c a T nhiên mà trái
l i, bu c m i th ph i ph c tùng m t cơ ch không có b t kỳ m c ích nào
c a T nhiên c .
i u u tiên ph i ư c thi t k m t cách h u ý trong m t s an bài
d n n m t toàn b h p m c ích c a nh ng th c th t nhiên trên m t t
t ph i là ch cư ng , t ai và môi trư ng trong ó chúng có th ti p t c
sinh sôi, phát tri n. Nhưng, m t hi u bi t chính xác hơn v s c u t o c a cơ
s này cho m i vi c s n sinh h u cơ không cho th y có nguyên nhân nào
ngoài nh ng nguyên nhân ho t ng hoàn toàn vô ý, nh ng nguyên nhân phá
h y hơn là h tr cho vi c sinh s n, cho tr t t và cho các m c ích. t li n
và bi n c không ch ch t ch a trong chúng ch ng tích v nh ng s tàn phá
kh ng khi p i v i b n thân chúng l n m i t o v t trong chúng, mà toàn
b c u trúc c a chúng, di n m o c a t và ranh gi i c a bi n u ch ng t là
s n ph m c a nh ng mãnh l c hung b o c a m t T nhiên ho t ng trong
m t tr ng thái h n mang. Tuy hình th , c u trúc và d c c a t ai có v
ư c s p x p h p m c ích cho vi c ón nh n nư c t không khí, cho nh ng
B385 m ch nư c gi a các l p t thu c lo i ( i v i nhi u lo i s n ph m khác
[428] nhau) và cho dòng ch y c a sông ngòi, nhưng nghiên c u sâu hơn s cho th y
r ng chúng u là ch k t qu c a nh ng v bùng phát núi l a ho c ng t
trong i dương, không ch liên quan n s hình thành u tiên c a di n m o
này mà, hơn h t, n s bi n i v sau cũng như n s bi n m t c a nh ng
s n v t h u cơ u tiên
c a nó(1). Bây gi , n u a bàn sinh t c a t t c nh ng s n v t này, t c t
ai (trên t li n) và áy bi n ch ng cho th y i u gì ngoài m t cơ ch hoàn
toàn vô ý c a vi c hình thành thì: b ng cách nào và v i quy n gì ta có th òi
B386 h i và kh ng nh m t ngu n g c khác cho nh ng s n v t này? Vi c kh o
sát chính xác nh t v nh ng tàn tích c a các cu c tàn phá k trên c a T
nhiên có v cho th y ( úng như nh n xét c a Camper*) r ng con ngư i không
b liên quan n trong nh ng cu c o l n l n lao này, tuy nhiên, vì con
ngư i quá ph thu c vào nh ng s n v t còn s ng sót khi n cho n u cơ ch
chung c a T nhiên ã ư c th a nh n trong nh ng s n v t khác thì con
(1) N u tên g i “môn l ch s T nhiên” ã ư c ch p nh n trư c ây ti p t c ư c s d ng mô t
gi i T nhiên, thì, i l p v i ngh
thu t, ta có th dùng tên g i “môn Kh o c h c v T nhiên” cho môn l ch s T nhiên hi u theo nghĩa
en, t c là vi c hình dung v tình tr ng c xưa c a trái t; m t công vi c tuy ta không hy v ng bi t
ư c ích xác nhưng có cơ s ph ng oán. Cũng như á ư c o g t v.v... thu c v lĩnh v c
ngh thu t thì các [ti n trình] hóa th ch thu c v môn kh o c h c v T nhiên. Và vì l công vi c này
v n ang ư c ti n hành trong môn h c này (dư i tên g i là lý thuy t v qu t) m t cách b n b , dù
t t nhiên là ch m ch p, nên tên g i này [kh o c h c v T nhiên] không ph i dành cho m t công cu c
nghiên c u ơn thu n tư ng tư ng v T nhiên mà là cho m t công cu c do b n thân T nhiên hư ng
d n và m i g i. (Chú thích c a tác gi ). [351-24].
* Xem Petrus Camper, 1788: Nova acta academiae/Các tư li u h c thu t m i m , t p II, 251
(d n theo b n Meiner và trong Kant: AA
VII 89, XIV 619). (N.D).
348
- ngư i cũng ph i ư c xem là b bao hàm trong ó, cho dù nh có trí khôn (ít
ra trong ph n l n trư ng h p), con ngư i có th thoát kh i nh ng s tàn phá
y. Nhưng, lu n c này có v còn ch ng minh ư c nhi u hơn nh ng gì ư c
d nh trong ó. | Nó hình như không ch ch ng minh r ng: con ngư i không
th là m c ích t i h u c a T nhiên, và r ng: cũng cùng lý do y, t p h p
nh ng s v t có t ch c c a T nhiên trên m t t cũng không th là m t h
th ng c a nh ng m c ích, mà còn ch ng minh r ng: nh ng s n ph m t
nhiên ư c xem v m t hình th c như là nh ng m c ích t nhiên u không
có m t ngu n g c nào khác hơn là cơ ch [mù quáng] c a T nhiên.
[429] Song, trong cách gi i quy t trư c ây v Ngh ch lý (Antinomie) gi a
các nguyên t c c a phương th c s n sinh nh ng th c th h u cơ c a T nhiên
theo cách cơ gi i và theo cách m c ích lu n, ta ã th y r ng chúng ch ơn
thu n là các nguyên t c c a năng l c phán oán ph n tư v T nhiên trong
ch ng m c nó t o ra nh ng hình th c tương ng v i nh ng nh lu t c thù
(mà ta không có chìa khóa khai m s n i k t có h th ng c a chúng). |
B387 Chúng không xác nh ngu n g c c a nh ng th c th này trong b n thân
chúng, mà ch nói r ng, do c i m c u t o c a giác tính và lý tính chúng ta,
ta không th quan ni m ngu n g c trong lo i t n t i này b ng cách nào khác
hơn là theo nh ng nguyên nhân m c ích. | N l c l n lao nh t, th m chí táo
b o nh t nh m gi i thích chúng m t cách cơ gi i không ch là ư c phép mà
còn là s m nh c a lý tính, m c dù ta bi t r ng, do nh ng nguyên nhân ch
quan c a tính cách c thù và các h n ch c a giác tính chúng ta (ch không
ph i cơ ch máy móc c a vi c sinh s n mâu thu n t thân v i m t ngu n g c
d a theo các m c ích), ta không bao gi có th t ư c tr n v n. | Sau
cùng, vi c h p nh t c hai l i hình dung [cơ gi i lu n và m c ích lu n] v
kh th c a T nhiên có th n m trong nguyên t c siêu-c m tính c a T
nhiên (T nhiên bên ngoài ta cũng như b n tính t nhiên bên trong ta),
trong khi phương cách hình dung d a theo nh ng nguyên nhân m c ích có
th ch là m t i u ki n ch quan trong vi c s d ng lý tính chúng ta, khi nó
không ch mu n hình thành m t s phán oán v nh ng i tư ng xét như
nh ng hi n tư ng mà còn mong ư c quy nh ng hi n tư ng này cùng v i
nh ng nguyên t c c a chúng vào cho cơ ch t siêu-c m tính c a chúng nh m
tìm ra m t s quy lu t nào ó v s th ng nh t kh h u c a chúng mà lý tính
không th hình dung cho b n thân mình b ng cách nào khác hơn là thông qua
nh ng m c ích (nh ng m c ích siêu-c m tính mà b n thân lý tính cũng có).
349
- B388 §83
V M C ÍCH T I H U (LETZTER ZWECK)
C A T NHIÊN NHƯ LÀ C A M T
H TH NG M C ÍCH LU N
Trư c ây ta ã cho th y: dù không ph i dành cho năng l c phán oán
xác nh mà ch dành cho năng l c phán oán ph n tư, ta v n có lý do
phán oán r ng: con ngư i không ch là m t m c ích t nhiên gi ng như
nh ng th c th có t ch c khác mà còn là m c ích t i h u (letzter Zweck)
c a gi i T nhiên trên m t t này, và, trong quan h v i con ngư i, m i s
v t t nhiên khác t o nên m t H th ng c a nh ng m c ích tương ng v i
các nguyên t c cơ b n c a lý tính. Bây gi , n u m c ích t i h u này ph i
ư c tìm trong b n thân con ngư i, , v i tư cách là m c ích, ư c khích
l thông qua s g n k t c a con ngư i v i T nhiên, thì m c ích này thu c
v hai lo i sau: ho c thu c lo i có th ư c th a mãn nh vào T nhiên v i
s ưu ái c a nó; ho c là tính thích d ng và tài khéo i v i m i lo i m c ích
[430] khác mà T nhiên (bên ngoài và bên trong ta) có th ư c con ngư i s d ng.
M c ích trư c c a T nhiên có th g i là h nh phúc c a con ngư i; m c
ích sau là s ào luy n văn hóa (Kultur).
