Xem mẫu
- Nh ng d bi t gi a phim và k ch
Trong lĩnh v c i n nh, công tác vi t nh c thư ng ch kh i s khi cu n
phim ã ư c ráp xong, do ó, có th nói, ngư i vi t nh c là m t khán gi u tiên
ư c xem cu n phim dư i d ng hoàn t t, ch thi u ph n nh c. Tuy nhiên, y không
ư c “xem” cu n phim như m t khán gi bình thư ng: y ph i “xem” cu n phim
như m t quan sát viên qua lăng kính âm nh c. Cái nhìn c a ngư i vi t nh c, do ó,
là m t cái nhìn khác h n v i cái nhìn c a ngư i làm phim và c a khán gi hay nhà
phê bình: y không t o ra c t chuy n, không i u khi n các di n bi n tình c m và ý
tư ng, y cũng không có quy n tranh lu n v i o di n, hay phê bình ngư i vi t
k ch b n, y cũng không ư c quy n “thư ng th c” nó; y ch ng bên ngoài, ch p
nh n tác ph m như m t th c th hoàn ch nh không th thêm b t, và nhìn ng m,
theo dõi, phân tích, lý lu n, làm sao n m b t ư c cái c u trúc, cái tính cách c a
nó. T th ng ó, tôi ã nh n ra m t s c tính d bi t gi a phim và k ch; chính
nh ng d bi t này khi n nh c phim khác v i nh c k ch. Nh ng i u tôi s p trình
bày dư i ây, n y sinh t kinh nghi m và tư duy cá nhân, tuy ã mang n cho
công vi c c a tôi nh ng k t qu c th , nhưng cũng ch là nh ng nh n xét mang
tính t ng quát và t m th i, vì không lo i hình ngh thu t nào là m t th c th b t
ng. c bi t trong o n cu i th k 20 này, sân kh u, và nh t là i n nh, ã,
ang, và s không ng ng ư c c i bi n v m i phương di n.
1. C u Trúc Ti n L p Tương i/C u Trúc H u L p Tuy t i
Như ã nói trên, i u u tiên tôi lưu tâm là vi c n m b t c u trúc t ng
th c a tác ph m. N m b t c u trúc t ng th t c là làm sao tìm th y cái quan h
n i t i và h u cơ gi a nh ng b ph n nh c a m t tác ph m, mà t cái quan h ó
m t h th ng t o ý nghĩa ư c d ng lên. Khi vi t nh c cho k ch, tôi có th kh i s
tư duy v c u trúc âm nh c d a trên c u trúc c a k ch b n. Tôi g i ó là c u trúc
- ti n l p: m t c u trúc ư c quy nh b i k ch tác gia th t rõ ràng trên văn b n k ch,
v i nh ng h i, màn, c nh. c k ch b n, tôi có th bi t ư c bao nhiêu l n, và lúc
nào, v k ch s kéo màn, t t èn, i c nh, di n viên i ra, và i vào. Do ó, tôi có
th ư c lư ng t ng quát ư c tính cách gián o n, trôi ch y, và i thay c a ý
nh c. Khi vi t nh c cho phim, ngư c l i, tôi ph i i n khi công tác ráp n i
phim ã th c s hoàn t t, thì m i có th kh i s tư duy v c u trúc âm nh c. Trong
th c t , khi cu n phim ã hoàn t t m i th , ngư i vi t nh c m i ư c g i n và
giao trách nhi m th c hi n ph n nh c trong m t th i gian quy nh.
Trong khi k ch là s ráp n i c a h i, màn, c nh, t o nên m t c u trúc
t ng th , thì phim l i là s ráp n i c a nh ng m nh quay (shots). S ráp n i này
không n t m t th văn b n nào có s n, mà ch ư c th c hi n trong quáù trình
biên t p (editing process) dư i s quy t nh c a o di n và nhà biên t p. T ng
s nh ng gì ã ư c quay (có th dài n hàng trăm gi ) ch ư c xem như là
nh ng ch t li u thô (raw materials) dư i d ng nh ng m nh ng n ng i. T ng
ch t li u thô ó, o di n và nhà biên t p s th o lu n và th c hi n vi c c t, ghép,
làm sao cu n phim ch còn m t dài thông thư ng, và xu t hi n dư i d ng
m t tác ph m i n nh có th trình chi u. Ch n khi cu n phim ã th c s ư c
hoàn t t như th (ch còn thi u ph n nh c), nó m i th c s mang m t c u trúc
hoàn ch nh có kh năng th hi n úng m c ý ngh thu t c a ngư i làm phim.
