Xem mẫu
- Sân kh u ư c l Sân kh u, t u trung n i b t hai dòng: Dòng k ch tính nghiêng v t th t và dòng t s nghiêng v ư c l (như Tu ng, Chèo). Trong quá trình gi ng d y, tôi nh n ra r ng, sinh viên thư ng t ra khá lúng túng và v t v trong vi c n m b t đ c trưng ư c l c a dòng t s , c v lý thuy t và th c hành. Ngay c m t s gi ng viên và không ít ngh sĩ giàu kinh nghi m, qua trao đ i và ti p xúc v i th c ti n dàn d ng, cũng không khó nh n ra đây đó hi u v ư c l sân kh u còn khá mơ h , nh m l n. Trư c h t, nói v hai ch ư c l : Ư c là quy ư c, đ nh ư c… đ t ra đ m i ngư i làm theo; L là lu t l không thành văn, đã thành t p quán, thói quen… đư c m i ngư i th a nh n. V y nên ư c l có th hi u là nh ng quy ư c đư c m i ngư i th a nh n và ch p hành. Ví d bi n báo có ch th p đ , y là b nh vi n; Đèn xanh là đi, đèn đ là d ng… ai làm trái, giao thông s lo n, tai n n s x y ra… Có th chuy n khái ni m ư c l trong đ i s ng đ hi u ư c l trong ngh thu t nói chung, sân kh u nói riêng. Tho t tiên, hi n nhiên và suy cho cùng, ngh thu t nào cũng đ u mang tính ư c l c . Ch ng h n, đi n nh là m t lo i hình ngh thu t có kh năng ph n ánh cu c s ng hi n th c th c nh t, nhanh nh y và r ng rãi nh t, nhưng v n c là ư c l ; b i, m t b phim, dù là phim truy n hình nhi u t p trình bày m t câu chuy n kéo dài hàng vài ch c năm, v i hàng lo t s ph n, có khi kéo dài t tu i u thơ đ n lúc v già, n u t th t đúng như cu c s ng thì phim đâu và bao nhiêu th i gian cho đ . Và th là ngư i ta đã ph i “b qua” t t c nh ng gì
- không c n thi t, rút ng n l i, đó chính là ư c l . Ví d như trên màn hình xu t hi n m t bé gái, sau vài đo n phim, th m chí sau năm, b y khuôn hình, bé gái b ng thành ngư i đàn bà, ta hi u vài ch c năm đã trôi qua; ho c m t ngư i chu n b lên đư ng, “nhoáng m t cái” đã t TP.HCM đ n Hà N i... Th y đ u là ư c l c theo nghĩa r ng nh t c a t này… Sân kh u, do không gian và th i gian l i co h p hơn nhi u - t t c di n ra ch trên m y ch c thư c vuông sàn g , trong kho ng trên dư i 2 ti ng đ ng h - cho nên tính ch t ư c l càng đ m đ c, như m t đòi h i t thân. V y thì gi i thích sao đây v m i quan h gi a ư c l và hi n th c, ư c l có phi hi n th c chăng, và lôgích gi a ư c l ngh thu t v i lôgích hi n th c ra sao? Thưa r ng, t th t hi n th c và ư c l đ u xu t phát t cu c s ng, đ u nh m miêu t và th hi n hi n th c, nhưng theo nh ng cách, nh ng phương pháp khác nhau, nghĩa là gi a chúng v n có s th ng nh t mà không ph i là đ ng nh t. Xin mư n m t ví d đơn gi n đ minh ch ng cho m i quan h này: T m ví: g o là hi n th c, rư u là tác ph m ngh thu t, đây là sân kh u, thì lôgích là ch : không có g o s không th có rư u. Nhưng t đó l i b o rư u là g o, gi ng v i g o, l i là sai. Hoa và nư c hoa cũng v y: Không có hoa không th có nư c hoa, nhưng hoa không ph i là nư