Khái ni m v h nh phúc (Glückseligkeit) không ph i là m t khái ni m
ư c con ngư i rút ra t các b n năng c a mình, và như th là rút ra t tính
thú v t trong b n thân con ngư i, mà là Ý tư ng ơn thu n v m t tr ng thái
mà con ngư i mu n làm cho tr ng thái y tương ng hoàn toàn v i Ý tư ng
trong nh ng i u ki n ơn thu n thư ng nghi m (là i u không th th c hi n
B389 ư c). Con ngư i t phác h a ra Ý tư ng này cho chính mình và phác h a
b ng quá nhi u cách khác nhau thông qua giác tính trong s k t h p ch t ch
v i trí tư ng tư ng và các giác quan; ng th i cũng thư ng thay i luôn
khi n cho T nhiên, gi s có hoàn toàn ph c tùng ý thích tùy ti n c a con
ngư i i n a, cũng tuy t nhiên không th có ư c m t quy lu t ch c ch n,
ph bi n, nh t nh hài hòa v i khái ni m luôn chao o này, t c, v i m c
ích mà con ngư i tùy ti n t ra cho chính mình. Và c khi ta rút gi m m c
ích y l i trong ph m vi nh ng nhu c u t nhiên ích th c mà c loài ngư i
chúng ta u nh t trí, hay, ngư c l i, nâng tài ngh c a con ngư i lên quá cao
nh m hoàn thành các m c ích tư ng tư ng c a mình, thì nh ng gì con ngư i
xem là h nh phúc và nh ng gì là m c ích t nhiên, t i h u, ích th c (ch
không ph i m c ích c a T do) t cũng không bao gi t ư c c . | Lý do
là vì b n tính t nhiên c a con ngư i không ch u d ng l i và v a lòng v i
vi c chi m h u và hư ng th v b t kỳ i u gì. M t khác, cũng còn thi u m t
i u ki n n a. | T nhiên không h xem con ngư i là con cưng và không h
dành cho con ngư i s ưu ái hơn m i sinh v t khác. | Trong nh ng hành ng
h y ho i c a mình – ch ng h n: b nh t t, ói kém, thiên tai th y h a, băng
giá, s t n công c a lo i thú d l n, nh v.v... –, T nhiên i x th ng tay
v i con ngư i ch ng khác gì i v i b t kỳ sinh v t nào khác. | Thêm vào ó
l i còn ph i k t i s phi lý trong t ch t t nhiên c a con ngư i là t làm kh
mình và cũng y ng lo i vào ch kh n kh b ng s hà kh c c a vi c cai
tr , b ng s dã man c a chi n tranh v.v... và v.v...; con ngư i, n u t mình,
ch tàn h i chính gi ng loài c a mình, cho nên, dù T nhiên bên ngoài có ưu
ái n âu i n a thì m c ích c a nó – n u nh m n h nh phúc cho gi ng
350
- loài c a chúng ta – t cũng s không th t ư c trong m t h th ng c a tr n
B390 th , vì b n tính t nhiên c a con ngư i chúng ta không thích h p v i i u y.
Như v y, con ngư i bao gi cũng ch là m t m t xích trong chu i c a nh ng
m c ích t nhiên; và tuy là m t nguyên t c trong quan h v i nhi u m c
ích mà T nhiên, trong t ch t c a mình, hình như ã giao phó cho con
ngư i và con ngư i t hư ng mình theo các m c ích y, nhưng cũng là m t
phương ti n cho vi c duy trì tính h p m c ích trong cơ ch c a nh ng m t
xích còn l i. Là th c th duy nh t trên m t t có trí khôn, do ó, có năng l c
tùy ti n xác nh các m c ích cho chính mình, con ngư i áng ư c
m nh danh là ch nhân ông c a T nhiên; và n u ta nhìn T nhiên như m t
h th ng m c ích lu n, thì, xét v s quy nh hay v n m nh c a con ngư i,
[431] con ngư i qu là m c ích t i h u c a T nhiên. | Nhưng, v i i u ki n là
con ngư i có ý th c v i u ó và có ý chí mang l i cho T nhiên và cho
chính mình m t m i quan h -m c ích (Zweck-beziehung) như th , t c là
m i quan h có th t túc t mãn, c l p v i T nhiên và, do ó, có th là
m c ích-t thân (Endzweck), song ó l i là m t i u tuy t nhiên không
ư c phép i tìm bên trong b n thân T nhiên.
Nhưng, tìm ra ch nào nơi con ngư i cho phép ta t vào y m c
B391 ích t i h u c a T nhiên, ta ph i l c ra nh ng gì T nhiên có th cung c p
chu n b cho con ngư i bi t ph i t mình làm l y tr thành m c ích-t
thân; và ta ph i tách bi t i u này ra kh i m i m c ích khác mà kh th c a
chúng ph thu c vào nh ng s v t ch có th trông ch vào T nhiên. Thu c
v lo i sau này chính là h nh phúc tr n th , ư c hi u như là t ng th m i
m c ích c a con ngư i ph i thông qua T nhiên m i có th có ư c, dù ó
là thông qua gi i T nhiên bên ngoài hay b n tính t nhiên c a con ngư i. |
Nói khác i, ó là ch t li u cho m i m c ích tr n t c c a con ngư i, mà n u
con ngư i làm cho chúng tr thành toàn b m c ích c a mình, t s làm cho
mình tr thành b t kh trong vi c xác l p s hi n h u c a chính mình như là
m c ích-t thân và s ng hài hòa v i m c ích này. Vì th , trong m i m c
ích c a con ngư i trong T nhiên, ch còn có i u ki n ch quan mang
tính hình th c, t c là, tính thích d ng trong vi c thi t nh nh ng m c ích
nói chung cho chính mình và ( c l p v i T nhiên trong vi c thi t nh m c
ích này) s d ng T nhiên như là phương ti n, phù h p v i các châm ngôn
c a nh ng m c ích t do nói chung c a con ngư i. | T nhiên có th làm
i u này i v i m c ích-t thân n m bên ngoài T nhiên, và, vì th , chính
i u ó có th ư c xem là m c ích t i h u c a T nhiên. Vi c t o ra tính
thích d ng c a m t h u th có lý tính hư ng t i nh ng m c ích tùy thích nói
chung (do ó, là trong s t do c a h u th y) chính là vi c ào luy n văn
hóa (Kultur). V y, ch duy có văn hóa m i có th là m c ích t i h u mà
ta có cơ s quy cho T nhiên trong quan h v i ch ng loài ngư i (ch
không ph i h nh phúc tr n th c a con ngư i hay vi c xem con ngư i là công
c ch y u thi t l p tr t t và s hài hòa trong gi i T nhiên vô tri vô giác
bên ngoài con ngư i).
B392
Nhưng không ph i b t kỳ s ào luy n văn hóa nào cũng u phù h p
v i m c ích t i h u này c a T nhiên. S ào luy n v tài khéo qu là i u
351
- ki n ch quan chính y u nh t cho tính thích d ng nh m h tr các m c ích
[432] nói chung c a con ngư i, nhưng l i không h tr ý chí trong vi c xác
nh và ch n l a các m c ích v n thi t y u thu c v toàn b ph m vi c a
m t tính thích d ng i v i các m c ích. i u ki n này c a tính thích d ng
[h tr cho ý chí] – có th ư c g i là s rèn luy n (k lu t) – là có tính ph
nh, tiêu c c (negativ), ch vi c gi i phóng ý chí ra kh i s cai qu n chuyên
ch c a nh ng ham mu n. | Khi b c t ch t vào m t s s v t t nhiên do lòng
ham mu n, ta tr nên b t l c trong vi c t l a ch n, nhưng ng th i ta cũng
có th cho phép chúng gi vai trò như nh ng xi ng xích mà T nhiên bày ra
nh c nh ta không ư c b quên hay th m chí vi ph m b n tính thú v t
ư c quy nh s n trong ta, m c dù ta luôn có s t do si t ch t hay
buông l ng, tăng cư ng hay gi m thi u chúng tùy theo các m c ích mà lý
tính òi h i.
