Xem mẫu
- Ti p c n h i ho — t góc nhìn
đương đ i
Bài 1: Ghi chú v ngư i xem tranh
Trư c tranh, công chúng có nhi u ph n ng khác nhau, nhưng đa
s thư ng th hi n hai chi u trái ngư c: ho c “kính nhi vi n chi” — né
tránh không ý ki n, ho c bình th n bình ph m — khen cái này “đ p”, chê
cái kia “x u”, công nh n ho sĩ này “tài năng”, g t ph c ho sĩ kia như m t
th “điên r ” v.v... Và, trư c ngư i xem tranh, không ít ho sĩ, cũng v n
thư ng nh c nh : “c n ph i chu n b m t tâm h n”, “c n ph i h c h i v
ngh thu t” v.v...
Trong bài vi t này, tôi không mu n bình ph m các ph n ng c a
công chúng hay hay d , các ý ki n c a các ho sĩ đúng hay sai như th
nào, mà ch đưa ra m t ít ghi chú sơ sài đ m i ngư i nghĩ l i... :
1. Thư ng th c h i ho là thư ng th c cái đư c th hi n trên m t
tranh. Tuy nhiên s thư ng th c h i ho , theo các nhà tâm lý h c ngh
thu t hi n đ i, không bao gi thu n túy có nghĩa là thư ng th c cái đư c
NHÌN TH Y (tranh). Có r t nhi u th mai ph c bên trong, n kín nơi tâm
- h n m i ngư i, chi ph i cái s NHÌN VÀ TH Y đó. Đó chính là nh ng
hành trang văn hoá, là v n s ng, v n ki n th c mà m i ngư i mang theo
khi ti p c n tác ph m h i ho . V i v n s ng và v n văn hoá khác nhau,
ngư i ta s th y tác ph m h i ho đư c nhìn nh ng s c thái và ý nghĩa
hoàn toàn khác nhau. Cũng là “Ph ” Hà N i c a m t Bùi Xuân Phái,
nhưng trong m t nhìn c a m t ngư i đã t ng g n bó v i Hà N i, đã t ng
yêu Hà N i, và trong m t nhìn c a m t ngư i chưa t ng m t l n đ n Hà
N i, s hoàn toàn khác nhau. V i nh ng ngư i đã t ng g n bó, t ng yêu
Hà n i, “Ph Phái”, không ch ng, ch là nh ng cái c d n h vào m t
không gian nào đó trong ký c c a mình. V i h , “Ph ” c a Bùi Xuân Phái,
không h n đã là đ i tư ng c a s thư ng lãm ngh thu t, mà nhi u khi
ch là đ i tư ng c a k ni m. Cách ti p c n này, có th tr thành m t tr
ng i cho s c m th ngh thu t. B i, khi là đ i tư ng c a k ni m, ngư i
ta thư ng ch nh n th y khía c nh Ý NGHĨA, mà đó, hình v thu n túy
ch như m t khái ni m, th m chí, ch là cái c . Còn v i ngư i xa l , Bùi
Xuân Phái, nhi u khi đư c nhìn nh n như m t ho sĩ nhi u hơn. Không
bi t v Hà N i, không bi t nhi u v tác gi c a “Ph Phái”, ngư i ta ph i
chăm chú vào b m t tranh. Ph i c m Hà N i, ph i c m Bùi Xuân Phái t
nh ng gì hi n di n trên m t tranh, không b chi ph i b i nh ng câu
chuy n, nh ng huy n tho i, ngư i ta có cơ may tr nên khách quan hơn
khi đánh giá tài năng c a nhà ho sĩ n i ti ng...
- 2. Ki n th c v h i ho , v ngh thu t nói chung, và s ti p xúc
thư ng xuyên, chính là các y u t quy t đ nh cho s thích ng — hi u
theo nghĩa quan tâm hay yêu thích —v i KÊNH, DÒNG h i ho nào đó.