c hoa. G o và hoa đã đư c ch bi n, tinh ch t mà thành rư u và nư c hoa… Chuy n d ch qua sân kh u, cũng có th hi u m i quan h gi a hi n th c v i ư c l ngh thu t tương t như v y. Có hàng trăm, hàng ngàn ví d v m i quan h lôgích này. Ch ng h n, mu n t c nh sông nư c, trên sân kh u t th t, ch y u ngư i ta v nó ra, nhưng trên sân kh u ư c l ngư i ta l i dùng ngh thu t bi u di n c a di n viên, thông qua h th ng đ ng tác như xu ng đò, chèo đò,… đ t nó, t o nên khung c nh dòng sông và con đò… s ng đ ng hơn nhi u,
- mà v n c là dòng sông và con đò… Nói cách khác, cũng như các hình th c ngh thu t khác nói chung, sân kh u t th t nói riêng, đ u ph i d a trên cơ s hi n th c, nhưng ư c l là s bi n đ i, sáng t o, thăng hoa ch t li u hi n th c, nguyên m u đ t o ra m t hình hài m i, ch t lư ng m i. Và s tái t o ư c l này không th là tùy ti n, mà hoàn toàn có tính nguyên t c, đ đ nh giá tr c a s ư c l . Nguyên t c y trư c h t ph thu c vào tính chân th c ngh thu t, t c là ph i có cơ s hi n th c, đư c t o d ng theo quy lu t logíc bi n ch ng gi a hi n th c và ư c l , đ ng th i ph i ch n l c đư c nh ng bi u hi n, nh ng hình th c th ch p chính xác nh t, có tín hi u thông tin cao nh t. Không th , ư c l sân kh u s tr nên khó hi u, kh p khi ng, hình th c ch nghĩa và tùy ti n. Ví d : Trong cu c s ng, các b a ti c thư ng có rư u. U ng rư u ư c l thành b a ti c chính là dùng m t b ph n đ miêu t , th hi n cái toàn th là hoàn toàn phù h p v i hi n th c và d hi u. Th nhưng, ch ng h n, l y vi c hút thu c lá ư c l cho b a ti c thì th t khó hi u, b i vi c hút thu c lá có th có, có th không trong m t b a ti c, không ph i b ph n nh t thi t đ làm nên b a ti c. Tương t , m t mái chèo ư c l thành con thuy n, chi c roi ng a ư c l thành con ng a… đ u là b ph n t t y u trong cái toàn th , nghĩa là đ u có cơ s hi n th c và d hi u; th nhưng, như thư ng th y, ki u như trên sân kh u bày ra m t chi c vòng tròn to đùng, r i b o đó là núi non, là hang đ ng, th m chí là bi u tư ng cho chi c xe ng a, m i ngư i bám vào đó mà “phi”… thì qu là có tr i mà hi u, b i ch ng có cơ s hi n th c nào c : núi non, hang đ ng, xe ng a sao l i là hình tròn? Ch t m c cư i… Th c t sân kh u quá dư th a nh ng ki u ư c l tùy ti n, nghiêng v ch nghĩa hình th c như th …
- Có cơ s hi n th c, chưa h n là ư c l ngh thu t, n u xa l v i cái đ p, cái th m m và s hoàn ch nh. V đòi h i này, hãy tr l i ví d b a ti c. Ti c thì có ăn, có u ng, có ly (chén) và bát, đũa… Bát đũa đ ăn, ly đ u ng đ u có cơ s hi n th c đ nói v b a ti c. Th nhưng dùng bát, đũa đ mô t ư c l thì v a khó, v a thô thi n còn dùng ly (chén) đ u ng thì v a thanh tao, v a d cách đi u đ ng tác ư c l . V y nên, vì nhu c u c a cái đ p, ngư i ta đã dùng cái ly (chén) đ mô t ư c l b a ti c là hoàn toàn d hi u. Và cái đ p cũng chính là s