Tài khéo không th phát tri n trong loài ngư i tr khi ph i d a vào s
b t bình ng gi a con ngư i v i nhau, b i vì tuy t i a s con ngư i cung
c p nh ng gì thi t y u cho cu c s ng h u như m t cách máy móc, không c n
n tài ngh gì c bi t cho s ti n nghi và an nhàn c a m t s ngư i khác
ang ho t ng trong các lĩnh v c ít thi t y u hơn trong n n văn hóa, khoa
B393 h c và ngh thu t. | Trong tình tr ng b áp l c, s ông ngư i ph i lao ng
v t v , ít ư c hư ng th , m c dù nhi u thành t u văn hóa c a các t ng l p
cao hơn cũng d n d n lan t a n h . V i s ti n b c a n n văn hóa này
( nh cao c a nó là s xa hoa, t ư c khi s ham thích cái không c n thi t
b t u l n át cái c n thi t), tai ương tăng lên như nhau c hai phía*: m t
bên thông qua b o l c t bên ngoài; bên kia thông qua s b t bình trong n i
tâm, nhưng chính tình c nh kh n cùng n i b t này l i g n li n v i s phát
tri n nh ng t ch t t nhiên trong ch ng loài ngư i, và m c ích c a b n
thân T nhiên, – tuy không ph i là m c ích c a chúng ta – nh ó mà ã
t ư c. i u ki n hình th c ch nh ó T nhiên m i t ư c ý t i
h u này c a mình chính là vi c s p x p các m i quan h gi a con ngư i v i
nhau, sao cho pháp quy n (gesetzmäßige Gewalt) trong m t cái toàn b – mà
ta g i là Xã h i dân s (bürgerliche Gesellschaft) – i l p l i s l m d ng
c a các quy n t do ang xung t nhau; và, ch trong m t xã h i như th , s
phát tri n t i a nh ng t ch t t nhiên m i di n ra ư c. i u c n có thêm
n a – n u con ngư i khôn ngoan nh n ra và sáng su t t nguy n
ph c tùng s cư ng ch c a nó – ó là m t cái Toàn b mang tính công dân
th gi i toàn hoàn vũ (weltbürgerliches Ganze), t c là, m t H th ng bao
g m m i qu c gia ang lâm nguy vì xung t và làm h i l n nhau. N u thi u
i u này, và v i bao tr l c ang ch ng l i b n thân kh năng hình thành
án này do tham v ng, lòng ham mu n th ng tr , do lòng ham mu n c a c i,
nh t là nơi nh ng ngư i ang n m quy n hành trong tay, thì i u không th
tránh kh i s là chi n tranh (qua ó có khi m t s nư c b qua phân và gi i
th thành nh ng nư c nh , có khi m t nư c thôn tính các nư c nh hơn ra
s c hình thành m t nư c l n). | M c dù chi n tranh là m t vi c làm không có
ch ý c a con ngư i (mà b lôi kéo b i các ham mê vô ), thì ó là m t công
* S xa hoa gây nên tai ương: ám ch quan ni m c a J. J. Rousseau, trong Abhandlung von dem
Ursprunge der Unfreiheit unter den
Menschen, und worauf sie sich gründet/Nghiên c u v ngu n g c c a s b t bình ng gi a con ngư i
và cơ s c a nó, b n ti ng c c a Moses Mendelssohn, Berlin 1756 (Kant c và nh c l i trong AA
XV 441-442 và XXV 846. (N.D).
352
- vi c sâu kín, có l * là h u ý c a Trí tu t i cao nh m chu n b , n u không
B394 ph i nh m thi t l p, tính h p pháp lu t cùng v i s t do c a các qu c gia, và,
[433] v i i u này, chu n b m t s th ng nh t c a m t h th ng bao g m nh ng
qu c gia này trên n n t ng luân lý. | Dù bao kh au do chi n tranh gieo r c
cho loài ngư i, và có l càng nhi u kh au hơn do s không ng ng chu n b
chi n tranh ngay trong th i bình, thì nó (dù ni m hy v ng vào m t tr ng thái
an bình v i h nh phúc c a nhân dân ngày càng lùi xa) v n là m t ng l c
cho s phát tri n n cao nh t m i tài năng có l i cho s ào luy n văn
hóa.
Còn i v i vi c rèn luy n k lu t cho nh ng xu hư ng [t nhiên] (Neigungen) –
xét v t ch t t nhiên nh m quy nh ta như m t loài ng v t, chúng là hoàn toàn h p
m c ích nhưng l i gây tr ng i l n cho s phát tri n c a tính ngư i –, thì, i v i òi
h i th hai cho s ào luy n văn hóa, ta th y rõ ràng m t n l c có m c ích c a T
nhiên ào luy n cho ta có kh năng ti p nh n nh ng m c ích cao hơn so v i nh ng
gì b n thân T nhiên có th cung c p. M t m t, ta không th ph nh n ưu th c a cái x u
ang ch ng chúng ta qua vi c tinh vi hóa nh ng s thích b y nm c lý tư ng
B395 hóa, và c s ph n hoa trong khoa h c nuôi dư ng lòng kiêu ng o v i vô s nh ng xu
hư ng không th nào th a mãn n i ư c n y sinh t ó. | Nhưng m t khác, ta cũng
không th không th y m c ích c a T nhiên: luôn nh m n vi c ưa ta ra kh i tr ng
thái thô l u và thô b o c a các xu hư ng này (các xu hư ng nh m n vi c hư ng th ) –
v n thu c v tính thú v t c a chúng ta và ph n l n là trái ngư c l i v i vi c ào luy n
hư ng n v n m nh cao hơn – m ư ng cho s phát tri n c a tính ngư i. Các
ngành m thu t và khoa h c – v i ni m vui có th tương thông r ng rãi, v i vi c làm cho
xã h i tr nên tinh t và nhu n nhuy n hơn – tuy không làm cho con ngư i tr nên thi n
h o hơn v luân lý thì cũng làm cho con ngư i ngày càng văn minh hơn, ã gi i phóng ta
r t nhi u ra kh i s chuyên ch c a ham mu n c m tính, và, qua ó, chu n b cho con
ngư i vươn n m t s th ng tr trong ó lý tính là k duy nh t n m gi quy n l c, trong
khi cái x u – m t ph n do T nhiên, m t ph n do tính v k b t khoan dung c a con
ngư i – ng th i t p h p, tăng cư ng và tôi luy n nh ng s c m nh c a tâm h n
chúng không ch u ph c tùng cái x u và giúp ta c m nh n ư c m t tính thích d ng
i v i các m c ích cao hơn v n ti m n trong ta(1).
[434]
* “có l ” (vielleicht): ư c Kant thêm vào trong n b n B, C. (N.D).
(1)
Cu c i có giá tr cho ta như th nào n u nó ch ư c ánh giá b ng nh ng gì ta hư ng th
B396 (b ng m c ích t nhiên c a t ng s m i xu hư ng, t c, h nh phúc) là i u d quy t nh. Nó
h th p xu ng dư i s không, b i th h i có ai l i mu n tr l i s ng m t l n n a dư i cùng các
i u ki n y? Và ai s làm như th cho dù theo m t k ho ch m i, t l a ch n (tương ng v i
dòng ch y c a T nhiên), n u nó ch ơn thu n hư ng n s hư ng th ? trên, ta ã cho th y
cu c i có giá tr như th nào n u d a vào nh ng gì nó ch a ng trong b n thân nó khi s ng
h p v i m c ích mà T nhiên có cùng v i ta; và như th nào khi cu c i là nh ng gì ta làm
(ch không ch hư ng th ), tuy r ng trong ó ta bao gi cũng ch là phương ti n hư ng n
m t m c ích t thân b t nh nào ó. V y, không còn gì bàn ngoài giá tr ư c chính ta
trao cho cu c i c a ta, thông qua nh ng gì chúng ta không ch làm mà còn làm m t cách có
m c ích, c l p v i T nhiên khi n cho b n thân s hi n h u c a T nhiên ch có th là m t
m c ích trong i u ki n ó. (Chú thích c a tác gi ).
353
- B396 §84
V M C ÍCH-T THÂN (ENDZWECK)*
C A S HI N H U C A M T TH GI I,
T C LÀ, C A B N THÂN S SÁNG T O
M c ích-t thân* là m c ích không c n cái gì khác làm i u ki n
cho kh th c a mình.
N u cơ ch ơn thu n c a T nhiên ư c l y làm cơ s gi i thích
tính h p m c ích c a T nhiên, ta không th h i: nh ng s v t trên th gi i
t nt i làm gì? | B i, theo m t h th ng duy tâm như th , ch còn ph i bàn
v kh th v t lý c a nh ng s v t (suy tư ng cái gì là m c ích ch là bàn
suông, không có i tư ng); và ta ch có vi c lý gi i hình th c này c a s v t
b ng s ng u nhiên hay b ng s t t y u mù quáng: trong c hai trư ng h p,
câu h i trên là tr ng r ng [vô ích].
B397
Nhưng, n u ta l i xem s n i k t có tính m c ích trong th gi i là có
th t và ư c th c hi n b ng m t lo i tính nhân qu c bi t, t c tính nhân qu
c a m t nguyên nhân hành ng h u ý, thì ta không th d ng l i câu h i:
t i sao nh ng s v t trong th gi i (nh ng th c th có t ch c) l i có hình
th c này hay hình th c kia? T i sao chúng ư c T nhiên t vào trong m i
quan h này hay trong m i quan h kia v i s v t khác? | B i m t khi ã suy
tư ng n m t Trí tu , thì Trí tu y ph i ư c xem như là nguyên nhân cho
kh th c a nh ng hình th c như chúng ư c tìm th y th c s trong nh ng s
v t, và ta ph i t câu h i v nguyên nhân khách quan: Ai ã có th bu c Trí
tu tác t o y ph i hành ng theo ki u như th ? Chính H u th này m i là
[435] m c ích-t thân (Endzweck) mà nh ng s v t t n t i là cho nó.
trên, tôi ã nói r ng m c ích-t thân không ph i là m t m c ích
mà T nhiên có kh năng tác ng và t o ra ư c phù h p v i ý tư ng v
m c ích y, b i m c ích-t thân là vô- i u ki n. Vì l không có gì trong
T nhiên (xét như m t t n t i c m tính) mà cơ s quy nh cho nó không lúc
nào không ph i là có- i u ki n, và i u này không ch úng cho gi i T
nhiên (v t ch t) bên ngoài ta mà c cho b n tính t nhiên (suy tư ng) bên
trong ta; t t nhiên, ây tôi ch xem xét cái gì bên trong ta như thu c v T
nhiên [t c không bàn n cái Siêu-c m tính]. Nhưng, m t s v t ph i t n t i
m t cách t t y u, căn c vào c tính c u t o khách quan c a nó, như là m c
ích-t thân c a m t nguyên nhân trí tu thì t ph i thu c lo i có c i m là:
trong tr t t c a nh ng m c ích, nó không ph thu c vào b t kỳ i u
ki n nào khác ngoài d a ơn thu n vào Ý tư ng c a nó.