Tôi g i ó là c u trúc h u l p. Và cái c u trúc h u l p này l i chính là cái c u trúc
tiên kh i làm cơ s cho công tác c a ngư i vi t nh c.
i v i ngư i vi t nh c, c u trúc ti n l p c a k ch là c u trúc tương i, và
c u trúc h u l p c a phim là c u trúc tuy t i. Tôi s di n t nh ng ý ni m này
ngay dư i ây.
Trong k ch (tôi c bi t mu n nh n m nh vào k ch ch -hình-th ), âm nh c
có th tác ng tr c ti p n ti n trình dàn d ng v di n, khi n tính cách th i gian,
không gian, và ngay c di n xu t có th i thay trong t ng h i, t ng màn, t ng
- c nh. Tôi luôn luôn vi t nh c cho k ch song song v i ti n trình dàn d ng, và r t
nhi u l n âm nh c ã tác ng m nh m n o di n, di n viên, ngư i thi t k
sân kh u, và c ngư i thi t k ánh sáng. Th nh c l i vài kinh nghi m: trong v
The Return (1994), o di n Elizabeth Burke ã quy t nh cho m t c nh kéo
dài thêm, v i di n viên b t ng trên sân kh u, i n khi âm nh c k t thúc, v i
lý lu n r ng th âm nh c ó có kh năng ào sâu và g i t thêm r t nhi u nh ng ý
ni m tr u tư ng c a di n xu t; cũng trong v ó, nhà thi t k sân kh u Pierre
Thibaudeau ã quy t nh thêm vào m t h th ng t o nư c ch y trên sân kh u,
ánh nh p v i dòng âm nh c y tính cách trôi ch y c a nư c; nhà thi t k ánh
sáng Pascal Baxter, cũng th , thêm vào dàn èn m t máy t o tia sáng xanh lung
linh, sau khi nghe âm nh c; trong v Monkey Mother (1998), di n xu t c a
Rebecca Havey ( ã t m hoàn t t trư c ó) thay i r t rõ r t khi cô di n v i nh c,
k c dài c a màn di n (trư c khi có nh c, màn c di n dài 4 phút 20 giây; sau
khi có nh c, màn này dài n 7 phút 22 giây, theo úng dài c a nguyên tác
nh c ph m, và o di n ng ý nh c c gi nguyên, không c n c t b t như ý nghĩ
ban u.
Trong phim, ngư i vi t nh c i di n v i m t c u trúc tuy t i, không th
làm thay ib tc i u gì n a. Năm 1984, o di n Pauline Chan m i tôi n
xem b n hoàn t t c a cu n phim No Where To Run vi t nh c. Sau khi xem
xong, tôi có nhi u i u mu n ngh cùng ch , nhưng b i ch ã cho bi t r ng
cu n phim ch c n nh c, và không th thêm b t gì ư c n a, nên tôi ph i ch p
nh n nó “là th ”. Trong c m nghĩ c a m t ngư i vi t nh c, khi ph i làm sao
nh c theo khít khao t ng “frame” c a phim, tôi th m nh : “It’s true. No where to
run!” Tôi ý th c r ng nhi m v c a tôi là ch bám theo cái c u trúc ó và dùng âm
nh c làm cho nó v ng vàng hơn. M t trong nh ng i u hi n nhiên nh t là âm
nh c có trách nhi m t o nên c m giác v s kh i u và k t thúc c a toàn th cu n
phim và c a m i c nh phim, ng th i làm tăng thêm s li n l c gi a nh ng c nh
- phim b ng cách khai tri n nh ng mô th c nh c c a m i c nh theo m t phương
pháp nh t quán.