hoàn ch nh, không đ t t i s hoàn ch nh, tinh t trong ư c l thì cái đ p cũng không còn. Ch ng h n, c nh hai ngư i gi a sân kh u sáng trưng, l i mô t tình hu ng nghe ngóng, mò tìm, đâm, chém… nhau trong đêm t i. Khán gi nhìn th y h t. B i v y, t m i đ ng tác như bò, ch y, đâm, chém… đ n tr ng thái h i h p, lo s … c a c hai ngư i - hai nhân v t, ch c n di n viên bi u di n v ng v , sơ h như ban ngày nhìn th y nhau, không còn là đêm n a, l p t c tính chân th c và s hoàn ch nh c a ư c l s b phá v …, s pha t p, l n l n, tùy ti n cũng d dàng phá v c m giác th m m và s hoàn ch nh. Ch ng h n, trong trích đo n Vua đói c a Tu ng, di n t cái đói c a vua, di n viên đã v n d ng toàn b nh ng đ ng tác có tính ch t ư c l cao, nhưng đ n khi vua đói đ n b t lá cây r ng đ ăn, l i b t lá cây th t do m t di n viên khác ng i thu lu trên sân kh u c m cành cây đưa cho, th là tính hoàn ch nh và c m giác th m m c a nh ng đ ng tác ư c l cũng tan bi n, gây m c cư i… Trên sân kh u không hi m s pha t p, tùy ti n đó trong cái g i là s “ư c l ”. Đ n đây, c n có s phân bi t: Y u t ư c l , nh ng bi u hi n đơn l có tính ch t ư c l không ph i là sân kh u ư c l . Như trên đã vi t, sân kh u, t u trung n i b t hai dòng: Dòng k ch tính nghiêng v t th t và dòng t s nghiêng v ư c l . T th t nghĩa là miêu t và th hi n cu c s ng gi ng d ng có th t ngoài đ i (k ch nói ch ng h n). T s không n vào
- hình th c bên ngoài, th m chí phá v cái “gi ng như th t”, ch y u đi vào cái bên trong, miêu t và th hi n cho đư c cái “th n”, cái b n ch t c a s v t, có ngư i g i là “t ý”, đó là sân kh u ư c l . Tuy nhiên,sân kh u t th t không thi u gì nh ng hi n tư ng, nh ng th pháp ư c l , t x lý không gian, th i gian, di n xu t c a di n viên… Ch ng h n, trư c đây trên sân kh u c a S chxpia, thư ng dùng di n viên c m bi n hi u ra,vào đ thông báo cho khán gi bi t s thay đ i c a không gian: Cung đi n, bãi chi n trư ng hay quán rư u… Ho c, sân kh u tr ng trơn, trên cao treo duy nh t m t chi c Vương mi n kh ng l tư ng trưng cho cu c đ u tranh giành quy n l c quy t li t. V Nơi đây bình minh yên tĩnh c a nhà hát Tácgan (Liên Xô): V i m y t m ván g , khi là cánh r ng, khi là chi c thùng xe t i, khi là phòng t m c a các n chi n sĩ H ng quân… V Đôi m t c a nhà hát k ch Trung ương trư c đây có c nh k t h p hài hoà gi a c nh t th t và th pháp ư c l : Anh thương binh mù trong b nh vi n hư ng v chi n trư ng…, nôn nao bư c lên ti n đài sân kh u, đ t nhiên m t t m c a s th t buông t trên cao xu ng, ngăn anh ta l i… Anh hi u r ng ư c mơ đư c tr v cùng đ ng đ i ti p t c chi n đ u là không th th c hi n đư c. C nh di n gây xúc đ ng m nh… Có hàng ngàn ví d ư c l tương t , và có th nói, t t c các v di n t th t, dù ít hay nhi u, đ u có y u t hay th pháp ư c l , không m t này thì m t khác, nhưng v n là sân kh u