B398
Bây gi ta th y r ng trong th gi i ch có m t lo i h u th duy nh t mà
tính nhân qu c a nó là có tính m c ích lu n, nghĩa là, tính nhân qu y
hư ng n các m c ích, ng th i có c tính c u t o là: quy lu t theo ó
chúng xác nh các m c ích cho chính mình ư c hình dung như là vô- i u
* Endzweck: Kant dùng ch này u tiên trong Phê phán lý tính thu n túy (B868). Trong b n d ch
Phê phán lý tính thu n túy, chúng tôi
ã d ch ch này là “m c ích t i h u”; nay xin s a l i và dành ch “m c ích t i h u” cho ch “letzter
Zweck” và d ch “Endzweck” là “m c ích t thân”. Trong PPLTTT, Kant chưa dùng ch “letzter
Zweck”. (N.D).
354
- ki n và c l p v i nh ng i u ki n t nhiên, và, như th , là t t y u t -thân.
H u th thu c lo i y chính là con ngư i, nhưng là con ngư i ư c xét
như Noumenon [V t-t thân]; t c là h u th t nhiên duy nh t trong ó ta
có th nh n ra, v phương di n c tính c u t o c bi t c a nó, m t quan
năng siêu-c m tính (s T do) và th m chí c quy lu t v tính nhân qu ,
cùng v i i tư ng c a nó, mà quan năng này có th t ra cho b n thân mình
như là m c ích t i cao (höchster Zweck) (t c Cái Thi n-t i cao trong th
gi i).
V con ngư i (và v b t kỳ h u th có lý tính nào trong th gi i) v i
tư cách là m t h u th luân lý, ta không còn ti p t c t câu h i: h u th y
hi n h u làm gì? (latinh: quem in finem). S hi n h u c a con ngư i có
b n thân m c ích t i cao trong chính mình. | i v i m c ích y, trong
kh năng c a mình, con ngư i có th b t toàn b T nhiên ph i ph c tùng;
còn chí ít n u ngư c l i v i m c ích y, con ngư i không cho phép xem
mình ph i ph c tùng b t kỳ nh hư ng nào c a T nhiên. – N u nh ng s v t
trong th
gi i – xét như nh ng h u th b l thu c v m t hi n h u – c n n m t
nguyên nhân t i cao ho t ng d a theo nh ng m c ích, thì con ngư i là
m c ích-t thân c a s Sáng t o, b i, n u không có con ngư i, chu i nh ng
m c ích ph thu c vào nhau t s không hoàn t t xét v cơ s c a nó. | Ch
có trong con ngư i, và ch trong con ngư i v i tư cách là ch th c a luân lý,
B399 ta m i b t g p s ban b quy lu t vô- i u ki n i v i các m c ích, vì th ,
ch có s ban b quy lu t này m i làm cho con ngư i có năng l c tr thành
m t m c ích-t thân mà toàn b T nhiên ph i ph c tùng theo nghĩa m c
[436] ích lu n(1).
(1)
H nh phúc c a nh ng h u th có lý tính trong th gi i có th là m t m c ích c a T nhiên,
và, như th , h nh phúc có th là m c ích t i h u c a T nhiên. Ch có i u ta không th
bi t m t cách tiên nghi m t i sao T nhiên l i không làm như th , b i, chí ít trong ch ng
m c ta có th th y ư c, d a vào cơ ch t nhiên, k t qu này l ra hoàn toàn có th có ư c.
Nhưng, luân lý, v i m t tính nhân qu d a theo các m c ích ph i ph c tùng nó, là tuy t i
không th có ư c n u ch nh vào nh ng nguyên nhân t nhiên, vì l nguyên t c nh ó
luân lý quy nh hành ng là siêu-c m tính, và, vì th , trong tr t t c a nh ng m c ích i
v i T nhiên, luân lý là nguyên t c duy nh t có tính tuy t i vô- i u ki n. | Cho nên, ch
th c a luân lý là cái duy nh t x ng danh là m c ích-t thân c a s Sáng t o mà toàn b T
nhiên ph i ph c tùng. – Ngư c l i, n u h nh phúc, như ã trình bày rõ trong các m c trư c
d a trên b ng ch ng c a kinh nghi m, không ch không ph i là m t m c ích c a T nhiên
i v i con ngư i so v i nh ng t o v t khác, thì càng không ph i là m t m c ích-t thân
c a s Sáng t o. T t nhiên, con ngư i có th xem h nh phúc là m c ích ch quan t i h u
c a mình. Nhưng, trong quan h v i m c ích-t thân c a s sáng t o, n u ta h i con ngư i
hi n h u làm gì, thì ta l i nói n m t m c ích t i cao, khách quan mà lý tính t i cao t
s c n n cho s sáng t o c a mình. N u ta tr l i: nh ng h u th này hi n h u là mang
l i i tư ng cho s ưu ái c a Nguyên nhân-t i cao kia, thì ta l i mâu thu n v i i u ki n mà
lý tính c a b n thân con ngư i cũng bu c ư c v ng sâu xa nh t v h nh phúc c a mình ph i
ph c tùng ( ó là s hài hòa v i s ban b quy lu t luân lý n i t i c a chính con ngư i). i u
này ch ng minh r ng: h nh phúc ch có th là m t m c ích có- i u ki n, và ch có m t Con
ngư i luân lý m i có th là m c ích-t thân c a s Sáng t o; còn liên quan n tình tr ng
c a con ngư i, h nh phúc ch liên k t v i m c ích-t thân như là m t k t qu , tùy theo m c
B400 c a s hài hòa gi a con ngư i v i m c ích-t thân y, như là v i m c ích c a chính s
hi n h u c a con ngư i. (Chú thích c a tác gi ).
355
- §85
B400 V MÔN TH N H C-V T LÝ (PHYSIKOTHEOLOGIE)
Môn Th n h c-v t lý là n l c c a lý tính i t nh ng m c ích c a T
nhiên (ch có th nh n th c ư c m t cách thư ng nghi m) suy ra Nguyên
nhân t i cao c a T nhiên cùng các thu c tính c a nó. Còn m t môn Th n
h c-luân lý (Moraltheologie) hay Th n h c- o c (Ethikotheologie) là n
l c i t m c ích luân lý c a nh ng h u th có lý tính trong T nhiên
(m c ích này có th ư c nh n th c m t cách tiên nghi m) suy ra
Nguyên nhân y cùng các thu c tính c a nó.
M t cách t nhiên, môn th n h c-v t lý có trư c môn th n h c-luân lý.
B i vì n u ta mu n suy ra Nguyên nhân c a th gi i m t cách m c ích lu n
t nh ng s v t trong th gi i, thì nh ng m c ích c a T nhiên ph i ư c
[437] mang l i trư c ã, sau ó ta m i ph i i tìm m t m c ích-t thân cho
chúng và i tìm cho m c ích-t thân này nguyên t c c a tính nhân qu c a
Nguyên nhân t i cao này.
Nhi u nghiên c u v T nhiên có th và ph i ư c ti n hành d a theo
nguyên t c m c ích lu n, m c dù ta không h có căn c gì tìm hi u v cơ
s cho kh th c a ho t ng có m c ích ư c ta g p ph i trong nhi u s n
B401 ph m khác nhau c a T nhiên. N u ta mu n có m t khái ni m v i u này, ta
tuy t nhiên không có m t s th u hi u sâu xa nào hơn châm ngôn sau ây c a
năng l c phán oán ph n tư; ó là: n u ch c n có m t s n ph m h u cơ duy
nh t nào ó c a T nhiên ư c mang l i cho ta, thì, do c i m c u t o c a
quan năng nh n th c c a ta, ta t không th nghĩ ra m t cơ s nào khác cho
nó hơn là cơ s c a m t nguyên nhân c a b n thân T nhiên (ho c là toàn b
T nhiên hay ch là m t m nh nh c a nó) v n ch a ng tính nhân qu cho
nó thông qua Trí tu . | Nguyên t c này c a s phán oán tuy ch ng h mang
ta i xa hơn trong vi c gi i thích nh ng s v t t nhiên và ngu n g c c a
chúng, nhưng l i hé m cho ta m t cái nhìn vư t lên trên T nhiên, mà nh
ó có l ta s có th có năng l c xác nh rõ hơn khái ni m v n nghèo nàn v
m t H u th -nguyên th y.
