Xem mẫu
- B231 PH N I
PHÊ PHÁN NĂNG L C PHÁN OÁN TH M M
CHƯƠNG II
BI N CH NG PHÁP* C A NĂNG L C
PHÁN OÁN TH M M
§55
M t năng l c phán oán t có tính bi n ch ng, là khi trư c h t nó ph i
có tính “lý s ” (vernünftelnd)(1), nghĩa là, nh ng phán oán c a nó ph i có
yêu sách v tính ph bi n, và, hơn th , v tính ph bi n tiên nghi m, vì bi n
ch ng pháp chính là s i l p l n nhau trong nh ng phán oán như th .
[T nh nghĩa y], ta th y: khi nh ng phán oán th m m là c m tính (v cái
d ch u và cái không-d ch u) không tương h p ư c v i nhau, s không
tương h p y không có tính bi n ch ng. Ngay c s xung t gi a nh ng
phán oán s thích, trong ch ng m c m i cá nhân riêng l ch d a trên s
B232 thích c a riêng mình, cũng không t o nên phép bi n ch ng nào c c a s
thích, vì l không ngư i nào nghĩ n vi c bi n phán oán c a mình thành
quy t c ph bi n c . V y, không có phép bi n ch ng [c a năng l c phán
oán] nào có th liên quan n s thích, ngo i tr m t phép bi n ch ng trong
s Phê phán v s thích (ch không ph i v b n thân s thích), xét v
phương di n nh ng nguyên t c c a s Phê phán: vì, trư c câu h i v cơ s
cho kh th c a nh ng phán oán v s thích nói chung, nh ng khái ni m
xung t nhau t s xu t hi n ra m t cách t nhiên và không th tránh kh i.
Cho nên, s Phê phán siêu nghi m v s thích ch bao g m m t b ph n có
th mang tên là m t bi n ch ng pháp c a năng l c phán oán th m m là
trong ch ng m c tìm th y ư c m t ngh ch lý (Antinomie)* c a các nguyên
t c c a quan năng này, làm cho tính h p quy lu t, và do ó, c kh th n i t i
c a quan năng này tr thành kh nghi.
* “Bi n ch ng pháp” (Dialektik): xem Kant, Phê phán Lý tính thu n túy, B350 và ti p; B107
-109, 249, 779, 878. (N.D).
(1) B t kỳ phán oán nào cũng có th ư c g i là m t phán oán “lý s ” (latinh: iudicium
ratiocinans) khi nó t thông báo r ng
mình có giá tr ph bi n, vì trong ch ng m c y, nó có th gi vai trò như là chính hay i ti n
(Obersatz) trong m t phán oán lý tính. Ngư c l i, ta ch ư c g i m t phán oán là phán oán lý tính
(Vernunfturteil/latinh: iudicium ratiocinatum) là khi nó ư c suy tư ng như là [m nh ] k t lu n
(Schlußsatz) c a m t suy lu n lý tính, do ó như là có cơ s tiên nghi m. (Chú thích c a tác gi ).
* Ngh ch lý (Antinomie): là s ngh ch nhau (anti) c a các “lý l ” hay “quy lu t” (nomos) y lý
tính hay năng l c phán oán vào s t
mâu thu n. Xem Kant, Phê phán Lý tính thu n túy, B433-595, và Chú gi i d n nh p, m c 12 c a ngư i
d ch, tr. 894 và ti p. (N.D).
246
- [338] §56
HÌNH DUNG V NGH CH LÝ
(ANTINOMIE) C A S THÍCH
L p trư ng chung u tiên c a s thích là trong lu n i m [chính ]
sau ây, giúp cho b t kỳ ai không có s thích [không có gu th m m ] tư ng
có th vin vào ó tránh s chê trách, ó là: ai có s thích n y. T c cũng là
nói: cơ s quy nh c a phán oán s thích là ơn thu n ch quan (thích khoái
hay au n); và phán oán này không có quy n òi h i s tán ng c a
ngư i khác.
L p trư ng chung th hai c a s thích ư c s d ng nơi nh ng k th a
B233 nh n phán oán s thích có quy n tuyên b là có giá tr cho m i ngư i, ó là
lu n i m [ph n ]: không có vi c tranh bi n (disputieren) v s thích.
T c cũng là nói: cơ s quy nh c a m t phán oán s thích cũng có th là
khách quan, nhưng không th quy thành nh ng khái ni m nh t nh, do ó,
không th quy t nh [hay phân x ] ư c gì v b n thân phán oán b ng
nh ng lu n c ch ng minh, m c dù có th và có quy n tranh cãi (streiten)
v nó. Tranh cãi và tranh bi n tuy gi ng nhau ch , thông qua s ch ng c
qua l i c a các phán oán, tìm cách t o ra s nh t trí, nhưng l i khác nhau
ch , s tranh bi n hy v ng t o ư c s nh t trí d a theo các khái ni m nh t
nh như là các cơ s ch ng minh, t c ch p nh n các khái ni m khách quan
như là các cơ s c a phán oán. Song, âu i u này b xem là b t kh thi,
thì s tranh bi n cũng ư c xem như là b t kh thi.
Ta d dàng th y r ng gi a hai l p trư ng chung này còn thi u m t lu n
i m tuy không ph bi n theo ki u thành ng nhưng u có m t ti m tàng
trong u óc c a m i ngư i, ó là câu: có th tranh cãi v i nhau v s thích
(m c dù không tranh bi n). Nhưng lu n i m này ph n nghĩa l i v i lu n
i m th nh t. Vì tranh cãi v i nhau v i u gì y thì t c là có hy v ng r ng
s i n ch nh t trí v i nhau, do ó, ta ph i tính t i kh năng có nh ng cơ
s c a phán oán không ơn thu n có giá tr riêng tư và do ó, không ơn
thu n có tính ch quan; cho nên nó i l p tr c di n v i nguyên t c: ai có s
thích n y.
B234 V y, v phương di n nguyên t c c a s thích, ta th y có ngh ch lý
(Antinomie) sau ây:
1. Chính : Phán oán s thích không t cơ s trên nh ng khái ni m; b i
n u khác i, t có th tranh bi n v nó (quy t nh hay phân x b ng các
ch ng minh).
2. Ph n : Phán oán s thích không t cơ s trên nh ng khái ni m, vì, n u
khác i, b t k tính khác bi t c a phán oán, không có ch tranh cãi v i
[339] nhau ư c (m t yêu sách v s nh t trí t t y u c a nh ng ngư i khác v i
phán oán này).
247
- §57
GI I QUY T NGH CH LÝ C A S THÍCH
Không có cách nào d p b ư c s xung t gi a các nguyên t c nói
trên v n làm cơ s cho phán oán s thích (các nguyên t c này ch là hai c
i m c a phán oán s thích mà ta ã bàn ph n Phân tích pháp) [xem §32-
33, N.D] ngo i tr b ng cách ch rõ r ng khái ni m mà i tư ng có quan h
trong phán oán thu c lo i này không ư c n m l y trong cùng m t
nghĩa (Sinn) trong c hai châm ngôn c a năng l c phán oán th m m ;
r ng nghĩa nh b i hay giác [nh b i] trong s phán oán là t t y u i
v i năng l c phán oán siêu nghi m c a ta, nhưng o tư ng (Schein) n y
sinh t s tr n l n nghĩa hay giác này v i nghĩa hay giác kia là m t o
tư ng (Illusion) t nhiên và, do ó, không th tránh kh i*.
Phán oán s thích ph i có quan h v i m t khái ni m nào ó, b i, n u
B235 không, phán oán y tuy t nhiên không th có yêu sách v tính giá tr t t y u
cho m i ngư i. Nhưng nó l i không ư c phép ch ng minh t m t khái ni m.
| Vì l , m t khái ni m ho c là có th xác nh ư c (bestimmbar), ho c t
mình không ư c xác nh (an sich unbestimmt) và ng th i không th xác
nh ư c (unbestimmbar). M t khái ni m c a giác tính là có th xác nh
ư c nh vào nh ng thu c tính ư c vay mư n t tr c quan c m tính v n có
th tương ng ư c v i khái ni m. | ó là lo i th nh t. | Nhưng, lo i th hai
l i là khái ni m c a lý tính v cái Siêu-c m tính, là cái làm n n t ng cho m i
tr c quan c m tính và, vì th , khái ni m này không th ư c xác nh b ng
cách lý thuy t.
Bây gi , phán oán s thích áp d ng vào nh ng i tư ng c a giác
quan, nhưng không ph i xác nh m t khái ni m v chúng cho giác tính, vì
phán oán này không ph i là m t phán oán nh n th c. Cho nên, nó là m t
bi u tư ng hay m t s hình dung cá bi t c a tr c quan liên quan n tình
c m v s vui sư ng, và, v i tư cách y, ch là m t phán oán riêng tư. | Và,
trong ch ng m c ó, nó b gi i h n v tính giá tr c a nó ch i v i cá nhân
ngư i phán oán mà thôi: i tư ng cho tôi là m t i tư ng c a s hài lòng,
còn cho nh ng ngư i khác, nó có th khác; nói khác i: ai có s thích n y.