2. ng Kính K Chuy n/Di n Viên K Chuy n
Có l i v i ph n ông khán gi , c t chuy n là i u chính theo dõi
trong khi xem phim hay k ch, và cũng là i u chính còn ng l i trong ký c sau
ó. Nói như th , tôi không có ý cho r ng phim và k ch ch có k chuy n. Tôi ch
mu n nh n m nh m t th c t r ng phim k chuy n và k ch k chuy n chi m ph n
l n, trong khi nh ng th lo i khác như phim phi-truy n (non-narrative cinema),
phim th i s , phim tài li u, hay k ch ng u k t (happenings), sân kh u thu n di n
(“pure” performance), chi m m t s lư ng nh ; và r ng, thông thư ng, khi chúng
ta nói n phim và k ch, chúng ta nói n phim k chuy n và k ch k chuy n.
ây, tôi t gi i h n vào nh ng th lo i này.
Trong vi c k chuy n có hai ph n chính: c t chuy n, và cách k chuy n.
Nên nh n m nh ngay ây r ng cùng m t c t chuy n có nhi u cách k chuy n.
T m t c t chuy n, ta có th dùng nh ng lo i hình ngh thu t khác nhau “k ”
nó; ch ng h n, ta có th bi n nó thành truy n ng n, truy n dài, phim, hay k ch.
Riêng trong m t lo i hình, ví d như k ch, cũng có vô s cách “k ”. C t chuy n
Hamlet c a Shakespeare h u như ư c không bi t bao nhiêu nhà o di n và di n
viên d ng i d ng l i (nghĩa là “k ” i “k ” l i) qua không bao nhiêu cách khác
nhau, và y sáng t o. Do ó, thư ng th c v ngh thu t c a m t tác ph m,
úng ra, ta không ý thư ng th c cái c t chuy n, mà nên ý thư ng th c cái
cách k chuy n.
Trong phim và k ch, ti n trình t m t c t chuy n n cách k chuy n u
tr i qua nh ng v n chung, ó là: có th chia c t chuy n thành bao nhiêu ơn v
nh ; m i ơn v ch a ng i u gì; m i ơn v ư c t ch c làm sao; chi m bao
nhiêu th i gian; các ơn v liên h v i nhau th nào; n i k t nhau b ng cách nào;
- s ki n nào c n ư c “di n”; s ki n nào c n ư c “k ”; di n th nào; k th nào;
trong không gian nào.
Trong phim và k ch, vi c “di n” là minh h a cho vi c “k ”, làm cho vi c
“k ” bi n thành m t ngh thu t. Nói t ng quát, cách “k ” chuy n có m y c i m
chính: trư c h t, công tác c a ngư i k là thu t l i cho khán gi bi t câu chuy n
x y ra u uôi th nào; ng th i, ngư i k dùng thái c a mình trong khi k
b c l quan i m c a mình v câu chuy n; i u quan tr ng hơn h t là ngư i k
ph i dùng tài ngh c a mình làm khán gi b h p d n vào các s ki n c a câu
chuy n, và b thuy t ph c ng ý v i quan i m c a ngư i k .
Phim và k ch tương ng ch : di n viên ch y u “di n” l i nh ng i
tho i, thái , tình c m c a các nhân v t trong câu chuy n. Nhưng phim và k ch
khác nhau ch : trong phim, di n viên ch “di n”, và ng kính “k ” chuy n; trong
k ch, di n viên v a “di n” v a “t k ” v câu chuy n c a mình ( i u này th hi n
rõ nét nh t trong k ch c a phái Aristotle và phái Stanislavski). Tôi xin nh n m nh
r ng s khác bi t này gi a phim và k ch ch m c , ch không tri t .