Bây gi , tôi xin nói r ng: môn Th n h c-v t lý, dù có ư c theo u i
n âu i n a, cũng không th ti t l ư c cho ta i u gì v m c ích-t thân
(Endzweck) c a s Sáng t o, b i nó không h t n ư c câu h i v m c
ích này. úng là nó có th bi n minh khái ni m v m t Nguyên nhân trí tu
c a th gi i như là m t khái ni m ch quan (ch phù h p v i c i m c u t o
c a quan năng nh n th c c a ta) v kh th c a nh ng s v t mà ta làm cho
mình có th hi u ư c d a theo nh ng m c ích, nhưng nó l i không th xác
nh i u gì xa hơn v khái ni m này, dù trong quan i m lý thuy t hay th c
hành. | N l c c a nó không t ư c ý c a nó là tr thành cơ s cho m t
môn Th n h c mà v n mãi mãi ch là m t môn m c ích lu n-v t lý, vì vi c
B402 thi t l p m i quan h m c ích (Zweckbeziehung) trong nó luôn và ph i luôn
ư c xem ch như là có- i u ki n bên trong T nhiên, và, do ó, nó không
th tìm hi u b n thân T nhiên hi n h u là vì m c ích gì (b i cơ s c a i u
này ph i ư c i tìm bên ngoài T nhiên), – trong khi khái ni m xác nh
v Nguyên nhân trí tu t i cao c a th gi i, và, do ó, kh th c a m t môn
356
- Th n h c là hoàn toàn d a vào Ý tư ng xác nh v i u này.
Nh ng s v t trong th gi i h u ích cho nhau như th nào; cái a t p
trong m t s v t có ích l i gì cho b n thân s v t y; t âu ta có cơ s gi
nh r ng không có gì trong th gi i là vô ích c , trái l i, m i s m i v t
bên trong T nhiên u là t t cho i u gì ó, – v i i u ki n là m t s s v t
(v i tư cách là các m c ích) ph i hi n h u ã, do ó lý tính c a ta, trong
năng l c phán oán c a nó, không có nguyên t c nào khác v kh th c a i
[438] tư ng (khi i tư ng nh t thi t ư c phán oán m t cách m c ích lu n)
ngoài nguyên t c bu c cơ ch c a T nhiên ph i ph c tùng ki n trúc h c
(Architektonik) c a m t ng T o hóa có trí tu –, t t c nh ng i u y ư c
phương pháp xem xét m c ích lu n [Th n h c-v t lý] ti n hành m t cách
xu t s c và c c kỳ áng thán ph c. Nhưng, b i l nh ng d li u (Data), và, c
các nguyên t c nh m xác nh khái ni m nói trên v m t Nguyên nhân trí tu
c a th gi i (như là v Ngh nhân t i cao) ch ơn thu n có tính thư ng
nghi m, nên chúng không th cho phép ta suy ra b t kỳ thu c tính nào c a
Nguyên nhân này bên ngoài nh ng thu c tính mà kinh nghi m ã b c l trong
nh ng k t qu c a Nguyên nhân y. | Song, kinh nghi m, vì nó không bao gi
bao quát ư c toàn b gi i T nhiên như m t H th ng, nên ph i thư ng
xuyên (có v như) v p ph i khái ni m y và các cơ s ch ng minh xung t
B403 nhau, nhưng, cho dù ta có s c nhìn bao quát h t toàn b h th ng m t
cách thư ng nghi m trong ch ng m c liên quan n gi i T nhiên ơn thu n,
nó v n không bao gi có th nâng ta lên kh i T nhiên vươn n m c ích
c a s hi n h u c a T nhiên, và, như th , vươn n ư c khái ni m rõ r t,
xác nh v Trí tu t i cao y.
N u ta thu nh nhi m v mà môn Th n h c-v t lý ph i gi i quy t thì có
v gi i pháp c a nó th t d dàng. Ta c vi c tha h áp d ng khái ni m v m t
Th n tính (Gottheit) vào cho b t kỳ m t H u th có trí tu nào ó do ta nghĩ
ra, r i H u th y có th là m t hay nhi u hơn, có nhi u hay r t nhi u thu c
tính nhưng không có t t c m i thu c tính v n c n thi t cho vi c thi t l p cơ
s cho m t gi i T nhiên hài hòa v i m c ích t i a kh h u; ho c n u ta
th y vô nghĩa khi trong m t lý thuy t, h khi m khuy t cơ s ch ng minh thì
b sung b ng nh ng thêm th t tùy ti n, nên khi có lý do gi nh nhi u s
hoàn h o hơn (th nào là “nhi u hơn” i v i ta?), ta t cho mình quy n ti n
gi nh m i s hoàn h o kh h u: và chính b ng cách y, môn M c ích
lu n-v t lý có th nêu lên các yêu sách to tát v vinh d r ng mình là cơ s
cho m t môn Th n h c. Nhưng, n u b òi h i ph i làm rõ: cái gì ã thúc y
và nh t là ã cho phép ta có quy n thêm vào các b sung y, t ta s vô v ng
trong vi c tìm cơ s bi n minh trong các nguyên t c c a vi c s d ng lý
tính v m t lý thuy t, vì vi c s d ng y luôn òi h i r ng: trong vi c gi i
thích m t i tư ng c a kinh nghi m, ta không ư c phép gán cho nó nhi u
thu c tính hơn nh ng gì mà nh ng d li u thư ng nghi m v kh th c a nó
ã cung c p. Nghiên c u sâu xa hơn, ta t s th y r ng: th t ra, m t Ý tư ng
B404 hay Ý ni m v m t H u th -t i cao là d a trên m t s s d ng hoàn toàn
khác v lý tính ( ó là s s d ng th c hành), và Ý tư ng này có n n móng
tiên nghi m bên trong ta, thôi thúc ta b sung cho hình dung khi m khuy t
c a môn M c ích lu n-v t lý b ng khái ni m v m t Th n tính v cơ s
nguyên th y cho nh ng m c ích trong T nhiên; và chúng ta không ư c
l m tư ng r ng chính ta ã t o nên Ý tư ng này, và cùng v i nó, là m t môn
357
- Th n h c nh vào vi c s d ng lý tính m t cách lý thuy t trong nh n th c v t
lý v th gi i, và càng không ư c l m tư ng r ng ta ã ch ng minh ư c
[439] tính th c t i c a Ý tư ng này.
Ta không th quá chê trách ngư i xưa, n u h suy tư ng v nh ng v
th n linh c a h m t cách h t s c khác nhau c v quy n năng, ý l n ý chí,
nhưng lúc nào cũng u suy tư ng v t t c nh ng th n linh y, k c v Th n
t i cao, trong m c h n h p c a ki u suy tư ng c a con ngư i. B i, khi h
xem xét s an bài và di n trình c a nh ng s v t trong T nhiên, h ch c
h n ã có lý do gi nh m t cái gì nhi u hơn là cơ ch [máy móc] làm
nguyên nhân cho nó và ph ng oán v các ý c a m t s nguyên nhân
cao hơn ng ng sau b máy tr n th mà h ã không th suy tư ng cách
nào khác hơn là xem chúng có tính ch t cao hơn con ngư i. Nhưng, b i vì h
B405 th y cái thi n, các ác, cái có m c ích và cái ph n m c ích tr n l n v i nhau
(chí ít là trong m c nh n th c ư c) khi n h không th không nghĩ n
nh ng m c ích sáng su t và t ái – mà h không cách nào tìm ư c b ng c
– b ng cách nh vào Ý tư ng tùy ti n v m t ng T o hóa t i cao và hoàn
h o, cho nên phán oán c a h v Nguyên nhân t i cao c a th gi i khó mà
khác hơn ư c, bao lâu h ti n hành tri t vi c suy tư ng d a theo các
châm ngôn c a vi c s d ng lý tính m t cách ơn thu n lý thuy t. Còn m t s
ngư i khác, v a mu n làm nhà th n h c l n nhà khoa h c*, l i nghĩ r ng có
th th a mãn lý tính n u tìm ra m t s th ng nh t tuy t i v nguyên t c c a
m i s v t t nhiên mà lý tính òi h i b ng Ý tư ng v m t H u th v i tư
cách là B n th duy nh t, còn m i s v t ch là nh ng tính quy nh có tính
tùy th . | B n th này t không ph i là Nguyên nhân c a th gi i d a vào Trí
tu , trái l i, trong B n th y, v i tư cách là Ch th , m i trí tu c a
nh ng th c th trong th gi i u ư c bao hàm. | Do ó, H u th này không
t o ra b t kỳ i u gì d a theo các m c ích c , nhưng, bên trong nó, m i
s v t – do tính th ng nh t c a ch th mà chúng ch là nh ng tính quy nh –
nh t thi t ph i quan h v i nhau m t cách có m c ích, m c dù không có m c
ích và ý . Như th , h du nh p m t thuy t duy tâm* v nh ng nguyên
nhân m c ích, b ng cách thay i s th ng nh t – r t khó lý gi i – c a nhi u
b n th ư c k t h p m t cách h p m c ích t ch là s th ng nh t c a s
B406 ph thu c nhân qu vào m t B n th tr thành s th ng nh t c a tùy th
trong m t B n th . | K t qu là: h th ng [duy tâm] này – xét v phía nh ng
h u th mang tính tùy th trong th gi i, tr thành thuy t Phi m th n
(Pantheism), r i v sau, xét v phía Ch th t t n b i chính mình như là
H u th nguyên th y, tr thành thuy t Spinoza (Spinozism) – không nh ng
không gi i quy t ư c câu h i v cơ s u tiên c a tính h p m c ích c a
T nhiên, mà còn th tiêu b n thân tính h p m c ích này, vì khái ni m này,
[440] khi b tư c b h t m i tính th c t i, t ph i ư c xem như là s ng gi i
(Missdeutung) ơn thu n i v i m t khái ni m b n th h c ph bi n v m t
s v t nói chung.