Dù v y, không nghi ng gì, trong phán oán s thích cũng có ch a
ng m t s quan h hay quy chi u ư c m r ng v phía bi u tư ng v i
tư ng ( ng th i cũng v ch th ) làm n n t ng cho m t s m r ng c a
nh ng phán oán thu c lo i này như là t t y u cho m i ngư i. | S m r ng
này nh t thi t ph i d a trên m t khái ni m nào ó, nhưng m t khái ni m như
th không h ư c xác nh b i tr c quan và không mang l i nh n th c nào
c , do ó, không dùng ch ng minh cho phán oán s thích. M t khái
B236 ni m như th chính là khái ni m thu n túy ơn thu n c a lý tính v cái Siêu-
[340] c m tính, làm n n t ng cho i tư ng (và c cho ch th phán oán) v i tư
cách là i tư ng c a giác quan, t c như là hi n tư ng. B i, n u gi s ta
không ch p nh n hay gi nh m t giác như th , thì không th nào c u
vãn ư c yêu sách c a phán oán s thích v tính giá tr ph bi n. | Và n u
* “ o tư ng” (Schein) và “ o tư ng” (Illusion): xem Kant, Phê phán Lý tính thu n túy, B86,
170, 352, 349 và 353, 399, 610, 672.
(N.D).
248
- gi s khái ni m t o nên cơ s ư c òi h i này ch là m t khái ni m c a giác
tính, và ơn thu n mơ h , ch ng h n như khái ni m v tính hoàn h o, ta có
th gán tr c quan c m tính v cái p cho khái ni m này m t cách tương ng,
thì hóa ra chí ít v m t t mình cũng có kh th t cơ s cho phán oán s
thích trên nh ng b ng c ch ng minh; ó là i u mâu thu n l i v i chính
[c a ngh ch lý].
Tuy nhiên, m i mâu thu n này s bi n m t, n u tôi nói: phán oán s
thích d a vào m t khái ni m (v m t cơ s chung cho tính h p m c ích ch
quan c a T nhiên i v i năng l c phán oán), nhưng t ó không th nh n
th c hay ch ng minh ư c gì v phương di n i tư ng c , b i khái ni m y
t mình là không th xác nh ư c (unbestimmbar) và vô d ng i v i vi c
nh n th c; song, chính nh vào khái ni m [siêu-c m tính] này, phán oán s
thích ng th i có ư c tính giá tr cho m i ngư i (nhưng v i t ng cá nhân
riêng l , t t nhiên, như là m t phán oán cá bi t i kèm m t cách tr c ti p v i
tr c quan c a ngư i y), b i vì cơ s quy nh cho nó có l n m trong khái
ni m v cái gì có th ư c xem như là cái cơ ch t siêu-c m tính (das
B237 übersinnliche Substrat) c a nhân lo i.
Khi gi i quy t m t ngh ch lý (Antinomie), v n c t y u ch là kh
th r ng hai m nh có v xung t nhau y, trong th c t , không mâu thu n
v i nhau mà có th cùng t n t i bên c nh nhau, cho dù vi c gi i thích v
kh th c a khái ni m c a nó vư t lên kh i quan năng nh n th c c a ta. Cũng
ch t cách gi i quy t này m i làm cho ta hi u ư c r ng o tư ng này là t
nhiên và là không th tránh ư c v i lý tính con ngư i, cũng như t i sao nó
t n t i và v n c t n t i, cho dù sau khi ã gi i quy t mâu thu n gi t o này
r i, nó không còn l a d i ta ư c n a.
Nói rõ hơn, m t m t, khái ni m mà hai phán oán mâu thu n nhau ph i
l y làm n n t ng cho yêu sách v tính ph bi n c a phán oán c a mình –
ư c ta hi u theo cùng m t nghĩa, nhưng ta l i phát bi u hai thu c tính trái
ngư c nhau v nó. Trong chính , nó ph i có nghĩa r ng: phán oán s thích
không d a trên nh ng khái ni m nh t nh [ ư c xác nh]; còn trong ph n
, l i là: phán oán s thích v n d a trên m t khái ni m, dù r ng ó là m t
khái ni m không ư c xác nh (t c khái ni m v cơ ch t siêu-c m tính c a
nh ng hi n tư ng); và, trong trư ng h p y, t s không có xung t nào gi a
[341] hai bên c .
Mu n làm nhi u hơn, t c mu n d p b s xung t này trong các yêu
B238 sách và ph n yêu sách c a s thích là i u ta không th nào làm ư c. Mang
l i m t nguyên t c khách quan nh t nh c a s thích d a theo ó hòng
hư ng d n, ki m tra và ch ng minh nh ng phán oán c a s thích là i u
tuy t i b t kh thi, vì l , n u th , nó s không còn là m t phán oán s thích
n a. Nguyên t c ch quan, t c Ý ni m không ư c xác nh v cái Siêu-c m
tính bên trong ta, ch có th ư c ch ra như là chìa khóa duy nh t m
i u bí m t c a quan năng mà b n thân nó v n còn gi u kín ngu n g c c a nó
i v i ta; và không có cách nào làm cho nó rõ ràng, sáng t hơn ư c
n a.
Ngh ch lý ư c trình bày và gi i quy t ây d a trên khái ni m úng
n c a s thích như là c a m t năng l c phán oán ơn thu n ph n tư; và hai
249
- nguyên t c có v xung t nhau ư c h p nh t [hòa gi i] trên cơ s cho r ng
c hai u có th cùng úng, th là . Còn ngư c l i, n u căn c vào s
ki n r ng bi u tư ng làm n n t ng cho phán oán s thích là có tính cá bi t,
nên cơ s quy nh c a s thích ư c phía này hi u là s d ch u; còn phía
bên kia, do i tìm tính hi u l c ph bi n c a nó, ch p nh n nguyên t c v tính
hoàn h o d a theo ó mà nh nghĩa s thích thì t ó s n y sinh m t
ngh ch lý tuy t i không th nào i u hòa ư c, tr khi ta v ch rõ r ng c
hai m nh i l p nhau này (ch không ch ơn thu n mâu thu n) u cùng
sai; ch ng t r ng khái ni m mà m i bên l y làm cơ s là t mâu thu n. V y,
ta th y vi c xóa b ngh ch lý c a năng l c phán oán có cùng m t ki u ti n
B239 hành tương t mà s Phê phán ã theo u i khi gi i quy t các ngh ch lý c a
lý tính thu n túy lý thuy t; và th y r ng các ngh ch lý, c ây l n trong s
Phê phán lý tính th c hành, bu c ta, dù mu n hay không, ph i nhìn ra kh i
chân tr i c a cái c m tính và tìm ki m i m h p nh t c a m i quan năng tiên
nghi m c a ta trong cái Siêu-c m tính, b i l ch ng còn có l i thoát nào
khác làm cho lý tính hài hòa nh t trí v i chính mình*.
* Tương t v i cách gi i quy t ngh ch lý th ba (v s T do bên c nh s t t y u c a T nhiên) và
ngh ch lý th tư (v H u th tuy t i
như là nguyên nhân c a th gi i bên c nh nguyên nhân t nhiên) khi cho r ng c hai có th cùng úng
và không lo i tr l n nhau. Xem Kant, Phê phán Lý tính thu n túy: “Các ngh ch lý c a Lý tính thu n
túy”, B433-595). (N.D).
250
- NH N XÉT I
Trong [toàn b môn] Tri t h c-siêu nghi m, ta ã có nhi u d p phân
bi t gi a nh ng Ý ni m [c a lý tính] v i nh ng khái ni m c a giác tính, nên
[342] thi t nghĩ cũng có l i ưa thêm vào ó m t s thu t ng công c tương
ng v i s phân bi t này. Tôi tin r ng s không g p s ph n i trư c m t s
ngh v thu t ng sau ây.
Các Ý ni m (Ideen), theo nghĩa khái quát nh t, là nh ng bi u tư ng
liên quan n m t i tư ng d a theo m t nguyên t c nào ó (ch quan hay
khách quan), trong ch ng m c chúng v n không bao gi có th tr thành m t
nh n th c v i tư ng. Chúng có quan h ho c v i m t tr c quan, tương ng
v i m t nguyên t c ơn thu n ch quan v s hài hòa gi a các quan năng
nh n th c (trí tư ng tư ng và giác tính) và, trong trư ng h p y, ư c g i là
các Ý ni m th m m ; ho c chúng quan h v i m t khái ni m d a theo m t
nguyên t c khách quan, nhưng v n không bao gi có th mang l i m t nh n
th c v i tư ng, b y gi ư c g i là các Ý ni m [thu n lý c a] lý tính. |
Trong trư ng h p sau, khái ni m là m t khái ni m siêu vi t (transzendent),
và, v i tư cách y, phân bi t v i m t khái ni m c a giác tính. | Khái ni m c a
giác tính thì bao gi cũng có m t kinh nghi m tương ng tr n v n v i nó, do
ó, ư c g i là [khái ni m] n i t i (immanent)*.