Trong phim, ngư i k cũng có th là m t nhân v t, ho c xu t hi n ngay trên
màn nh, ho c ch có ti ng nói trên tuy n âm thanh, ho c k t h p c hai. Nhưng
nh ng cách k như th không t n chi u sâu c a ngh thu t làm phim. Trong
ngh thu t làm phim úng nghĩa, thì ng kính m i chính là ngư i “k ” chuy n.
Sau quá trình biên t p (c t, ráp, v.v…), nh ng gì ư c ch n chi u lên màn nh
th hi n rõ thái và k thu t “k ” chuy n c a ng kính: t ng góc thu hình
(vi n nh hay c n nh), t ng ki u k t c u c a các m nh quay, t ng s ch ng ráp
(montage) c a hình nh, v.v… có kh năng “k ” m t cách tài tình nh ng gì không
ư c di n viên tr c ti p k . Th m chí, ng kính còn có kh năng “k ” v thái
“k ” và "k " v ý c a nhân v t ang “k ” chuy n trong phim.
- B i ng kính ch b t u th c s “k ” sau khi quá trình biên t p ã hoàn t t,
nên cách k c a ng kính ch y u là cách k c a o di n và nhà biên t p. Chúng
ta không th ph nh ư c s ki n r ng cách “di n” c a các di n viên cũng óng
góp ít nhi u cho công vi c “k ” c a cu n phim, nhưng xét v m c , thì ng kính
óng vai trò quan tr ng nh t. Trong th c t , các di n viên không th oán ư c
cu i cùng, sau quá trình biên t p, di n xu t c a mình s ư c ng kính “k ” l i
như th nào. Bên c nh ó, có r t nhi u o n phim không c n di n viên, ch c n
phong c nh và v t, v n “k ” ư c r t tinh t nh ng ph n quan tr ng c a c t
chuy n, và th hi n r t sâu s c thái “k ” c a ng kính.
Trong k ch, k ch b n là m t văn b n ch a ng c t chuy n và nh ng kh
th c a nh ng cách k chuy n, ch chưa ph i là m t cách k chuy n c th . N u ta
ch c k ch b n, ta ph i t “k ” cho chính mình nhi u hơn là nh ng m u i tho i
và nh ng mô t t ng quát v hành ng c a nhân v t có th k . Nghĩa là ta ph i
“d ng” lên trong tư ng tư ng m t hoàn c nh sinh ng, và trí tư ng tư ng s giúp
ta n i k t nh ng h i, màn, c nh, và các s ki n, và khi n chúng trôi ch y theo m t
cách nào ó: i u này g n tương t v i vi c ta vi t l i k ch b n thành m t truy n
ng n hay truy n dài. i u c n ghi nh n ây là: m i m t c gi k ch b n có th
t “k ” l i câu chuy n m t cách khác nhau và qua m t cái nhìn khác nhau. Khi
k ch b n ư c d ng thành v di n, chính v di n m i th hi n m t cách k chuy n
c th (trong vô s cách k chuy n)ï. ó là lý do t i sao o di n ư c ghi nh n là
ngư i t o nên m t cách k mang tính c sáng trong quá trình dàn d ng v di n.
Tuy nhiên, trong th c t , t góc c a khán gi , ta nh n th y m t cách c th r ng
v k ch ư c k ch y u và tr c ti p qua cách k c a các di n viên. Th c v y,
trong khi v di n ang ư c dàn d ng, o di n ã ph i “thương lư ng” r t nhi u
v i di n viên v cách di n và c v cách k ; và sau khi vi c dàn d ng ã xong,
di n viên ư c thêm nhi u t do sáng t o nh ng ng x vi t trên sân kh u.
Kinh nghi m cho th y, di n viên k ch không th là cái máy in l i nh ng ý c a
o di n; mùa di n càng kéo dài nhi u ngày tháng ch ng nào, di n viên càng thêm
- nh ng sáng t o cá nhân vào ch ng y, và xa d n nh hư ng c a o di n. ( i u
khôi hài là nhi u khi o di n mu n s h u c nh ng sáng t o cá nhân y c a di n
viên.)