t th t, không ph i sân kh u ư c l . Còn sân kh u ư c l thì đ c trưng ư c l đã tr thành nguyên t c cơ b n, đóng vai trò chi ph i, th m sâu vào toàn b các phương ti n di n t và th hi n c a sân kh u ư c l , là b n ch t c a dòng sân kh u này. Trong vi c ph n ánh hi n th c, sân kh u ư c l không có m c đích t o nên nh ng hình tư ng gi ng h t ngoài đ i, vì nó không nh m gây o giác như th t: Cái đang di n ra trên sân kh u càng đư c l hóa bao nhiêu càng có hi u qu và h p d n b y nhiêu, nghĩa là hi n th c đã đư c đúc k t và thăng hoa đ n m c t i đa dư i bàn tay sáng t o tài hoa c a ngh sĩ Tu ng, Chèo đã là như th . Tính ch t
- ư c l đã tr thành m t trong nh ng đ c trưng cơ b n nh t, thu c v b n ch t c a Tu ng và Chèo. Có th minh ch ng v đ c trưng này m i khâu sáng t o. Ch ng h n, màn Vi c làng trong v chèo c Quan âm Th Kính: Ngoài đ i, cái g i là “H i đ ng x ki n”, làm gì ch có toàn m t lũ câm và đi c như v y. Nhưng trên chi u Chèo thì có, đ mà b c l m t cách tr n v n cái b n ch t th i tha, đi c lác bên trong c a nh ng k “c m cân n y m c”, vì th mà vi c x oan Th Kính là chuy n đương nhiên. Ngoài đ i, cũng làm gì có chuy n m t k cùng đinh như M Đ p l i dám b c m m Lý Trư ng h xu ng ch “kín” nh t c a mình đ gi u c t, nhưng trên sân kh u thì s khái quát đ y tính ư c l y đã t thái đ ph n ng công khai đ y thú v : Hóa ra cái mi ng c a “b c chăn dân” cũng ch ng s ch s gì hơn ch “b n th u” nh t c a “m t con m mõ”. đây, c t là đ phơi bày cho đư c cái b n ch t bên trong, các ngh nhân xưa đã không h ng i ng n trong vi c v n d ng hàng lo t th pháp ư c l táo b o đ khu ch đ i và l hóa cái b ngoài tư ng như không th có trong cu c s ng hi n th c. Tu ng cũng v y, làm gì có chuy n b ch t đ u v n l ng l ng đ t đu c soi đư ng cho b n vư t hi m nguy (trong Sơn H u); ho c có ngư i cho là “phi hi n th c” khi trên sân kh u có nh ng viên tư ng đã b đâm ch t, v n đàng hoàng c t ti ng hát và ngay lúc đó chi n tr n cũng án binh b t đ ng, đ ng ch cho viên tư ng hát xong (có khi thán đ ba đo n mư i sáu câu) m i ch u ngã xu ng, tư ng sĩ l i m i reo hò ti p t c xông lên… Nhưng khi đã hi u, đã “tho thu n” cách xem ư c l c a Tu ng thì ch ng nh ng không h khó ch u, mà còn đư c t m mình trong th gi i đ y s c tư ng tư ng do ngh thu t t th n ư c l c a Tu ng mang l i… Như th , đ ng th i ta cũng nh n ra r ng, ngh thu t bi u di n c a di n viên trên sân kh u ư c l nói chung, Chèo Tu ng nói riêng đóng m t vai trò h t s c quan tr ng. Di n viên không tìm cách hoà cái tôi c a mình vào cái tôi c a nhân v t đ t o nên m t s hóa thân, m t s nh p vai mê