B240
M t Ý ni m th m m không th tr thành m t nh n th c, vì nó là m t
tr c quan (c a trí tư ng tư ng) mà không m t khái ni m tương ng tr n v n
(adäquat) nào có th ư c tìm ra cho nó. Còn m t Ý ni m lý tính thì cũng
không bao gi có th tr thành m t nh n th c, vì nó ch a ng m t khái ni m
(v cái Siêu-c m tính) mà không bao gi có ư c m t tr c quan nào tương
ng v i nó c .
Bây gi , thi t nghĩ có th g i Ý ni m th m m là m t bi u tư ng
không th phô di n ư c (inexponibele) c a trí tư ng tư ng, còn g i Ý
ni m lý tính là m t khái ni m không th minh h a ư c (indemonstrabele)
c a lý tính. C hai ư c t o ra v i ti n-gi nh r ng chúng không ph i là
hoàn toàn không có cơ s mà (căn c vào gi i thích trên ây v m t Ý ni m
nói chung) là phù h p v i các nguyên t c nào ó c a các quan năng nh n th c
mà chúng thu c v (các nguyên t c ch quan trong trư ng h p trư c và các
nguyên t c khách quan trong trư ng h p sau). Nh ng khái ni m c a giác tính
thì, xét như b n thân chúng, lúc nào cũng có th minh h a ư c (n u ta hi u
“minh h a”/Demonstrieren ơn thu n là “trình bày”/Darstellen như trong
môn cơ th h c), nghĩa là, i tư ng tương ng v i chúng bao gi cũng ph i
có th ư c mang l i trong tr c quan (thu n túy hay thư ng nghi m), vì ch
qua ó, chúng m i có th tr thành nh ng nh n th c. Khái ni m v l n
[lư ng] có th ư c mang l i trong tr c quan không gian tiên nghi m, vd: v
m t ư ng th ng v.v…; khái ni m v nguyên nhân là do tính không th thâm
nh p c a v t th v.v... Do ó, c hai [khái ni m này] có th ư c ki m ch ng
*
“Siêu vi t”, “n i t i”: xem Kant, Phê phán Lý tính thu n túy: “Ta g i các nguyên t c ư c s d ng
hoàn toàn trong các ranh gi i c a kinh nghi m kh h u là các nguyên t c n i t i, và, ngư c l i, vư t
ra kh i các ranh gi i này là các nguyên t c siêu vi t [...]. Các nguyên t c siêu vi t là nh ng nguyên t c
có th t [trong lý tính] yêu c u ta kéo h t các c t m c ranh gi i y vươn n m nh t hoàn toàn
m i m , không th a nh n m t ư ng gi i tuy n nào”... (B352). (N.D).
251
- b ng m t tr c quan thư ng nghi m, nghĩa là, ý tư ng v chúng ư c “minh
h a” ( ư c trình bày, ư c bi u th ); và vi c này ph i di n ra, n u không, ta
không th ch c ch n r ng li u ý tư ng có tr ng r ng, t c, không có i tư ng
[343] hay không.
B241 Trong lôgíc h c, ta thư ng dùng các thu t ng : “minh h a ư c” hay
“không minh h a ư c” ch cho nh ng m nh : nên nh ng m nh “minh
h a ư c”, t t hơn, nên g i là nh ng m nh xác tín m t cách gián ti p, và
g i nh ng m nh “không th minh h a ư c” là nh ng m nh xác tín m t
cách tr c ti p, vì l tri t h c thu n túy cũng có nh ng m nh thu c c hai
lo i, n u hi u ó u là nh ng m nh úng, nhưng lo i thì có th , lo i thì
không th có b ng ch ng. Ch có i u, do tính ch t c a mình, tri t h c thu n
túy tuy có th “ch ng minh” (beweisen) t nh ng cơ s tiên nghi m, nhưng
không th “minh h a” (demonstrieren), n u ta không mu n hoàn toàn xa r i
ý nghĩa c a thu t ng , theo ó “minh h a” (demonstrieren) (latinh: ostendere,
exhibere) nghĩa là ng th i di n t ư c khái ni m c a mình (dù b ng nh ng
b ng c hay ch trong vi c nh nghĩa) trong tr c quan. | N u tr c quan là
tiên nghi m, ó là s c u t o (konstruieren) nên khái ni m [vd: c u t o nên
khái ni m toán h c v hình vuông, hình tam giác. N.D]*, còn khi tr c quan là
thư ng nghi m, ta v n có s minh h a (Vorzeigung) v khái ni m, nh ó
tính th c t i khách quan ư c b o m cho khái ni m. ó là cách ta nói v
m t nhà cơ th h c [hay gi i ph u h c]: ông ta “minh h a” (demonstrieren)
khái ni m v m t ngư i mà ông ã trình bày m t cách suy lý trư c ó b ng
cách m x cơ quan này ra cho ta th y.
T các nh n nh trên ây, ta th y khái ni m thu n lý v cơ ch t siêu-
c m tính c a m i hi n tư ng nói chung, hay c c a nh ng gì làm n n t ng
cho ý chí t do c a ta liên quan n nh ng quy lu t luân lý, t c, khái ni m
thu n lý v s t do siêu nghi m là m t khái ni m không th minh h a ư c
do tính ch t c thù c a nó và là Ý ni m [thu n lý] c a lý tính, trong khi ó,
c h nh (Tugend) l i m c th p hơn, vì, i v i lo i trư c, xét v ph m
trù ch t, t mình không th có ư c cái tương ng trong kinh nghi m, trong
khi, v i lo i sau, t c v i c h nh, không có s n ph m thư ng nghi m nào
do nguyên nhân trên t o ra t ư c m c mà Ý ni m lý tính ra như là
*
quy t c .
B242 Cũng gi ng như trí tư ng tư ng, trong trư ng h p c a Ý ni m thu n
lý, không th dùng tr c quan c a mình t t i ư c khái ni m ư c cho [Ý
ni m], thì giác tính, trong trư ng h p c a m t Ý ni m th m m , không bao
gi có th dùng nh ng khái ni m c a mình t t i ư c tính toàn b c a
tr c quan bên trong mà trí tư ng tư ng ã g n li n v i m t bi u tư ng ư c
cho. Nay, vì l mu n quy m t bi u tư ng c a trí tư ng tư ng vào khái ni m
thì cũng tương ương v i vi c phô di n (exponieren) nó [m t cách toàn b ],
nên Ý ni m th m m có th ư c g i là m t bi u tư ng “không th phô di n
ư c” c a trí tư ng tư ng (trong thao tác t do c a nó). Sau này, tôi còn có
d p bàn thêm v nh ng ý ni m thu c lo i này. Hi n nay, tôi gói g n trong
nh n xét r ng, c hai lo i Ý ni m – Ý ni m th m m cũng như Ý ni m thu n
[344] lý – u ph i có nh ng nguyên t c c a chúng; và nh ng nguyên t c này c a
* Xem Kant Phê phán Lý tính thu n túy, B741 và ti p. (N.D).
,
* c h nh là “s n ph m thư ng nghi m” t nguyên nhân là quy lu t luân lý hay s t do siêu
nghi m. (N.D).
252
- c hai u trong lý tính: cái trư c trong nh ng nguyên t c khách quan,
cái sau trong nh ng nguyên t c ch quan c a vi c s d ng lý tính.
Theo ó, tài năng thiên b m (Genie) cũng có th ư c nh nghĩa
như là quan năng c a nh ng Ý ni m th m m . | i u này cũng ng th i
cho th y lý do t i sao chính b n tính t nhiên (c a ch th sáng t o) ch
không ph i m t m c ích ư c xác nh nào trong nh ng s n ph m c a tài
năng thiên b m m i là cái mang l i quy t c cho ngh thu t (cho vi c t o nên
cái p). Vì cái p không ư c phép ánh giá d a theo nh ng khái ni m mà
d a theo phương cách h p m c ích trong ó trí tư ng tư ng hài hòa v i
quan năng c a nh ng khái ni m nói chung [giác tính]; và như th , quy t c và
i u l nh không th ph c v như là chu n m c ch quan cho tính h p m c
ích th m m và vô- i u ki n trong m thu t có quy n chính áng òi
h i s hài lòng c a m i ngư i. | úng hơn, m t chu n m c như th ph i ư c
tìm trong b n tính t nhiên ơn thu n c a ch th , là cái không th ư c
lĩnh h i b ng các quy t c và i u l nh, nghĩa là, trong cơ ch t siêu-c m tính
c a m i quan năng c a ch th (mà không m t khái ni m nào c a giác tính
t n ư c), và, do ó, trong cái gì t o nên i m quy chi u cho s nh t trí
hài hòa c a m i quan năng nh n th c c a ta, – vi c t o ra s hài hòa y là
m c ích t i h u ư c mang l i b i cơ s kh ni m [cơ s siêu-c m tính] c a
b n tính t nhiên c a ta. Ch như th m i có ư c m t nguyên t c ch quan
nhưng ng th i có giá tr ph bi n m t cách tiên nghi m làm n n t ng
c a tính h p m c ích nói trên, mà không m t nguyên t c khách quan nào có
B243 th ra ư c cho nó c .