Thêm m t th c t quan tr ng c n ghi nh n là, trong k ch, m i di n viên l i
có th có m t cách k riêng cho vai trò c a mình và, qua vai trò y, l i có th bi u
l m t quan i m riêng v c t chuy n, nên k t qu t i h u c a ngh thu t k trong
m t v k ch có nhi u vai là m t c ng hư ng c a nh ng m i quan h bi n ch ng
gi a tác ng c a t ng cách k cá th i v i nhau và i v i nh ng công c ph
tr cho cu c k như hoàn c nh sàn di n, thi t k sân kh u, âm nh c, ánh sáng, và
c thái áp ng c a khán gi .
Có l cũng nên nói thêm ây r ng thái áp ng c a khán gi hoàn toàn
không nh hư ng gì n m t cu n phim; m t cu n phim ư c chi u trong b t c
tr ng hu ng nào cũng hoàn toàn là chính nó nguyên v n. ây cũng là i m khác
bi t then ch t gi a phim và k ch trong cung cách k chuy n: phim có th ti p t c
k m t cách hoàn ch nh dù không có khán gi , còn k ch thì không th ti p t c n u
khán gi ng lo t b ra v . i u này cũng cho th y thêm m t khía c nh khác c a
lu n i m ph n trên v c u trúc ti n l p tương i c a k ch và c u trúc h u l p
tuy t i c a phim.
Riêng lu n i m v vai trò quan tr ng ch y u c a ng kính trong cách k
chuy n phim và vai trò quan tr ng ch y u c a di n viên trong cách k chuy n
k ch ã khi n tôi vi t nh c cho phim và k ch theo hai chi u hư ng khác nhau.
Trong phim, tôi vi t nh c cho ng kính (nh m h tr cho vi c “k ” c a ng kính);
trong k ch, tôi vi t nh c cho di n viên (nh m h tr cho c vi c “di n” l n vi c
“k ” c a di n viên). Cách nh hư ng này càng rõ ràng n u chúng ta th y ư c
th c t r ng: trong quá trình quay phim, di n viên hành ng không có nh c i
kèm (vì nh c chưa ư c vi t); còn trong quá trình dàn d ng và di n k ch, di n viên
- hành ng song song v i nh c. (S tác ng c a nh c i v i di n viên ã ư c
mô t qua m t ví d ph n trên.)
Xét v tính cách, nh c cho ng kính và nh c cho di n viên cũng u có
nh ng vai trò tương ng như sau: nh n m nh hay ào sâu nh ng th hi n tình
c m; g i ý v nh ng ý tư ng không th th t nên l i, hay không th di n t ư c;
g i ý v nh ng tr ng hu ng không th th y b ng m t, nh ng tr ng hu ng s p x y
ra hay ã x y ra trong quá kh ; gây m t c m giác trôi ch y liên t c cho vi c “k ”;
nh m làm rõ tính cách không gian và th i gian, a lý và văn hóa c a các bi n c ;
và, cung c p m t th nh c n n cho nh ng di n bi n. (Nh c n n gi vai trò kém
quan tr ng nh t, nhưng th c t cho th y nó chi m nhi u thì gi nh t trong nh ng
phim và tho i k ch thương m i).
Nh ng vai trò t ng quát c a âm nh c v a ư c trình bày trên ây ư c th
hi n nh ng m c khác nhau trong phim và k ch ( c bi t là k ch ch -hình-
th ). ây, tôi ch xin khai tri n v m t trong nh ng vai trò y, nh m cho th y s
khác bi t gi a nh c cho ng kính và nh c cho di n viên.
Trong phim, ng kính ã s n có kh năng phong phú trong vi c nh n m nh
và ào sâu nh ng th hi n tình c m m t cách hi u qu . Th l y m t ví d c th ,
khi ng kính ã có th i sâu vào m t ôi m t rư m l làm tăng hi u qu c m
xúc, thì âm nh c không c n tô v thêm quá nhi u n a. Trong th c t , th m chí có
nh ng khi nh c không th thêm ư c gì hơn cho ng kính. Ch ng h n, có nhà phê
bình ã nh n xét r ng c cu n phim Sunset Boulevard không c n nh c, vì s k t
h p gi a l i k chuy n, l i i tho i, và k thu t ng kính, ã di n t cu n phim
hoàn h o úng m c. Nh n xét này có th hơi quá tr n; úng hơn, ph i nói r ng có
nh ng o n phim (ch không ph i toàn b cu n phim) không c n nh c. Nhưng
th c t không th ch i cãi là n u phim không hoàn h o, thì nh c là s c n thi t.