- đ m, không nh m th hi n nhân v t gi ng như ngoài đ i, mà ch y u mu n qua đó đ kh ng đ nh m t thái đ , m t quan đi m đ i v i hình tư ng đó. đây, vai trò sáng t o ch quan c a ngh sĩ r t l n. Tư tư ng và tài năng đư c bày t tr c ti p trong vi c sáng t o hình tư ng ư c l , không có nh ng b i r m c a nh ng chi ti t sinh ho t cho di n viên n náu; vì đây không ch đòi h i di n viên đi đ ng, nói năng như ngoài đ i, mà còn ph i v n d ng và th hi n m t cách t t đ p toàn b các phương ti n bi u c m ư c l trong vi c kh c h a nhân v t. Hai phương ti n di n t mang tính ư c l cao nh t, đ ng th i cũng là linh h n c a sân kh u ư c l là múa và hát (vì th còn có tên g i là k ch hát). Không hát hay, múa đ p không th t n t i trên sân kh u ư c l . G n li n v i hai phương ti n ch y u này, trên sân kh u ư c l , còn là c m t h th ng đ ng tác do di n viên thi t l p đ th hi n hình tư ng. Đ ng tác đây không ch là s c đ ng tay, chân, mà còn là toàn b tư th , nét m t, ti ng nói, ki u cư i, cách hát, nói tóm l i là t t c nh ng bi u hi n hình th c a con ngư i - hình tư ng trong m i quan h thích ng đ i v i th gi i chung quanh. Hơn đâu h t, trên sân kh u ư c l , di n viên đích th c là nhà thơ c a đ ng tác. Có đ c k ch b n r i xem di n viên Tu ng, Chèo bi u di n ta m i th y ngh thu t đ ng tác đóng vai trò quan tr ng đ n m c nào đ i v i hi u qu kh c h a nhân v t nói riêng, toàn b v di n nói chung. L i k ch b n đôi khi ch là tín hi u ban đ u đ t đó di n viên t o d ng h th ng đ ng tác cho hình tư ng bay b ng lên v i bao nhiêu đi u kỳ l , bi n đ i khôn cùng. Không th , làm gì có đư c nh ng trích đo n, nh ng màn di n đư c coi là nh ng viên ng c c a Tu ng và Chèo như Xúy Vân gi d i, Tu n Ty Đào Hu , Th Màu lên chùa, Đ ng M u thư ng thành, Cõng ch ng tr y h i, H Nguy t Cô hóa cáo...
- Đ ng tác cũng có đ ng c p c a nó. C p th p g n v i miêu t sinh ho t; c p cao hàm ch a trong đó nh ng ý nghĩa xã h i và tri t h c sâu s c, tr c ti p bày t b n ch t giai c p c a nhân v t, ch a đ ng thái đ , tư tư ng c a nhân v t. Ch ng h n, trong Chèo cũng là đ ng tác say, n u vai Sùng ông th hi n s b c như c c a giai c p phong ki n đang suy tàn, vai Phú ông th hi n ch t t mãn, sung s c c a t ng l p phú nông đang vươn lên n m quy n th , thì vai Lão say l i b c l ch t l c quan yêu đ i c a nh ng ngư i nông dân bình thư ng. Đ ng tác c a Th Màu đâu ch đ mô t tính l ng lơ c a cô mà còn bày t thái đ thách th c đ n táo b o c a m t ngh ch n đ i v i luân thư ng, k cương c h c a xã h i phong ki n đương th i. M t h th ng đ ng tác ư c l lý tư ng, cao c p áp đ o nh ng đ ng tác sinh ho t t m thư ng đã hi n h u trên sân kh u Chèo. Tu ng càng là như th , quy ph m và bác h c hơn… Phương ti n di n t c a sân kh u ư c l nói chung, Tu ng và Chèo nói riêng còn phong phú hơn nhi u… Đó là màu s c và đư ng nét, nói như m t danh h a Pháp: “ đó đã n gi u nh ng bí m t c a s sáng t o”. Ngư i ta thư ng nói màu nóng, màu l nh, màu bu n, màu vui… sân kh u ư c l “nói” v nh ng đi u tuy t v i hơn đâu h t. Ch ng h n, t m áo và chi c y m đ th