253
- NH N XÉT II
Nh n xét sau ây t nó cho th y rõ t m quan tr ng, ó là: có ba lo i
ngh ch lý (Antinomien) c a lý tính thu n túy, nhưng chúng u th ng nh t
ch bu c lý tính ph i t b cái ti n-gi nh r t t nhiên là xem nh ng i
tư ng c a giác quan u là nh ng v t-t thân, , thay vào ó, ch nhìn
chúng ơn thu n như là nh ng hi n tư ng* và t vào n n t ng c a chúng
m t cơ ch t kh ni m (t c cái gì siêu-c m tính mà khái ni m v nó ch là
m t Ý ni m và không ưa n m t nh n th c th c s nào c ). N u gi s
không có m t ngh ch lý như th , t lý tính s không bao gi t mình i ư c
bư c này, t c, ch p nh n m t nguyên t c h n nh ng t nghèo lĩnh v c tư
bi n c a nó, và cam ch u nhi u hy sinh khi bi t bao hy v ng xán l n c a nó
u ph i tan v h t. | Vì ngay c t i lúc này, sau khi ã m ra tri n v ng ư c
n bù cho nh ng m t mát y b ng s s d ng càng l n r ng hơn nhi u trong
phương di n th c hành [luân lý và nhân sinh], hình như lý tính v n chưa th
chia tay v i nh ng ni m hy v ng nói trên và v t b s ràng bu c c a quá kh
mà không th y au xót, ti c nu i.
[345]
S dĩ có ba lo i ngh ch lý là vì có ba quan năng nh n th c: giác tính,
năng l c phán oán và lý tính. | M i quan năng, v i tư cách là m t quan năng
nh n th c cao c p, ph i có nh ng nguyên t c tiên nghi m c a mình. | B i,
trong ch ng m c lý tính phán oán v b n thân nh ng nguyên t c này và v
vi c s d ng chúng, nó luôn òi h i cái vô- i u ki n cho cái có- i u ki n
ư c cho, liên quan n t t c chúng. | Cái Vô- i u ki n này không bao gi
B244 có th tìm ư c tr khi cái c m tính, thay vì ư c xem là thu c v nh ng v t-
t thân, thì úng hơn, ư c xem như là hi n tư ng ơn thu n, r i, v i tư cách
y, ư c t n n t ng trên m t cái gì siêu-c m tính (cái cơ ch t kh ni m
bên ngoài hay bên trong ta) như là v t-t thân. Như v y, là có:
1. i v i quan năng nh n th c, có m t ngh ch lý c a lý tính v phương di n
s d ng lý thuy t c a giác tính b y t i cái Vô- i u ki n;
2. i v i tình c m vui sư ng và không vui sư ng, có m t ngh ch lý c a lý
tính v phương di n s d ng th m m v quan năng phán oán;
3. i v i quan năng ham mu n [ý chí], có m t ngh ch lý v phương di n s
d ng th c hành c a lý tính t ban b quy lu t [luân lý]. |
Vì t t c các quan năng này u có nh ng nguyên t c tiên nghi m cơ
b n c a mình, và, úng theo m t òi h i không th t nan c a lý tính, chúng
t t ph i có th phán oán và quy nh i tư ng c a chúng m t cách vô- i u
ki n d a theo nh ng nguyên t c này.
i v i hai lo i ngh ch lý c a các quan năng nh n th c cao c p, ó là
c a vi c s d ng lý tính m t cách lý thuy t và th c hành, ta ã ch ng minh
các quy n sách khác [Phê phán Lý tính thu n túy và Phê phán Lý tính th c
hành] r ng các ngh ch lý này là không th tránh ư c, n u không quy nh ng
phán oán y v l i v i m t cơ ch t siêu c m tính cho nh ng i tư ng ư c
* Hi n tư ng (Erscheinung); V t-t thân (Ding an sich): xem Kant Phê phán Lý tính thu n
, túy, B59, 305, 306, 329, 563, 590.
(N.D).
254
- cho như là nh ng hi n tư ng, và cũng ã ch ng minh r ng các ngh ch lý
này là có th gi i quy t ư c, bao lâu ch u làm vi c y. Bây gi , i v i
ngh ch lý x y ra trong vi c s d ng năng l c phán oán theo úng òi h i c a
lý tính và i v i vi c gi i quy t như ã trình bày, n u l i mu n tránh né c
hai cách gi i quy t trên thì e ch còn có các kh năng ch n l a sau ây. | Ho c
là ph nh n b t kỳ nguyên t c tiên nghi m nào làm cơ s cho phán oán s
thích th m m , v i h u qu là m i yêu sách v tính t t y u c a m t s tán
ng ph bi n tr thành m t o tư ng tr ng r ng, vô căn c , và, m t phán
oán s thích ch áng ư c xem là úng vì nó trùng h p v i ý ki n chung
c a nhi u ngư i, và không ph i là úng vì có m t nguyên t c tiên nghi m
ư c th a nh n như là ch d a cho s tán ng y mà (như trong s thích c a
B245 kh u cái) vì nhi u cá nhân ng u nhiên có cùng m t c u trúc ng d ng. |
Ho c, m t l a ch n khác, ta ph i gi nh r ng phán oán s thích, trong th c
t , là m t phán oán trá hình c a lý tính v m t tính hoàn h o ư c phát hi n
trong m t s v t và trong m i quan h gi a cái a t p bên trong nó v i m t
[346] m c ích; và do ó, g i phán oán này là “th m m ” ch là do m t s l n l n,
ng nh n gây ra cho s ph n tư c a ta, ch th c ch t là m t phán oán m c
ích lu n. | Trong trư ng h p y, ph i xem vi c gi i quy t ngh ch lý b ng
nh ng Ý ni m siêu nghi m là không c n thi t và vô hi u, và, các quy lu t nói
trên c a s thích có th h p nh t v i nh ng i tư ng c a giác quan, không
ph i như nh ng hi n tư ng ơn thu n mà c như nh ng v t-t thân. C hai
cách l a ch n này – như là phương cách tránh né – u t ra không hi u
nghi m và không th a áng như th nào, là i u ã ư c ta bàn nhi u trong
ph n kh o sát v nh ng phán oán s thích.
Còn n u cho r ng s di n d ch c a chúng ta là ã i úng hư ng, m c
dù có th chưa sáng t trong m i chi ti t, thì i u này ch ng t ba ý
tư ng sau ây:
1. có m t cái Siêu-c m tính nói chung, – không có s quy nh [hay thu c
tính] nào khác –, như là cơ ch t c a b n tính t nhiên;
2. cũng chính cùng cái Siêu-c m tính này như là nguyên t c c a tính h p m c
ích ch quan c a t nhiên cho các quan năng nh n th c c a ta; và
3. l i cùng cái Siêu-c m tính y như là nguyên t c c a nh ng c u cánh c a s
t do và là nguyên t c c a s trùng h p hài hòa gi a nh ng c u cánh y
v i s t do trong lĩnh v c luân lý.
255
- B246 §58
THUY T DUY TÂM [SIÊU NGHI M] V TÍNH
H P M C ÍCH C A T NHIÊN CŨNG NHƯ C A NGH THU T
NHƯ LÀ NGUYÊN T C DUY NH T C A NĂNG L C PHÁN OÁN
TH M M
Trư c h t, nguyên t c c a s thích có th ư c t trên m t trong hai
cơ s sau ây. | Ho c s thích lúc nào cũng phán oán d a theo nh ng cơ s
quy nh thư ng nghi m, và vì th , chúng ch ư c mang l i m t cách h u
nghi m thông qua giác quan; ho c có th th a nh n r ng s thích ưa ra
nh ng phán oán t m t cơ s tiên nghi m. Quan ni m trư c có th ư c g i
là thuy t duy nghi m c a s phê phán s thích; còn quan ni m sau là thuy t
duy lý c a nó.
N u theo phái duy nghi m, i tư ng c a s hài lòng c a ta s không
còn ư c phân bi t v i cái d ch u n a; còn theo phái duy lý, – khi phán oán
d a trên nh ng khái ni m nh t nh – i tư ng y s không còn phân bi t
v i cái t t. | Và như th , m i tính p trong th gi i u hoàn toàn b ch i b ,
và còn l i chăng ch là m t danh hi u c thù, có l là m t s pha tr n nào ó
c a hai lo i hài lòng k trên [cái d ch u và cái t t] mà thôi. Nhưng, chính ta
ã ch ng minh r ng v n có nh ng cơ s tiên nghi m cho s hài lòng; nh ng
[347] cơ s này có th cùng t n t i v i nguyên t c c a thuy t duy lý, cho dù chúng
không th ư c n m b t trong nh ng khái ni m nh t nh.