Như th , khái ni m v m t Th n tính – thích h p cho vi c phán oán
m c ích lu n c a chúng ta v T nhiên – không bao gi có th ư c rút ra t
các nguyên t c ơn thu n lý thuy t c a vi c s d ng lý tính (v n là cơ s duy
* Có th Kant nghĩ n Anaxagoras (xem AA/Toàn t p Hàn Lâm, V 140; XXIV 699, XVI 58, 59,
60) và Socrate (xem AA XXVIII 666 –
1144 và XXIX 1004). Theo Piero Giodanetti).
* “Thuy t duy tâm” và “Thuy t duy th c” trong M c ích lu n: xem l i §72, §73. (N.D).
358
- nh t c a môn Th n h c-v t lý). B i vì ây ta có hai l a ch n: ho c ta có th
gi i thích m i môn M c ích lu n như là s nh m l n ơn thu n c a năng l c
phán oán khi nó phán oán v s n i k t nhân qu c a nh ng s v t và ta l i
tr n ch y vào trong nguyên t c ơn c c a cơ ch ơn thu n c a T nhiên,
t c cơ ch – d a vào s th ng nh t c a B n th i v i nh ng tính quy nh
c a nó mà T nhiên ch là cái a t p – có v như ch a ng m i quan h ph
bi n i v i nh ng m c ích. | Ho c, thay vì thuy t duy tâm này v nh ng
nguyên nhân m c ích, n u ta mu n ti p t c g n bó v i nguyên t c c a
thuy t duy th c v lo i tính nhân qu c thù này, ta có th t bên dư i
nh ng m c ích t nhiên nhi u H u th nguyên th y có trí tu hay ch m t
H u th duy nh t làm n n t ng. | Nhưng, trong ch ng m c ta ch có các
nguyên t c thư ng nghi m ư c rút ra t s n i k t h p m c ích hi n th c
trong th gi i làm cơ s cho quan ni m này [c a thuy t duy th c], m t
m t, ta không th tìm ra b t kỳ phương thu c c u ch a nào cho s thi u nh t
B407 trí mà T nhiên phô bày trong r t nhi u i n hình liên quan n tính th ng
nh t c a m c ích; m t khác, i v i khái ni m v m t Nguyên nhân trí tu ,
trong ch ng m c ta ch có th m quy n trong lĩnh v c kinh nghi m ơn thu n,
ta t không bao gi có th rút nó ra ư c t kinh nghi m theo m t cách
chính xác cho b t kỳ m t môn Th n h c kh d ng nào (dù là lý thuy t hay
th c hành). úng là môn M c ích lu n-v t lý thôi thúc ta tìm ki m m t môn
Th n h c, nhưng b n thân nó l i không th mang l i ư c; tuy nhiên, trong
ch ng m c ta có th tìm hi u T nhiên b ng cách d a vào kinh nghi m và khi
xét n s n i k t h p m c ích th hi n rõ trong ó, ta c u vi n n các Ý
ni m c a lý tính (ph i nh t thi t mang tính lý thuy t i v i các v n v t
lý). Ngư i ta có khi th c m c*: Ích l i gì khi t m t Trí tu vĩ i, vô lư ng
i v i ta làm n n t ng cho m i s an bài y và l i gi nh r ng Trí tu y
ng tr th gi i d a theo ý , n u b n thân gi i T nhiên không và không th
cho ta bi t chút gì v Ý t i h u? Xin tr l i: n u không có nó, ta không th
quy m i m c ích t nhiên này vào m t i m chung, cũng không th hình
thành b t kỳ m t nguyên t c m c ích lu n nào nh n th c nh ng m c
ích ư c t p h p trong m t h th ng, ho c t o nên m t khái ni m v Trí
tu t i cao như là Nguyên nhân c a m t T nhiên như th có th ph c v
như là m t chu n m c (Richtmaße) cho năng l c phán oán ph n tư m c
ích lu n c a ta v nó. H a chăng ta ch có m t Trí tu tác t o theo ki u ngh
nhân (Kunstverstand) cho nh ng m c ích phân tán ch không có ư c m t
s Sáng su t (Weisheit) cho m t m c ích-t thân, trong ó m c ích-t
thân ph i là cơ s quy nh c a Trí tu nói trên. N u thi u v ng m t m c
ích-t thân mà ch có lý tính thu n túy m i có th mang l i (vì m i m c ích
trong th gi i u có- i u ki n m t cách thư ng nghi m và không th ch a
[441] ng cái gì tuy t i t t mà ch t t cho cái này hay cho cái kia xét như m t ý
B408 b t t t); và ch duy nh t có nó m i d y cho ta bi t thu c tính nào, m c
nào, quan h nào gi a Nguyên nhân t i cao v i T nhiên mà ta ph i suy
tư ng phán oán v T nhiên như m t H th ng m c ích lu n; ta có th
h i: làm th nào và v i quy n gì khi n ta dám tùy ti n m r ng quan ni m h t
s c h u h n c a ta v Trí tu nguyên th y y (d a trên nh n th c h u h n c a
ta v th gi i), v quy n năng c a H u th nguyên th y y khi hi n th c hóa
nh ng Ý tư ng c a chính mình và v Ý chí làm vi c y r i hoàn ch nh
* Ám ch David Hume trong quy n Các i tho i v tôn giáo t nhiên/Dialogon die natürliche
Religion betreffend, b n d ch ti ng c
năm 1780. (N.D).
359
- t t c thành m t Ý ni m v m t H u th toàn tri và vô t n? N u i u này
ư c ti n hành m t cách lý thuy t, t ph i ti n gi nh m t s toàn tri
trong ta nhìn ra ư c nh ng m c ích c a T nhiên trong s n i k t toàn
di n c a chúng, và, thêm vào ó, m t năng l c nh n th c v m i k ho ch
kh h u, , so sánh v i chúng, ta có cơ s phán oán r ng k ho ch
hi n có là k ho ch t t p nh t. N u không có nh n th c hoàn ch nh v k t
B409 qu , ta không th i n khái ni m xác nh nào v Nguyên nhân t i cao v n
ch có th tìm th y trong khái ni m v m t Trí tu vô t n v m i phương di n,
t c, khái ni m v m t Th n tính có th mang l i cơ s cho môn Th n h c.
Như th , v i m i s m r ng kh h u v môn M c ích lu n-v t lý,
d a trên nguyên t c ã trình bày, ta có th nói: do c tính c u t o và các
nguyên t c c a quan năng nh n th c c a ta, ta không th suy tư ng v T
nhiên – trong s an bài h p m c ích mà ta ã bi t – b ng cách nào khác hơn
là xem nó như là s n ph m c a m t Trí tu mà nó ph i ph c tùng. Th nhưng,
vi c nghiên c u lý thuy t v T nhiên không bao gi có th khai m cho ta
l i gi i áp: ph i chăng Trí tu này – v i toàn b gi i T nhiên và s s n sinh
c a T nhiên – có m t ý t i h u hay không (v n không n m trong gi i T
nhiên c a th gi i c m tính). | Ngư c l i, v i t t c ki n th c c a ta v T
nhiên, ta v n không th qu quy t ph i chăng Nguyên nhân t i cao y là cơ s
nguyên th y c a T nhiên d a theo m t m c ích-t thân, hay th c ra nh
vào m t Trí tu b quy nh b i s t t y u ơn thu n c a b n tính c a nó
t o ra m t s hình thái nào ó (d a theo s tương t v i cái ta g i là “b n
năng tác t o”/“Kunstinstinkt” trong ng v t) mà không nh t thi t ph i gán
cho nó s sáng su t, càng không ph i là s Sáng su t t i cao, v n g n li n v i
[442] m i thu c tính khác c n thi t cho s hoàn h o c a s n ph m c a nó.
B410 V y, tóm l i, môn Th n h c-v t lý là m t môn M c ích lu n-v t lý b
ng nh n, ch kh d ng như là môn d b (Propädeutik) cho Th n h c; và ch
thích h p v i ý này nh s tr giúp c a m t nguyên t c xa l nó có th
d a vào, ch không ph i trong chính b n thân nó như tên g i c a nó ã
mu n ch ng t .