m c a Th Màu, y là ng n l a tình đang r c cháy, thì Th Kính, t m áo màu h ng yêu đ i đư c l ng dư i l p áo sa đen, gây n tư ng v m t cô gái chín ch n, n n n p, kín đáo; còn t m áo dài màu tr ng c a Xúy Vân l i nói lên s trong tr ng, c s b cb on ac am t ngư i con gái đáng thương. Màu đ , màu đen, màu xanh, màu tr ng… trên các khuôn m t c a nhân v t Tu ng, đó cũng chính là m t th ngôn ng ư c l m nh m và c th … Cũng như màu s c, hình kh i và đư ng nét trên sân kh u ư c l cũng th t đ c đáo và g i c m. Nó không gi ng như d ng t nhiên ngoài
- đ i. Đư ng nét di đ ng trên sân kh u ư c l luôn g n li n v i ý nghĩa bên trong c a hình tư ng. Xúy Vân bay ra sân kh u theo đư ng xoáy c đ nói lên s bão t trong lòng. Th Kính - vai n chín - thì t tư th đ n đư ng di đ ng trên sân kh u đ u vuông v n, ngay th ng. Còn Th Màu cô gái l ng lơ - t hình th , dáng đi đ n tà áo bay… đ u là nh ng đư ng sóng lư n… Trong Tu ng, Quan n nh bư c đi lom khom, vòng vèo, khác v i ngư i trung ti n, lui đàng hoàng, ch ng ch c… X lý không gian cũng là m t v n đ quan tr ng c a sân kh u ư c l . Nói như Ghenman - m t trong nh ng nhà khoa h c l i l c đ u tiên c a sân kh u - “ngh thu t đ o di n - đó là ngh thu t x lý không gian có đ nh hư ng m t cách khoa h c”. Sân kh u ư c l càng là như th . Không gian c a sân kh u Tu ng, Chèo c là m nh chi u tr i trư c sân đình, trang trí là c khung c nh h i hè: Cây nêu, c h i, nh ng t m c a đình sơn son th p vàng, xa n a, bao quanh là nh ng lu tre xanh, cây đa r p bóng… T t c di n ra trên cái không gian s ng đ ng đó. Ngay trong m t đo n di n, hành đ ng c a nhân v t di n ra khi trong nhà, khi ngoài đư ng, khi trên b n, khi dư i thuy n, khi là đ t b ng, lúc núi non hi m tr . Bi u di n như th , không sân kh u nào có th chuy n c nh k p. Đ gi i quy t s v n đ ng ch p nhoáng y c a không gian, ch có sân kh u ư c l m i làm đư c. Nó g n bó v i ngh thu t bi u di n c a di n viên, khi v ng m t di n viên, sân kh u ch là m t m nh chi u, không hơn không kém. Ch ng h n, khi Thi n Sĩ b t đ u ra trò, y là lúc đ n nhà Mãng ông h i v , thì sân kh u là đư ng đi. Sau m t vòng sân kh u, Thi n Sĩ nói: “Đây đã t i ngõ m n, vư n đào…”, thì lúc này đã là nhà Mãng ông. Đào Hu đang trên m t đê, nhón m t bư c chân xu ng thuy n, kho y nh mái chèo, th là đã thành m t sông. Di n viên Tu ng nh y qua m y cái hòm trên sân kh u, V y là “đèo cao, núi th m” đã qua…