Ngư c l i, thuy t duy lý v nguyên t c c a s thích có th mang hình
th c c a thuy t duy th c v tính h p m c ích ho c hình th c c a thuy t
B247 duy tâm. Vì l m t phán oán s thích không ph i là m t phán oán nh n
th c, và vì l tính p không ph i là m t thu c tính c a i tư ng xét nơi b n
thân nó, nên thuy t duy lý v nguyên t c c a s thích không bao gi có th
căn c vào s ki n r ng tính h p m c ích trong phán oán này ư c suy
tư ng như là khách quan. | Nói khác i, phán oán không hư ng n tính
hoàn h o c a i tư ng, dù là m t cách lý thuy t, nghĩa là, m t cách lôgíc
(b t k ó là m t phán oán còn mù m hay không), mà m t cách th m m ,
ch hư ng n s hòa h p gi a bi u tư ng c a mình trong trí tư ng tư ng
v i nh ng nguyên t c cơ b n c a năng l c phán oán nói chung bên trong
ch th mà thôi. Vì th , phán oán c a s thích, và s phân bi t gi a thuy t
duy th c và thuy t duy tâm v nó, – u d a theo nguyên t c c a thuy t duy
lý –, ch có th d a trên tính h p m c ích ch quan ư c lý gi i theo m t
trong hai cách sau ây. | Ho c tính h p m c ích ch quan như th , trong
cách th nh t [duy th c], là m t m c ích hi n th c (có ý ) c a T nhiên
(hay c a ngh thu t) trùng h p hài hòa v i năng l c phán oán c a ta; ho c,
trong cách th hai [duy tâm], ch như là m t s trùng h p hài hòa h p m c
ích ư c t mình t o ra m t cách b t t t, không có m c ích [ý ] v i
nh ng nhu c u c a năng l c phán oán c a ta trong m i quan h v i T nhiên
và v i nh ng hình th c do T nhiên t o ra theo nh ng quy lu t c thù.
Nh ng hình th c p trong th gi i h u cơ u có v lên ti ng hùng
h n ng v phía thuy t duy th c – trong tính h p m c ích th m m v T
nhiên – khi ng h cho ch trương r ng: bên dư i vi c t o ra cái p ây t
ph i có m t Ý ni m v cái p như là nguyên nhân tác t o, t c có m t m c
256
- ích hành ng vì l i ích c a trí tư ng tư ng c a ta. Nh ng óa hoa,
nh ng cây ang tr bông, c hình th c a m i loài cây c i nói chung; v
B248 thanh nhã v hình th c c a thú v t lo i, tuy không c n thi t cho s s d ng
c a b n thân chúng nhưng ư c l a ch n như th dành cho s thích c a ta;
và, ngoài ra, tính a d ng và hài hòa y h p d n c a màu s c (nơi chim trĩ,
v c, côn trùng cho n t n nh ng hoa hèn c n i) u làm thích m t ta, –
nhưng ó ch m i nói n v ngoài ch chưa nói n c u trúc c a chúng, m t
i u t t có liên quan n nh ng m c ích bên trong c a chúng n a: ó là m i
c u trúc bên trong u nh m n vi c phô bày v p ra bên ngoài [cho ta];
t t c nh ng i u y mang l i s c n ng r t l n cho l i gi i thích xu t phát t
quan ni m [duy th c] v nh ng m c ích hi n th c c a T nhiên ph c v
cho phán oán th m m c a ta.
[348]
Th nhưng, ngư c l i, không ch có lý tính – v i phương châm c a nó
là tránh t i a vi c a t p hóa nh ng nguyên t c m t cách không c n thi t* –
ph n i l i gi nh này, mà b n thân gi i T nhiên, trong vi c ki n t o
hình th t do c a nó, cho th y kh p nơi m t xu hư ng hoàn toàn cơ gi i khi
t o ra nh ng hình th tư ng như dành cho s s d ng th m m c a phán
oán c a ta, trong khi ch ng có cơ s t i thi u nào cho gi nh r ng gi i T
nhiên c n i u gì nhi u hơn là cơ ch máy móc như là T nhiên ơn thu n
cho phép nó, cho dù không có m t Ý ni m nào làm n n t ng, có th có tính
h p m c ích cho s phán oán c a ta c .
B249
Tôi hi u m t “s ki n t o hình th t do” [hay cơ gi i] c a T nhiên
là t m t ch t l ng n nh, qua vi c b c hơi hay tách r i m t b ph n c a nó
( ôi khi ch là nhi t lư ng), ph n còn l i khi tr thành ông c hình thành
m t hình th hay c u trúc nh t nh (có hình dáng hay theo ki u an d t) d
bi t tùy theo ch t li u nhưng b t bi n khi cùng m t ch t li u. ây, úng
theo ý nghĩa th c s mà ch t l ng òi h i, ph i ti n gi nh r ng: v t ch t
phân rã hoàn toàn trong nó ch không ư c xem như m t h n h p ơn thu n
c a nh ng phân t c ng nh c và ơn thu n trôi n i trong nó.
Trong trư ng h p y, s ki n t o hình th di n ra thông qua s liên k t,
t c thông qua m t s ông c t ng t ch không ph i m t chuy n bi n d n
d n t th l ng sang th c, trái l i, h u như b ng m t bư c nh y, nên s
chuy n bi n này cũng ư c g i là s k t tinh. Ví d ơn gi n nh t v lo i
ki n t o này là vi c ông c c a nư c, trong ó tho t u là ti n trình hình
thành nh ng tia nư c á th ng. | Chúng h p nh t góc 60O, trong khi nh ng
tia khác cũng t g n mình vào tương t như th m i i m c a chúng cho
n khi toàn b chuy n thành nư c á. Nhưng, trong khi ti n trình này di n
ra, nư c gi a nh ng tia nư c á không ph i t ng bư c quánh l i mà v n gi
nguyên tr ng thái l ng gi ng như khi nó ang trong nhi t cao hơn, m c
dù nó nay ã hoàn toàn l nh giá. V t ch t t tách r i t ng t thoát ra ngay
trong giây phút ông c là m t s lư ng áng k c a nhi t lư ng. | Vì l s
B250 nhi t lư ng này ã ch ơn thu n c n thi t duy trì tr ng thái l ng mà thôi,
nên s bi n m t c a nó không h làm cho nư c á – nay ã ông c – l nh
* Hai châm ngôn v phương pháp h c thu t c a lý tính là: “ta không ư c gia tăng nh ng nguyên t c
cơ b n [trong T nhiên] n u không
th t c n thi t” (latinh: entia praeter necessitatem non esse multiplicanda) và “ta không ư c gi m b t
cái a t p c a nh ng s v t m t cách vô c ” (latinh: entium varietates non temere esse minuendas).
Xem Kant, Phê phán Lý tính thu n túy, B680, 684. (N.D).
257
- hơn chút nào so v i nư c mà giây phút trư c ó còn th l ng trong nó.
Nhi u lo i mu i và c nhi u lo i á có hình dáng k t tinh cũng có
ngu n g c cùng m t ki u t m t lo i t nào ó ư c hòa tan trong nư c
dư i nh hư ng c a nh ng y u t còn ít ư c tìm hi u. | Nh ng s nh hình
[349] theo tuy n c a nhi u lo i khoáng ch t, ch ng h n c a sun-phua chì d ng l p
phương, c a qu ng b c màu v.v... cũng u ư c gi nh tương t là ư c
hình thành nên trong môi trư ng nư c, và b ng s liên k t c a nh ng ph n
t c a chúng, mà do m t nguyên nhân nào ó, chúng ã bu c ph i r i b môi
trư ng chuy n t i này [c a nư c] t h p nh t l i v i nhau trong nh ng
hình th bên ngoài nh t nh.
Ngoài ra, m i ch t li u tr thành d ng l ng b i hơi nóng r i tr thành
c như là k t qu c a quá trình làm l nh, khi b v , cho th y rõ t bên trong
m t hình th c an d t nh t nh cho phép suy ra r ng n u không do tác ng
c a tr ng lư ng c a chúng hay s r i lo n c a không khí, v bên ngoài t
cũng ã phô bày hình th c thù riêng c a chúng. i u này ã ư c quan sát
trong trư ng h p c a m t s kim lo i sau khi nung ch y ã c ng bên ngoài
nhưng bên trong v n còn l ng, thì, nh rút i ph n còn l ng bên trong, ã
có m t s liên k t n nh c a nh ng ph n còn l i phía trong. Nhi u s k t
B251 tinh c a ch t khoáng như th , ch ng h n c a spat, hematit, aragonit thư ng
cho th y nh ng hình th c c kỳ p mà ngh thu t có n m mơ cũng không
th y ư c, nhưng th c ra, v huy hoàng trong hang ng Antiparos ch ng qua
ch ơn thu n là s n ph m c a vi c nư c r qua nh ng l p th ch cao mà thôi!