Và quy t đ nh cho s hoà nh p, th c m v i m t NGƯ NG, Đ giá tr
(ngh thu t) nào đó. Không ti p xúc nhi u v i th gi i h i ho , không th y
s đa d ng c a các hình th c ngh thu t, và g n li n v i nó là s đa d ng
vô cùng t n c a các quan đi m và phương pháp sáng tác v.v... ngư i ta,
ho c r t d sa đà trong các ng nh n cho r ng, ngh thu t là cái gì s n
có, có b n ch t b t bi n và có nh ng qui ph m có giá tr vĩnh c u..., ho c
c qu n quanh trong s đ i chi u ngh thu t v i th gi i hi n th c trong
“đôi m t v t lý” nhìn ra. Trong cách th nh t, ngư i ta r t d c th trong
nh ng giá tr c a quá kh , l y đó làm chu n m c cho s đánh giá, nhìn
nh n. Và, r t d có thái đ d ng, lo i tr nh ng gì quá m i l ... Trong
cách th hai, ngư i ta r t d t nh t mình trong s ngưng tr c a tiêu
chu n h i ho “truy n th n”, xem v ch là mô ph ng, là tái t o “hi n th c”,
đ ng hoá cái đ p trong ngh thu t v i cái “đèm đ p”, cái “xinh”, cái “nhã”,
cái “cao thư ng” trong cu c s ng; đ ng hoá công vi c sáng tác c a ngư i
ngh sĩ như m t ngh th công, và, xem tài năng ho sĩ, ch là “hoa tay”
v.v...
- Nói chung, trong m t ngư i xem, như đã “ghi chú” trên, tác ph m
h i ho , th c ch t, không còn giá tr Đ C B N n a. Có bao nhiêu ngư i
xem, là có b y nhiêu D B N, và thư ng, ch ng có cái nào gi ng cái nào...
Bài 2: Ghi chú v ngư i v tranh
Ho sĩ, không ít ngư i luôn “kêu gào t do”, nhưng chính h , nhi u
khi l i r t “đ c đoán” khi bình ph m v đ ng nghi p — làm như ch có h
m i là k c m n m “chân lý”...
Th c ra, ngư i ho sĩ, khi sáng tác, cũng ch u s chi ph i c a các
y u t mai ph c, n kín như ngư i xem tranh. Trư c khi là con ngư i-
sáng t o, ho sĩ là con ngư i-văn hoá. Và, chính cái tính cách và t m vóc
con ngư i-văn hoá này s là nh ng tác nhân thúc đ y hay ki m ch con
ngư i-sáng t o nơi m i ho sĩ. Nó qui đ nh hay quy t đ nh cách nhìn, cách
nghĩ c a ho sĩ v ngh thu t. Kéo theo là qui đ nh hay quy t đ nh phương
pháp sáng tác c a ho sĩ. Và đương nhiên, cu i cùng, là quan ni m, là
tiêu chu n v hi u qu trên m t tranh.
— Nh ng ho sĩ tin r ng h i ho là đ tôn vinh v đ p c a t
nhiên, là đ thanh l c tâm h n hay làm thăng hoa các c m xúc con
ngư i... d có khuynh hư ng đi vào quĩ đ o c a các chu n m c ngh
- thu t đã tr thành C đi n. Các chu n m c đ cao s hài hoà (hi u theo
nghĩa cân b ng th giác...), đ cao s cao c , s trong sáng c a hình
tư ng, c a tư tư ng và tình c m v.v...
— Nh ng ho sĩ tin r ng h i ho là đ ph n ánh hi n th c, hay
đ bi u l tâm tư, phơi bày b n ngã... d có khuynh hư ng b u víu vào
các n i dung ch đ nh c a hình, vào t m quan tr ng c a đ tài, và tính tư
tư ng c a ch đ ... Hi u qu trên m t tranh, đư c khoanh l i trong các
tiêu chu n v tính đi n hình c a hình tư ng, v tính ch t l c và khái quát
c a ngôn ng th hi n... — t t c , là nh m t o nghĩa, nh m làm “vang
nghĩa” cho tranh. đây, cái bi u đ t (hình th c ngh thu t) g n li n v i
cái đư c bi u đ t (hi n th c). Và, m c đ b c l sáng t ý nghĩa cái đư c
bi u đ t tr thành tiêu chu n xác đ nh giá tr cái bi u đ t (hi u qu trên
m t tranh). Và dĩ nhiên, cũng là tiêu chu n xác đ nh tài năng c a ho sĩ...