- Không gian ư c l g n li n v i x lý th i gian ư c l . Th Màu ngư i b con cho Th Kính nuôi ch qua m t câu “v a” c a Th Kính “cha nuôi con đã đư c ba thu”, ta hi u ba năm đã trôi qua. S ư c l v không gian và th i gian trên sân kh u t th t thư ng g n li n v i s thay đ i v trang trí, hóa trang… và r t h n ch , còn trên sân kh u ư c l thì không có b t c s câu n nào, mà t t th y thư ng ch do di n xu t, l i nói c a di n viên quy đ nh. Nó t do, phóng khoáng và mau l hơn nhi u, chính vì th mà kh năng ph n ánh b r ng và chi u dài c a hi n th c cũng r ng rãi hơn nhi u… Chính vì ph n ánh hi n th c theo phương pháp ư c l toàn di n như th mà sân kh u ư c l có khán gi riêng c a mình. Nói như Mayekhôn: “Phương pháp ư c l đ t ra cho ngh thu t sân kh u m t t p th sáng t o b t : Sau tác gi , đ o di n, di n viên là khán gi ”. Sân kh u t th t (k ch tính) thư ng hư ng v hi u qu đ ng c m, nghĩa là mu n t o cho khán gi cái o giác nh ng gì di n ra trên sân kh u là th t, t đó hoà mình và đ ng c m v i hình tư ng sân kh u. Khác v i hi u qu đ ng c m là hi u qu gián cách, hi u qu đ ng tham gia sáng t o. B i, hình tư ng ư c l b n thân nó chưa ph i là m t đ i tư ng th m m hoàn ch nh, ch khi có s tham gia tích c c c a trí tư ng tư ng c a b n thân khán gi , thì s c m th th m m c a khán gi m i tr n v n. Ch ng h n, màn Vi c Làng trong Chèo Quan âm Th Kính, chính cái d ng b ngoài kỳ qu c, phi lý đã kích thích suy nghĩ c a khán gi . Và khi khán gi đã nh n ra cái tư tư ng bên trong c a nó, thì th c m th m m c a h m i đ t t i s khoái c m th t s . Nói cách khác, sân kh u ư c l d ng lên hình tư ng có tính ch t ám d , dành ph n hoàn ch nh hình tư ng đó cho s tư ng tư ng, t c là ho t đ ng sáng t o cu ngư i xem. Khán gi c a sân kh u ư c l không th b đ ng và c n có s hi u bi t v đ c thù ngôn ng c a ngh thu t này là vì v y. S đ ng tham gia c a khán gi còn đư c th hi n qua
- r t nhi u hình th c c th ; ch ng h n như hình th c ti ng đ trong Chèo. C ti ng tr ng ch u c a Tu ng, Chèo cũng là hình th c tham gia tr c ti p c a khán gi . Ngư i c m ch u (khán gi - thư ng là m t nhân v t có ch c s c, am hi u ngh thu t ) làm công vi c khen, chê t i ch - m t ti ng: đi m câu; hai ti ng: khen v a; ba ti ng: khen nhi u; m t ti ng t ch: Chê di n viên đang di n… S khen, chê này đã kích thích c ngư i di n và ngư i xem, gây không khí hào h ng, sôi n i cho đêm di n. Hình th c dàn h p xư ng trên sân kh u k ch nói cũng là m t ki u tham gia c a khán gi , nhưng nó chưa ph i là m t bi u hi n, m t thành ph n hoàn ch nh, có liên quan h u cơ v i hành đ ng k ch như trên sân kh u ư c l … Tóm l i, đ c trưng ư c l g n bó ch t ch v i sân kh u t s , toàn b phương pháp và th pháp c a nó khác bi t v b n ch t so v i sân kh u t th t - sân kh u k ch tính. C n ph i n m v ng đ c trưng ư c l này, đ vi c d y và h c thư ng n ng v sân kh u t th t, tránh đư c s lúng túng và nh m l n đáng ti c. M t khác, sân kh u t s - ư c l , c th là Tu ng, Chèo cũng là m t dòng sân kh u v a có b dày truy n th ng, v a vô cùng phong phú, đ c đáo, n m v ng nó có th giúp cho sinh viên m r ng hơn n a nh ng chân tr i sáng t o, k th a và phát huy m t cách t t đ p b n s c dân t c c a lo i hình ngh thu t này ngay trong sân kh u k ch nói.