Tr ng thái l ng, nhìn chung, hình như có s m hơn tr ng thái c; và
cây c i cũng như cơ th thú v t u ư c hình thành t ch t l ng dinh dư ng,
trong ch ng m c chúng t ki n t o trong tình tr ng yên n; th t th , trong
tình tr ng này thì trư c h t ư c phép gi nh r ng chúng có th d a theo
m t t ch t nguyên th y nào ó, hư ng n các m c ích ( i u này s ư c
trình bày trong ph n II c a quy n sách này, nhưng y ta không ư c phán
oán theo cách th m m mà theo cách m c ích lu n b ng nguyên t c c a
thuy t duy th c), nhưng, bên c nh ó, có l cũng ph i th a nh n r ng chúng
ch d a theo quy lu t chung v tính thân thu c c a nh ng ch t li u liên k t
v i nhau và t ki n t o trong s t do [cơ gi i, máy móc]. Cũng h t như th ,
âu có t ng không khí – v n là m t h n h p c a nhi u lo i khí khác nhau –
y hơi nư c, thì khi ch t nư c này tách r i kh i nó vì nhi t gi m i s t o
ra nh ng hình th và hình dáng c a tuy t, khác bi t v i h n h p không khí
trư c ó. | Chúng thư ng có v ngoài c c kỳ ngh thu t và xinh p. | Không
h thoát ly kh i nguyên t c m c ích lu n phán oán v m t s t ch c
[v t ch t] như th , i v i v p c a hoa, c a lông chim, v sò, xét v màu
s c cũng như hình th c a chúng, ta v n có th gán cho T nhiên và cho năng
B252 l c t ki n t o trong s ho t ng t do c a nó nh ng hình th c h p m c
ích-th m m , m c dù trong th c t , chúng hoàn toàn t l p v i b t kỳ m c
ích c thù nào hư ng v i u y mà ch d a theo nh ng quy lu t hóa h c,
thông qua vi c liên k t có tính hóa h c c a ch t li u v t ch t c n thi t cho s
[350] t ch c c a nó mà thôi.
Nhưng, nh ng gì nguyên t c v ý th tính (Idealität) c a tính h p
m c ích trong cái p c a T nhiên – như là nguyên t c luôn ư c ta dùng
làm căn b n trong b n thân phán oán th m m và ngăn c m ta vi n d n n
258
- b t kỳ thuy t duy th c nào v m t m c ích t nhiên làm cơ s gi i thích
cho năng l c bi u tư ng c a ta – ã ch ng minh hoàn toàn rõ ràng, ó là:
trong vi c phán oán v tính p nói chung, ta ph i i tìm chu n m c
c a nó m t cách tiên nghi m trong chính b n thân ta; và, năng l c
phán oán th m m là t ban b quy lu t cho chính mình trong vi c xem
m t cái gì ó là p hay không p. | i u này t không th th c hi n ư c
trong gi nh c a thuy t duy th c v tính h p m c ích c a T nhiên, vì l ,
trong trư ng h p y, ta ph i h c h i t T nhiên bi t cái gì ph i ư c ta
xem là p; và phán oán th m m t s ph c tùng nh ng nguyên t c thư ng
nghi m. Trong khi ó, trong m t s phán oán th m m , v n không ph i
ch T nhiên là gì hay như là m c ích gì cho ta, mà là ch ta ti p thu T
nhiên như th nào. N u gi s T nhiên hình thành nên nh ng hình th c c a
nó là cho s hài lòng c a ta, t bao gi cũng có m t tính h p m c ích khách
quan c a T nhiên, ch không ph i m t tính h p m c ích ch quan d a
trên “trò chơi” c a trí tư ng tư ng trong s t do c a nó, là nơi ta ti p thu T
nhiên v i s ái m (Gunst) ch không ph i T nhiên có s ái m dành cho
ta. T nhiên ch cho ta m t cơ h i nh n ra tính h p m c ích n i t i trong
m i quan h c a các năng l c tâm th c c a ta khi phán oán v nh ng s n
B253 ph m nào ó c a nó, và qu th t, m t tính h p m c ích như th là ư c n y
sinh t m t n n t ng siêu-c m tính ư c tuyên b là t t y u và có giá tr
ph bi n, nhưng c tính y c a T nhiên không th thu c v T nhiên như
là m c ích c a nó hay, úng hơn, càng không th ư c xem như là m t m c
ích c a nó b i s phán oán c a b n thân ta. | Vì l phán oán b quy nh
b i m t m c ích như th t t n n t ng trên s ngo i tr (Heteronomie)
thay vì trên s t tr (Antonomie) và trên s T do úng theo b n ch t c a
m t phán oán s thích.
Nguyên t c c a thuy t duy tâm [ý th tính] v tính h p m c ích càng
rõ ràng hơn trong m thu t. i m chung th nh t c a nó v i cái p trong
T nhiên ó là: nh ng c m giác không th cho phép ta ch p nh n m t thuy t
duy th c th m m v tính h p m c ích ( i u này s làm cho ngh thu t ơn
thu n có tính d ch u thay vì có tính p). i m th hai là: s hài lòng n y
sinh t nh ng ý ni m th m m không th ph thu c vào vi c t ư c nh ng
m c ích nh t nh (vì ó là ngh thu t máy móc, có ý c ý), do ó, ngay
trong thuy t duy lý v nguyên t c này, ý th tính (Idealität)* c a nh ng m c
ích ch không ph i th c t i tính (Realität) c a chúng m i là n n t ng, cũng
[351] ã cho th y rõ r ng m thu t, xét như là m thu t, không th ư c xem như
là m t s n ph m c a giác tính và c a khoa h c mà là c a tài năng thiên b m,
B254 và, do ó, ph i có ư c quy t c t nh ng ý ni m th m m , t c t nh ng cái d
bi t m t cách cơ b n v i nh ng ý ni m thu n lý v nh ng m c ích nh t nh.
Cũng gi ng như ý th tính c a nh ng i tư ng c a giác quan, xét như
nh ng hi n tư ng, là phương cách duy nh t gi i thích kh th t i sao
nh ng hình th c c a chúng l i có th ư c xác nh m t cách tiên nghi m, thì
thuy t duy tâm [siêu nghi m] v tính h p m c ích trong vi c phán oán v
* Xem Kant Phê phán Lý tính thu n túy: “Ý th tính siêu nghi m [c a không gian và th i gian]
, cho th y [không gian và th i gian]
không là gì c n u ngư i ta tr u tư ng hóa nó ra kh i m i i u ki n ch quan c a tr c quan c m tính;
và th i gian [cũng như không gian] không th ư c xem là cái gì t n t i như b n th (subsistierend),
cũng không ph i cái gì t n t i như tùy th (inhärierend) nơi nh ng i tư ng t thân (mà không có
quan h v i tr c quan c a ta)”... (B52). (N.D).
259
- cái p c a T nhiên và c a ngh thu t là i u ki n tiên quy t duy nh t, ch
nh ó s Phê phán [v năng l c phán oán] m i có th gi i thích ư c kh
th c a m t phán oán s thích, òi h i m t cách tiên nghi m tính giá tr [ph
bi n] cho m i ngư i (mà không t tính h p m c ích ư c hình dung nơi i
tư ng trên cơ s c a nh ng khái ni m).
260
- §59
V P NHƯ LÀ BI U TRƯNG
(SYMBOLE) C A LUÂN LÝ
ch ng minh tính th c t i cho nh ng khái ni m c a ta, bao gi
cũng òi h i ph i có nh ng tr c quan. N u nh ng khái ni m này là thư ng
nghi m thì nh ng tr c quan ư c g i là nh ng ví d . N u chúng là nh ng
khái ni m thu n túy c a giác tính [nh ng ph m trù], thì nh ng tr c quan liên
h ư c g i là nh ng ni m th c (Schemata)*. Còn n u òi ki m tra tính
th c t i khách quan c a nh ng khái ni m c a lý tính, t c c a nh ng Ý ni m
vì yêu c u nh n th c lý thuy t v tính th c t i y, là òi m t vi c b t kh vì
l tuy t nhiên không có m t tr c quan nào có th ư c mang l i tương ng
v i nh ng Ý ni m này c .
B255 M i Hypotypose (t c “di n t ” hay “trình bày”, subiecto sub
adspectum) – hi u như là vi c “c m tính hóa” [di n t b ng nh ng bi u
tư ng c m tính] – u có hai cách. | Ho c là có tính ni m th c
(schematisch) khi tr c quan tương ng v i m t khái ni m do giác tính n m
b t, ư c mang l i m t cách tiên nghi m; ho c là có tính bi u trưng (symbo-
lisch), khi khái ni m ch do lý tính có th suy tư ng và không có m t tr c
quan c m tính nào tương ng v i nó ư c. | Trong trư ng h p này, khái ni m
[c a lý tính] ư c cung c p m t tr c quan mà phương pháp c a năng l c
phán oán ti n hành v i tr c quan này ch ơn thu n có tính tương t (bloß
analogisch) như khi nó quan sát ư c trong vi c ni m th c hóa c a giác
tính. | Nói khác i, cái tương ng v i khái ni m [c a lý tính] ch ơn thu n là
quy t c c a phương pháp ti n hành này ch không ph i là b n thân tr c
quan y. | Cho nên, s tương ng ch ơn thu n trong hay d a theo hình
th c c a s ph n tư ch không trong hay d a theo n i dung [c a tr c
quan].