— Nh ng ho sĩ tin theo các quan đi m ngh thu t hi n đ i ch
nghĩa, cho r ng các tiêu chu n m h c c đi n ch là gi t o (đ i tư ng
c a ngh thu t không ch là nh ng v đ p lý tư ng); cho r ng phương
pháp sáng tác Hi n th c hay Lãng m n ch nghĩa l y vi c ph n ánh chân
th c hi n th c cu c s ng, hay l y vi c bi u l chân thành cá tính hay tâm
tư ngh sĩ làm m c đích t i thư ng ch là o tư ng hay ng nh n do s trì
tr c a tư duy trong tâm th l c h u (N u l y ph n ánh chân th c hi n
th c cu c s ng làm m c đích t i thư ng, h i ho không th nhanh nh y
- và hi u qu như nhi p nh, đi n nh hay truy n hình; n u l y bi u l chân
thành cá tính hay tâm tư ngh sĩ làm m c đích t i thư ng, thì trư c tính
ch t D B N trong cách nhìn và th y nơi m i ngư i xem, cũng tr thành
vô nghĩa...) thì, như m t l đương nhiên, nh ng ho sĩ đó d có khuynh
hư ng t đưa mình vào cu c phiêu lưu b t t n c a nh ng tìm tòi sáng t o
CÁI M I.
Xin lưu ý các ch “d có khuynh hư ng” trong các nh n đ nh trên.
Không ai có th lo i tr trư ng h p có nh ng ngh sĩ nghĩ và tin như th
này nhưng l i sáng tác theo m t cách khác. Công vi c sáng t o v n vô
cùng ph c t p, b /đư c thúc đ y b i nhi u đ ng l c khác nhau, trong b n
thân ngư i ngh sĩ cũng như bên ngoài xã h i, t ý th c cũng như t ti m
th c, t nh ng tài s n văn hoá tích lu lâu dài cũng như t nh ng ng u
h ng b c phát tình c , vư t ra ngoài m i s ch đ i hay tiên đoán. Tuy
nhiên, nhìn chung, các nhà lý thuy t ngh thu t cũng như văn hoá đ u tin
tư ng vào m i quan h g n gũi gi a quan đi m th m m và phong cách
sáng tác.
N u l ch s ngh thu t cho th y có nhi u quan đi m th m m và
nhi u phong cách khác nhau thì m t k t lu n không th tránh đư c là:
không có m t tiêu chu n chung cho cái g i là hi u qu trên m t tranh nói
chung. Cũng như, không có tiêu chu n chung cho “cái đ p”, không có qui
ph m chung cho cái g i là ngh thu t. Th xem, n u xem nh ng thi u n
- no tròn mũm mĩm trong ánh n ng v i b ng màu lung linh c a Renoir là
“đ p”, thì nh ng bà già tóp teo, dúm dó trong xó nhà âm u c a Van Gogh
là gì? N u xem nh ng v n duyên dáng, thanh tao c a Botticelli là “đ p”,
thì nh ng hình m u đàn bà “cao su hoá” nh u nhão c a Dali, hay nh ng
m u “nude” như bê tông, như g ch v n c a Picasso là gì?... N u xem
nh ng b c tranh ph n ánh chân th c hi n th c cu c s ng như c a
Coubert, nh ng b c tranh phơi bày mãnh li t các xung đ ng n i tâm như
c a Van Gogh là ngh thu t..., thì nh ng b c tranh không rõ hình thù,
không rõ tâm tình như c a Mondrian, c a Kandinsky v.v..., thì g i là gì?
v.v... và v.v...
Tính ch t đa d ng c a nh ng cái g i là “đ p” y cho th y l ch s
ngh thu t là m t s v n đ ng liên t c. Ni m tin vào tính ch t ph quát và
vĩnh c u c a môt phong cách hay m t k thu t sáng tác nào đó ch là m t
o tư ng. M t ngh sĩ l n ch l n khi góp ph n thúc đ y quá trình v n
đ ng c a các quan ni m v ngh thu t cũng như v cái đ p. Nói cách
khác, chính b n thân h ph i thay đ i cách nhìn cùng lúc v i vi c thay đ i
cách v .
nguon tai.lieu . vn