360
- §86
V MÔN TH N H C- O C (ETHIKOTHEOLOGIE)*
Lý trí thông thư ng nh t, m t khi suy nghĩ v s hi n di n c a nh ng
s v t trong th gi i và v s hi n h u c a b n thân th gi i, không th tránh
kh i nh n nh r ng: m i t o v t a t p, b t k ngh thu t thi t k nên chúng
vĩ i n âu, b t k s n i k t tương h h p m c ích c a chúng phong phú
n như th nào, – th m chí c cái toàn b c a bi t bao h th ng c a chúng
(b ta g i sai là “nh ng th gi i”) – t s ch ng là gì c , n u trong ó không
có s hi n di n c a con ngư i (nh ng h u th có lý tính nói chung). | Nghĩa
là, n u không có con ngư i thì toàn b s Sáng t o t s là m t sa m c hoang
vu**, vô nghĩa và không có m c ích-t thân (Endzweck). Th nhưng,
không ph i nh có quan h v i quan năng nh n th c (lý tính lý thuy t) mà s
t n t i c a m i s v t khác trong th gi i m i có ư c giá tr c a mình; như
th ph i có m t ai ó nhìn ng m th gi i. B i vì n u s nhìn ng m th gi i
ch mang l i m t s hình dung v s v t mà không h có m c ích-t thân
nào, thì b n thân vi c s v t ư c nh n th c cũng ch ng làm tăng thêm cho
nó chút giá tr gì; và chính ta cũng ph i ti n-gi nh cho nó m t m c ích-t
B411 thân nh ó b n thân s nhìn ng m m i có m t giá tr . R i cũng không
ph i nh vào tình c m vui sư ng hay t ng s nh ng ni m vui sư ng mà ta
nghĩ r ng ã tìm th y ư c m c ích-t thân c a s Sáng t o, nghĩa là, ta
không ánh giá giá tr tuy t i d a theo s sung sư ng hay s hư ng th (dù
là th xác hay tinh th n), hay, nói ng n, d a theo h nh phúc. B i vì, do s
ki n con ngư i ang hi n h u, r i l y s hi n h u y làm ý t ih uc a
mình thì cũng không cho ta bi t con ngư i nói chung hi n h u làm gì và
có giá tr gì trong b n thân mình làm cho s hi n h u c a mình tr nên d
ch u. Vì th , anh ta ph i ư c ti n-gi nh là m c ích-t thân c a s Sáng
t o có ư c cơ s h p lý khi cho r ng T nhiên ph i hài hòa v i h nh phúc
c a anh ta, n u T nhiên ư c xem như là m t toàn b tuy t i d a theo các
nguyên t c c a nh ng m c ích. – V y ch còn l i duy nh t quan năng ham
mu n [quan năng ý chí/Be-gehrungsvermögen], song không ph i là quan
năng làm cho con ngư i (thông qua các ng l c c m tính) l thu c vào T
nhiên, cũng không ph i quan năng khi n giá tr c a s hi n h u c a con
ngư i ph thu c vào nh ng gì con ngư i ti p nh n và hư ng th . | Trái l i,
chính giá tr mà ch có con ngư i m i mang l i ư c cho chính mình và th
hi n nh ng gì mình làm, cách th c và các nguyên t c khi hành ng,
không ph i như là m t m t xích c a T nhiên mà trong s T do c a quan
năng ý chí c a mình; nói khác i, chính Thi n ý (guter Will) m i là cái duy
nh t làm cho s hi n h u c a con ngư i có th có ư c m t giá tr tuy t i,
và, trong quan h v i Thi n ý, s hi n h u c a th gi i m i có th có ư c
m t m c ích-t thân.
B412
Phán oán thông thư ng nh t c a lý trí con ngư i lành m nh hoàn toàn
nh t trí i m sau ây: ch v i tư cách là m t h u th luân lý (moralisches
Wesen), con ngư i m i có th là m t m c ích-t thân c a s Sáng t o, n u
ta lưu ý con ngư i v i u này và khuy n khích h i sâu nghiên c u. B i
* Kant dùng l n hai ch : “Th n h c-luân lý”/Moraltheologie và “Th n h c- o
c”/Ethikotheologie. Chúng tôi d ch tùy theo
ch mà Kant dùng. (N.D).
* sa m c hoang vu: Kant thêm vào cho n b n B, C.
*
361
- ngư i ta s h i: m t con ngư i có nhi u tài năng như th , th m chí ho t ng
m nh m như th , và qua ó, có m t nh hư ng h u ích n i s ng c ng
ng, t c là, có m t giá tr l n c i v i i u ki n h nh phúc riêng c a mình
l n v i l i ích c a nh ng ngư i khác, rút c c làm gì n u ngư i y không
có Thi n ý? Ngư i y là m t i tư ng áng khinh b xét v n i tâm, và, n u
s Sáng t o không ph i hoàn toàn không có m c ích-t thân nào h t, thì
ngư i y – v i tư cách là con ngư i cũng thu c v m c ích y –, trong
ch ng m c là m t con ngư i x u xa trong m t th gi i ph c tùng nh ng quy
lu t luân lý, ánh m t chính m c ích ch quan (h nh phúc) c a mình. | ó là
i u ki n duy nh t mà s hi n h u c a con ngư i y có th hài hòa v i m c
ích-t thân.
Bây gi , n u ta g p ph i nh ng s an bài h p m c ích trong th
gi i, và, như Lý tính không kh i òi h i, t nh ng m c ích ch có tính có-
i u ki n này vào dư i m t m c ích t i cao, vô- i u ki n, t c, m c ích-t
B413 thân, t ta d dàng th y trư c h t là: ta không bàn v m t m c ích c a T
nhiên (bên trong chính nó) trong ch ng m c nó ang t n t i, mà bàn v m c
ích c a s t n t i c a chính nó cùng v i m i thi t k c a nó, và, do ó, bàn
v m c ích t i h u (letzter Zweck) c a s Sáng t o, và nh t là v i u ki n
t i cao nh ó có th xác l p m t m c ích-t thân (t c là: cơ s xác nh m t
Trí tu t i cao sáng t o ra nh ng h u th c a th gi i).
[444] Vì ta th a nh n con ngư i như là m c ích c a s Sáng t o ch v i tư
cách là m t h u th luân lý, nên trư c h t ta có m t cơ s (hay chí ít, m t
i u ki n ch y u) xem th gi i như là m t toàn b ư c n i k t d a theo
nh ng m c ích, và như là m t H th ng c a nh ng nguyên nhân m c ích. |
Và, nh t là, i v i m i quan h (là t t y u i v i ta do c i m c u t o c a
lý tính chúng ta) c a nh ng m c ích t nhiên v i Nguyên nhân trí tu c a
th gi i, ta có m t nguyên t c cho phép ta suy tư ng v T nhiên và v các
thu c tính c a Nh t Nguyên nhân này như là cơ s t i cao trong vương
qu c c a nh ng m c ích và cho phép ta xác nh ư c khái ni m v Nguyên
nhân này. | ây là i u mà môn M c ích lu n v t lý [xem §85] ã không th
làm ư c; nó ch có th d n ta n các quan ni m b t nh v Nguyên nhân
t i cao này, và vô d ng trong vi c s d ng lý thuy t l n th c hành.
Xu t phát t Nguyên t c ã xác nh v tính nhân qu c a H u th
nguyên th y, ta không ư c phép ch suy tư ng v H u th này ơn thu n
như là Trí tu và như là ngư i ban b quy lu t cho T nhiên mà c như là k
B414 ban b quy lu t t i cao trong vương qu c luân lý c a nh ng m c ích. Trong
quan h v i s Thi n t i cao – ch có th có ư c dư i s ng tr c a H u
th y, t c s hi n h u c a nh ng h u th có lý tính ph c tùng nh ng quy
lu t luân lý –, ta s suy tư ng v H u th nguyên th y này như là toàn trí:
nghĩa là, b n thân cái sâu kín nh t trong nh ng tình c m (Gesinnungen) [luân
lý] c a ta (t o nên giá tr luân lý ích th c cho nh ng hành vi c a nh ng h u
th có lý tính trên th gian) u không th che d u ư c v i Ngài. | R i ta l i
suy tư ng Ngài như là toàn năng: nghĩa là, Ngài có quy n năng làm cho toàn
b gi i T nhiên hài hòa v i M c ích t i cao này. | Sau n a, ta suy tư ng
Ngài như là toàn thi n, ng th i như là công chính: vì c hai thu c tính này
(h p nh t l i t o nên s Sáng su t) là các i u ki n cho tính nhân qu c a
m t Nguyên nhân t i cao c a th gi i – v i tư cách là cái Thi n t i cao – dư i
362
- các quy lu t luân lý. | Và như th , m i thu c tính siêu nghi m khác như là
tính vĩnh c u, tính ph hi n (Allgegenwart: có m t kh p nơi) (trong khi
tính Thi n và công chính là các thu c tính luân lý)* v n ư c ti n gi nh
trong quan h v i m t m c ích-t thân như th , cũng ph i ư c suy tư ng v
Ngài. – B ng cách y, M c ích lu n-luân lý b sung s thi u sót trong M c
ích lu n-v t lý, và l n u tiên thi t l p ư c m t môn Th n h c, b i n u
Th n h c vô tình vay mư n t M c ích lu n-v t lý mà l i ti n hành m t cách
tri t thì ch xác l p ư c m t th Qu Th n lu n (Dämonologie), không
có kh năng i t i m t quan ni m xác nh nào h t.