N u em i l p phương cách hình dung bi u trưng v i phương cách
hình dung tr c quan như m t s nhà lôgíc h c g n ây ã làm, là ã s d ng
sai ch “bi u trưng” và làm o l n ý nghĩa th c s c a nó*, b i vì phương
cách bi u trưng cũng ch là m t d ng c a phương cách tr c quan mà
thôi. Th t v y, phương cách hình dung tr c quan có th ư c chia thành
phương cách ni m th c và phương cách bi u trưng. C hai u là nh ng
“Hypotypose”, t c nh ng s trình bày (exhibitiones), ch không ph i ơn
[352] thu n là nh ng s bi u th v nh ng khái ni m thông qua nh ng ký hi u c m
tính i kèm theo v n không h ch a ng trong tr c quan v i tư ng. |
Ch c năng duy nh t c a nh ng ký hi u là phương ti n tái t o nh ng khái
ni m d a theo quy lu t c a s liên tư ng c a trí tư ng tư ng, t c m t vài trò
thu n túy ch quan. | Nh ng ký hi u y ho c là t ng ho c là nh ng ký hi u
kh ki n (nh ng ký hi u toán h c, hay c i u b ), ơn thu n như là nh ng s
* “Nh ng ni m th c” (Schemata): nh ng bi u tư ng c a trí tư ng tư ng v a ng tính v i khái
ni m, v a ng tính v i tr c quan, có
ch c năng h n nh ch t ch vi c áp d ng khái ni m c a giác tính ch vào nh ng tr c quan c m tính
(trong ph m vi kinh nghi m) mà thôi. Còn g i là nh ng “công th c” c a ph m trù. Xem Kant, Phê
phán Lý tính thu n túy, B176-187 và Chú gi i d n nh p, m c 9.2 c a ngư i d ch. (N.D).
* Ám ch ch y u n Christian Wolff trong Psychologia empirica/Tâm lý h c thư ng nghi m,
Leibzig 1738, §289 (= Wolff: T p h p
tác ph m, t p II, 5, Hildesheim/Zürich/New York 1968) và Baumgarten, Metaphysica/Siêu hình h c,
§620 (xem Kant, AAXV 32). (N.D).
261
- di n t cho nh ng khái ni m(1).
B256
V y, m i tr c quan ư c ta t làm cơ s cho nh ng khái ni m m t
cách tiên nghi m thì ho c là nh ng ni m th c ho c là nh ng bi u trưng, trong
ó cái trư c là s trình bày tr c ti p, cái sau là s trình bày gián ti p v khái
ni m. Nh ng ni m th c làm i u này m t cách “minh ch ng”, còn nh ng
bi u trưng thì nh vào m t “s tương t ” (ta v n có th dùng nh ng tr c
quan thư ng nghi m cho vi c này), trong
ó năng l c phán oán làm m t lúc hai vi c: th nh t, là áp d ng khái ni m
vào cho i tư ng c a m t tr c quan c m tính, r i, th hai, áp d ng quy t c
ơn thu n c a s ph n tư c a nó v tr c quan này vào cho m t i tư ng
hoàn toàn khác, mà cái trư c ch là bi u trưng c a nó. Theo cách y, m t nhà
nư c quân ch ư c hình dung như là m t cơ th s ng khi nó ư c cai tr
b ng nh ng pháp lu t c a riêng nó; nhưng l i như là m t c máy ơn thu n
(ch ng h n gi ng m t cái c i xay b ng tay) khi nó ư c th ng tr b i m t ý
chí cá nhân tuy t i, nhưng c trong hai trư ng h p, s hình dung u ch
ơn thu n có tính bi u trưng. T t nhiên không có s gi ng nhau nào gi a
m t nhà nư c chuyên ch v i m t cái c i xay c , nhưng l i có s gi ng nhau
gi a các quy t c ph n tư v c hai và tính nhân qu c a chúng. Cho n nay,
ch c năng này còn ít ư c phân tích, m c dù nó r t áng tìm hi u sâu hơn,
nhưng ây, ta cũng không th d ng l i lâu hơn i m này. Trong ngôn
ng , ta có r t nhi u nh ng s di n t gián ti p như th d a theo mô hình c a
B257 s tương t (Analogie) cho phép cách di n t không ph i ch a ng ni m
th c ích th c cho khái ni m mà ch ch a ng ơn thu n bi u trưng cho s
ph n tư. Như th , nh ng t như “cơ s ”, “nguyên nhân” (ch d a, n n móng),
“ph thu c vào” ( ư c g n hay treo vào m t cái khác trên), “thoát thai”
(thay vì: k t c theo sau), “b n th ” (như Locke g i: cái ch ng cho nh ng
tùy th ) và vô s nh ng t khác, u không ph i là nh ng Hypotypose [cách
di n t ] có tính ni m th c mà có tính bi u trưng, và di n t nh ng khái ni m
nhưng không dùng m t tr c quan tr c ti p, trái l i, ch d a theo m t s
tương t v i tr c quan, nghĩa là, chuy n trao s ph n tư v m t i tư ng
c a tr c quan sang cho m t khái ni m hoàn toàn khác mà có l không có m t
tr c quan nào có th tương ng m t cách tr c ti p v i nó ư c. N u ta ư c
phép dùng tên g i “nh n th c” cho m t phương cách hình dung ơn thu n
[353] ( i u này t t nhiên là ư c phép khi ó không ph i là m t nguyên t c c a s
xác nh lý thuy t v i tư ng xét như v t-t thân mà c a s quy nh th c
hành v nh ng gì ý ni m [luân lý] y “ph i là” cho ta và cho vi c s d ng h p
m c ích c a nó), thì: m i “nh n th c” c a ta v Thư ng u ơn thu n có
tính bi u trưng; còn ai xem nh n th c y – v i các thu c tính như là giác
tính, ý chí v.v…, v n ch dùng
ch ng minh tính th c t i khách quan c a nó trong nh ng th c th thu c
th gi i tr n gian này – là có tính ni m th c, ngư i y rơi vào thuy t nhân
hình (Anthropomorphis-mus)*, cũng như, n u ngư i y v t b h t m i y u
(1) Phương cách tr c quan c a nh n th c ch i l p l i v i phương cách suy lý (ch không ph i v i
phương cách bi u trưng). Phương
cách tr c quan thì ho c là có tính ni m th c thông qua s minh ch ng (Demonstration), ho c là có tính
bi u trưng như là bi u tư ng d a theo m t s tương t (Analogie) ơn thu n. (Chú thích c a tác gi ).
* Xem Kant Phê phán Lý tính thu n túy: “Phê phán m i th th n h c xu t phát t các nguyên
, t c tư bi n c a lý tính”, B659 và ti p:
- “Thuy t nhân hình” (B728): gán cho Thư ng (hay H u th t i cao) nh ng thu c tính c m tính
c a con ngư i (giác tính và ý chí: h n ái ...)
262
- B258 t tr c quan [dù là tr c ti p hay bi u trưng], s rơi vào thuy t Thư ng
lu n (Deismus)*, qua ó tuy t nhiên không có gì ư c nh n th c [v Thư ng
] h t c , k c trong ý hư ng th c hành**.
Bây gi , tôi nói r ng: cái p là bi u trưng c a cái Thi n luân lý; và
cũng ch trong phương di n này (t c m t cách nhìn t nhiên nơi m i ngư i,
và là cách nhìn mà m i ngư i có quy n òi m i ngư i xem ó là nghĩa v ),
cái p mang l i cho ta s hài lòng mà ta có quy n òi h i s tán ng nơi
m i ngư i khác, qua ó tâm th c ng th i có ý th c v m t s cao thư ng
hóa và s nâng mình lên kh i vi c ti p nh n ơn thu n m t ni m vui sư ng t
nh ng n tư ng c a giác quan và ng th i bi t tôn tr ng giá tr c a nh ng
ngư i khác d a theo m t châm ngôn tương t nơi năng l c phán oán c a h .
ó chính là cái Kh ni m làm cho s thích m r ng ư c t m nhìn c a mình
như ã bàn m c trư c. | Nghĩa là, ó là cái gì mang c nh ng quan năng
nh n th c cao c p c a ta vào s hài hòa, ăn nh p chung; và là cái, n u không
có nó, t s n y sinh nh ng mâu thu n tr m tr ng gi a b n tính t nhiên c a
chúng v i nh ng yêu sách mà s thích ra. Trong quan năng này [c a cái
Kh ni m, cái Siêu-c m tính], năng l c phán oán không th y mình ph i ph c
tùng m t s ngo i tr c a nh ng quy lu t c a kinh nghi m gi ng như khi nó
phán oán m t cách thư ng nghi m; trái l i, trong quan h v i nh ng i
tư ng c a m t s hài lòng thu n túy như th , năng l c phán oán t ban b
quy lu t cho chính mình, gi ng như lý tính cũng làm như th trong quan h
v i quan năng ham mu n [quan năng ý chí]. | Và, không nh ng vì kh th n i
t i này bên trong ch th mà c vì kh th bên ngoài c a m t gi i T nhiên
hài hòa v i kh th bên trong này, năng l c phán oán th y mình có quan h
g n bó v i cái gì ó bên trong b n thân ch th l n bên ngoài mình, cái y
không ph i là T nhiên, cũng không ph i là T do, trái l i g n li n v i n n
t ng c a T do, cái ó chính là cái Siêu-c m tính, trong ó quan năng lý
thuy t l n quan năng th c hành ư c g n k t chung l i thành m t nh t
th theo m t th cách mà ta không th bi t ư c (unbekannte Art). Dư i
ây, ta th nêu m t vài i m v s tương t (Analogie) này, ng th i không
B259 quên lưu ý n ch khác bi t gi a chúng:
1. Cái p làm hài lòng m t cách tr c ti p (nhưng ch trong tr c quan ph n tư,
[354] ch không ph i trong khái ni m như luân lý);
2. Cái p làm hài lòng không có b t kỳ s quan tâm (Interesse) nào (trong
khi ó, s hài lòng nơi cái Thi n luân lý tuy t t y u g n li n v i m t s
quan tâm, nhưng không ph i v i m t s quan tâm i trư c phán oán v s
hài lòng mà là v i s quan tâm do b n thân phán oán t o ra thông qua s
- “Thư ng lu n” (B659): cho r ng “có th nh n th c s t n t i c a H u th nguyên th y ch b ng
lý tính ơn thu n”... (N.D).