Nhưng, nguyên t c v vi c t m i quan h gi a th gi i – do có s
quy nh v m c ích luân lý c a m t s h u th trong ó – v i m t Nguyên
nhân t i cao như là Th n tính không hoàn t t i u này ch b ng cách b sung
B415 cho lu n c ch ng minh theo ki u m c ích lu n-v t lý và như th là ph i t t
y u l y lu n c ch ng minh này làm cơ s . | Trái l i, nguyên t c này là t y
trong chính b n thân nó và hư ng s chú ý vào nh ng m c ích c a T
nhiên và vào vi c nghiên c u v Ngh thu t vĩ i không th nào th u hi u
[445] n i n m khu t ng sau các hình th c c a nó, nh m kh ng nh m t cách
ng u nhiên nh ng Ý ni m do lý tính thu n túy th c hành cung c p nh vào
nh ng m c ích t nhiên. Vì khái ni m v nh ng h u th trong th gi i ph c
tùng nh ng quy lu t luân lý là m t nguyên t c tiên nghi m, nên con ngư i t t
y u ph i phán oán v chính mình d a theo nguyên t c y. Thêm n a, n u,
nói chung, có m t Nguyên nhân-th gi i hành ng h u ý và hư ng n m t
m c ích, thì m i quan h luân lý này cũng ph i t t y u là i u ki n cho kh
th c a m t s Sáng t o gi ng như s Sáng t o tương ng v i nh ng nh lu t
v t lý (nghĩa là, n u Nguyên nhân trí tu này cũng có m t m c ích-t thân). |
i u này ư c lý tính nh n ra m t cách tiên nghi m như là m t m nh n n
t ng t t y u cho nó trong phán oán m c ích lu n c a nó v s hi n h u c a
nh ng s v t. T t c v n bây gi ch là xét xem li u ta có căn c cho lý
tính (tư bi n hay th c hành) gán m t m c ích-t thân cho Nguyên nhân
t i cao, ho t ng tương ng v i nh ng m c ích. Do c i m c u t o ch
quan c a lý tính chúng ta và c c a lý tính c a nh ng h u th khác trong
ch ng m c ta có th suy tư ng, i u có giá tr ch c ch n và tiên nghi m i
v i ta là: m c ích-t thân y không th là gì khác hơn là chính con ngư i
ph c tùng nh ng quy lu t luân lý, trong khi ngư c l i, nh ng m c ích c a
T nhiên trong tr t t v t lý không th nào nh n th c ư c m t cách tiên
nghi m, nh t là, không có cách nào bi t ư c r ng m t T nhiên không th
t n t i n u không có nh ng m c ích y.
B416
* (“trong khi tính Thi n… luân lý”): Kant thêm vào cho n b n B, C. (N.D).
363
- NH N XÉT
Ta hãy gi nh trư ng h p m t ngư i ang trong giây phút khi tâm
th c ư c t vào trong m t xúc c m luân lý. N u ư c vây quanh b ng bao
v p c a thiên nhiên, ngư i y ang trong m t tr ng thái yên vui, thanh
t nh t n hư ng s hi n h u c a mình, t s c m th y có m t nhu c u ph i
t ơn m t ai ó. Ho c, vào m t lúc khác, th y mình trong cùng m t tâm
tr ng khi b è n ng b i bao nghĩa v mà mình mu n và có th áp ng b ng
m t s hy sinh t nguy n, ngư i y l i c m th y có nhu c u như ang th c
hi n m t m nh l nh và ang vâng l i m t ng t i cao. L i m t l n khác, n u
vì buông th mà vi ph m m t nghĩa v , song không bu c ph i ch u trách
nhi m trư c ai c , thì s t ki m nghiêm kh c s nói v i ngư i y b ng ti ng
nói như th c a m t quan tòa phán xét b t ngư i y ph i gi i trình. Nói ng n,
con ngư i c n có m t Trí tu luân lý có m t H u th cho m c ích c a s
hi n h u c a mình; H u th y, tương ng v i m c ích nói trên, có th là
[446] Nguyên nhân c a chính mình và c a th gi i. Th t hoài công n u mu n v ch
ra nh ng ng cơ ng sau nh ng tình c m này, b i chúng tr c ti p g n
li n v i tình c m luân lý thu n túy nh t, vì lòng bi t ơn, s vâng l i và vi c
t h mình (ph c tùng m t s nghiêm hu n x ng áng) là các c m tr ng c
bi t c a tâm th c hư ng n nghĩa v ; và tâm th c hư ng n m t s m
r ng tình c m luân lý c a mình ây ch là s t nguy n suy tư ng v m t
i tư ng v n không h t n t i trong th gi i hòng, n u có th , ch ng t
B417 nghĩa v c a mình trư c m t i tư ng như th . Do ó, chí ít là có th và có
cơ s ngay trong l l i tư duy luân lý c a ta hình dung m t nhu c u luân lý
thu n túy v s hi n h u c a m t H u th nh ó tính luân lý (Sittlichkeit)
c a ta ư c tăng cư ng hay th m chí (ít ra là theo hình dung c a ta) m r ng
ph m vi, t c có m t i tư ng m i cho vi c th c thi. | ó chính là nhu c u
gi nh m t H u th ban b quy lu t luân lý bên ngoài th gi i, không có
b t kỳ s liên quan nào n các lu n c ch ng minh lý thuy t, càng không
liên quan n l i ích v k , xu t phát t cơ s thu n túy luân lý, thoát ly kh i
m i nh hư ng ngo i lai (và do ó, ch mang tính ch quan), và ch d a trên
s khuy n cáo c a m t lý tính thu n túy th c hành t ban b quy lu t cho
chính mình. Và m c dù m t c m tr ng như th c a tâm th c có th hi m khi
x y ra hay có th ch ng kéo dài lâu, trái l i, thoáng ch c và không có hi u
qu thư ng tr c hay th m chí qua i mà không có s suy ni m k lư ng v
i tư ng ư c hình dung trong nét phác h a m nh t như th , ho c cũng
ch ng bu n ưa nó vào các khái ni m minh b ch, – song ây chính là lý do
không th l m l n t i sao năng l c luân lý c a ta, v i tư cách là m t nguyên
t c ch quan, không ch u v a lòng trong vi c nhìn ng m th gi i v i tính h p
m c ích c a nó d a vào nh ng nguyên nhân t nhiên mà trái l i, mu n quy
cho nó m t Nguyên nhân t i cao ng tr T nhiên theo các nguyên t c luân lý.
– Thêm vào ó, ta t c m th y mình b cư ng ch b i quy lu t luân lý nh m
n l c ph n u cho m t m c ích ph quát, t i cao mà ta, cùng v i toàn b
gi i T nhiên còn l i, u không th nào t n n i; và ch trong ch ng m c
ta ra s c ph n u vì nó, ta m i có th t phán xét mình là hòa h p v i m c
ích-t thân c a m t Nguyên nhân trí tu c a th gi i (n u có m t Nguyên
nhân như th ). Như th là ta ã tìm ra m t cơ s luân lý thu n túy c a lý tính
th c hành gi nh v Nguyên nhân y (vì lý tính th c hành có th làm
vi c này mà không g p mâu thu n), t nay ta không còn xem n l c y c a
lý tính là hoàn toàn huênh hoang t ph và không rơi vào nguy cơ v t b nó
364
- vì s m t m i, chán chư ng.
B418
[447] V i t t c nh ng ý nói trên, i u duy nh t mu n nói ây là: chính s
s hãi tho t tiên ã t o ra nh ng qu th n (Dämonen), còn chính lý tính –
nh vào các nguyên t c luân lý c a nó – m i l n u tiên có th hình thành
nên khái ni m v Thư ng (cho dù, như thư ng th y, trong M c ích lu n
v T nhiên, ta không hi u bi t gì v Thư ng , hay r t áng ng vì s khó
khăn khi cân i nh ng hi n tư ng mâu thu n nhau b ng m t nguyên t c
v ng ch c). | Do ó, chính s quy nh v m c ích luân lý c a s hi n h u
c a con ngư i b sung nh ng gì còn khi m khuy t trong nh n th c v T
nhiên b ng cách hư ng ta n ch suy tư ng cho m c ích-t thân c a s t n
t i c a v n v t (v i chúng, không có nguyên t c nào ngoài nguyên t c o
c/ethisch m i th a mãn ư c lý tính) m t Nguyên nhân t i cao ư c phú
cho nh ng thu c tính khi n có th bu c toàn b T nhiên ph i ph c tùng Ý
duy nh t này (mà T nhiên ch ơn thu n là công c ), t c là, hư ng ta n
ch suy tư ng v Nguyên nhân y như m t Th n tính (eine Gottheit).
365
nguon tai.lieu . vn