* Theo Kant, công vi c “Phê phán” m t quan năng nh n th c (vd: Phê phán Lý tính thu n túy, Phê
* phán Lý tính th c hành...) là
chu n b cho ph n trình bày m t cách có căn c và “h p pháp” v i tư ng (g i là ph n “h c
thuy t”/Doktrin hay khoa h c/Wissenschaft). S phê phán thư ng ph i làm hai vi c: ki m tra nh ng
y u t cơ b n c a nh n th c (vd: c a tr c quan, c a giác tính, c a lý tính) gi i ư c ph m vi s d ng
c a chúng, g i là “h c thuy t v các y u t cơ b n [c a nh n th c] (Elementarlehre); sau ó, m i quy
nh rõ vi c s d ng nh ng y u t (“nh ng v t li u”) ã ư c ki m tra này vào i tư ng nh n th c
( i u gì không ư c làm: K lu t h c/Disziplin; i u gì có th làm: B chu n t c/Kanon; nh ng gì c n
làm m r ng nh n th c: B công c /Kanon, g i chung là “Phương pháp h c” hay “H c thuy t v
phương pháp” (Methodenlehre). Xem Kant, Phê phán Lý tính thu n túy, B26, 85, 99, 733-884. (N.D).
263
- hài lòng);
3. S t do c a trí tư ng tư ng (do ó, c a c m năng c a quan năng c a ta)
ư c hình dung như là nh t trí, hòa h p v i tính h p quy lu t c a giác tính
trong vi c phán oán v cái p (ngư c l i, trong phán oán luân lý, t do
c a ý chí ư c suy tư ng như là s trùng h p c a ý chí v i chính b n thân
mình d a theo nh ng quy lu t ph bi n c a lý tính);
4. Nguyên t c ch quan c a s phán oán v cái p ư c hình dung như là
có tính ph bi n, nghĩa là, có giá tr cho b t kỳ ai, nhưng không th ư c
nh n th c [hay nh n ra/kenntlich] b ng b t kỳ m t khái ni m ph bi n nào
(trong khi ó, nguyên t c khách quan c a luân lý cũng ư c xem là có tính
ph bi n, t c, cho m i cá nhân, ng th i, cho m i hành vi c a cùng m t
cá nhân y, nhưng như là có th nh n th c ư c b ng m t khái ni m ph
bi n). Vì lý do ó, phán oán luân lý không ch có kh năng có ư c
B260 nh ng nguyên t c c u t o nh t nh, mà còn ch có th s d ng nh ng
nguyên t c này và tính ph bi n c a chúng làm cơ s cho nh ng châm
ngôn c a mình.
Ngay c giác tính thông thư ng [lý trí con ngư i lành m nh] cũng quen
thu c v i s tương t (Analogie) này; và ta thư ng t cho nh ng i tư ng
p c a T nhiên hay c a ngh thu t nh ng tên g i dư ng như v n làm cơ
s cho m t phán oán luân lý. Ch ng h n, ta g i nh ng tòa dinh th hay
nh ng cây i th là “uy nghi” và “tráng l ”, hay g i mi n thôn dã là “hân
hoan” và “vui v ”, th m chí các màu s c cũng ư c g i là “ngây thơ”, “khiêm
t n” hay “n ng nàn”, vì l chúng kích thích nh ng c m giác có cái gì y
tương t v i ý th c v m t tr ng thái tâm h n ư c tác ng b i nh ng phán
oán luân lý. S thích h u như có th t o ra ư c bư c chuy n t s h p
d n c a giác quan n s quan tâm luân lý quen thu c mà không có m t
bư c nh y b o l c, b ng cách hình dung trí tư ng tư ng, ngay trong s t
do c a nó, cũng có th ư c xác nh như là h p m c ích cho giác tính, và
th m chí còn d y cho ta bi t r ng, ngay c trong nh ng i tư ng c m tính,
v n có th tìm th y m t s hài lòng t do mà không c n n b t kỳ s h p d n
nào c a giác quan.
264
- B261 §60
PH L C
PHƯƠNG PHÁP H C V S THÍCH
Vi c phân chia m t s Phê phán thành hai ph n là: “h c thuy t v các
y u t cơ b n” (Elementarlehre) và “h c thuy t v phương pháp” hay
“phương pháp h c” (Metho-denlehre) – m t s phân chia i trư c [và như
là ph n nh p môn cho] ph n [h c thuy t] khoa h c* không áp d ng vào cho
[355] vi c Phê phán s thích ư c. | Lý do là vì: ây, không có và không th có
m t khoa h c v cái p; và phán oán c a s thích không th ư c xác nh
b ng nh ng nguyên t c. Nh ng gì liên quan n y u t “khoa h c” trong b t
kỳ ngành ngh thu t nào, – t c v n liên quan n “chân lý” trong vi c
trình bày v i tư ng c a ngh thu t – tuy là m t i u ki n không th thi u
(conditio sine qua non) c a m thu t, nhưng không ph i là b n thân m
thu t. Do ó, i v i m thu t, ch có m t phong cách (Manier) (modus),
ch không có m t phương pháp [gi ng d y] (methodus). Ngư i th y ph i
“làm trư c” (vormachen) [minh h a] nh ng gì ngư i môn ph i t ư c
và ph i t ư c như th nào, và ch c năng th c s c a nh ng quy t c ph
bi n mà ngư i th y mang l i m t cách t i h u là nh m cung c p m t khuôn
kh khêu g i l i nh ng y u t chính y u c a nó nơi tâm h n ngư i
môn hơn là chúng ra như nh ng i u l nh (vorschreiben) cho môn .
Trong t t c nh ng i u y, c n ph i lưu tâm n m t lý tư ng (Ideal) nào ó
mà ngh thu t ph i có trư c m t mình, m c dù không bao gi có th t ư c
m t cách tr n v n trong khi ti n hành. Ch b ng cách ánh th c trí tư ng
tư ng c a ngư i môn n ch tương ng v i m t khái ni m ư c cho b ng
cách ch ra s di n t ã th t b i như th nào i v i Ý ni m, và vì ó là Ý
ni m th m m , nên b n thân khái ni m cũng không t n ư c; và b ng s
phê phán gay g t m i có th ngăn ng a vi c ngư i môn l p t c xem nh ng
i n hình có trư c m t mình như là nh ng nguyên m u (Urbilder) tuy t v i
và như là nh ng ki u m u (Muster) cho mình mô ph ng theo mà không
B262 bi t t chúng xu ng dư i m t chu n m c cao hơn n a hay b t chúng ph i
ph c tùng s phán oán y tính phê phán c a riêng mình. | i u này t s
làm thui ch t tài năng thiên b m, và, cùng v i nó, c s t do c a trí tư ng
tư ng trong chính tính h p quy lu t c a nó, – m t s t do mà n u không có
thì không th có ư c m thu t, l n không th có c m t s thích úng n
c a riêng mình trong vi c th m nh ngh thu t.
Môn h c d b (Propädentik) cho m i ngành m thu t, trong ch ng
m c hư ng n cao nh t c a s hoàn h o, dư ng như không n m trong
nh ng bài b n, i u l nh, mà là trong s vun b i (Kultur) nh ng năng l c
tâm h n b ng s giáo d c có tính chu n b trong cái g i là Humaniora; và s
dĩ g i như v y có l là vì “tính nhân văn” (Humanität), m t m t, có nghĩa là
tình c m liên i ph bi n (allgemeines Teilneh-mungsgefühl), m t khác, là
kh năng có th thông báo m t cách ph bi n v cái b n s c thâm sâu nh t
c a mình; c hai ph m ch t này k t h p l i t o nên tinh th n h p qu n
(Geselligkeit) tương ng v i c trưng c a loài ngư i, phân bi t v i tính h n
h p, co c m c a i s ng thú v t.
265
nguon tai.lieu . vn