Qu v y, ngư i vi t nh c phim th nh tho ng v n ư c o di n và nhà biên t p
yêu c u c g ng vi t m t o n nh c h p d n h tr cho nh ng o n phim y u.
- Ngư c l i, trong k ch, m t ôi m t rư m l c a di n viên khó t o tác d ng
m nh (vì h n ch c a ánh sáng và kho ng cách gi a di n viên và khán gi ), nên
di n viên ph i c n v n d ng thêm nh ng gi i pháp khác, ch ng h n như làm nư c
m t ch y nhi u hơn, ho c thêm m t s c ch nào ó. Tuy nhiên, nh ng gi i pháp
này d khi n cách “di n” tr nên v ng. Trong tr ng hu ng y, ngư i vi t nh c có
th dùng nh c nh n m nh và ào sâu vào c m xúc c a di n viên ( ôi m t rư m
l có th không ư c khán gi th y rõ, nhưng nh c có th g i ý n n i au kh
câm nín mà nhân v t trong k ch ang ch u ng).
3. Ngh Thu t C a Không Gian/Ngh Thu t C a Th i Gian
Ý ni m v hi n h u c a k ch và phim ch y u trong không gian hay th i
gian, tuy có v là nh ng ý ni m tr u tư ng, cũng là i u quan tr ng mà ngư i vi t
nh c c n n m v ng v n d ng vào công vi c c a mình. Theo tôi, k ch ch y u là
m t ngh thu t c a không gian, và phim là m t ngh thu t c a th i gian.
B n ch t c a k ch là m t công tác truy n thông gi a nh ng di n viên
“s ng” và nh ng khán gi “s ng” cùng có m t t i m t a i m. a i m này bao
g m kho ng không gian c a di n viên (t c là sân kh u), và kho ng không gian c a
khán gi (t c là nơi ng i xem). Sân kh u, trong th c ti n hi n i, không nh t thi t
ph i là m t v trí ư c quy nh b i ki n trúc c a r p di n như ngày xưa. Ý ni m
sân kh u ph i ư c nhìn th y như là m t kho ng không gian do chính di n viên
t o ra (hay chi m c ). Di n viên có th ti n v phía khán gi , và di n ngay gi a
khán gi và, ngay lúc y, nơi ng i xem b bi n thành sân kh u. Di n viên cũng có
th i tho i tr c ti p v i khán gi và, ngay lúc y, khán gi b bi n thành “di n
viên”. Ý ni m “di n viên”, trong th c ch t, là ý ni m ư c t o nên b i khán gi :
di n viên là ngư i ang tham d (m t cách ch ý hay không) vào ý c am tv
di n, và b ( ư c) theo dõi b i ngư i xem. Nói cách ng n g n, trong hoàn c nh
di n k ch, ngư i xem là khán gi , và ngư i ư c xem là di n viên. Như th , c r p
di n có kh năng bi n thành sân kh u, và các di n viên cùng di n và cùng xem.
- N u trong k ch, ý ni m sân kh u ư c t o nên b i hành ng chi m c
không gian c a di n viên, và ý ni m di n viên ư c t o nên b i cái nhìn c a khán
gi , thì trong phim, nh ng ý ni m như th hoàn toàn không thích ng. Màn b c
không ph i là m t không gian kh trương như sân kh u. Nó là m t “không gian”
ch t: m t m nh v i tr ng n m b t ng và ư c thi t k t i m t v trí c nh. Ý
ni m di n viên phim cũng hoàn toàn khác: cái nhìn c a khán gi không t o nên
di n viên. Di n viên phim là hình nh nh ng nhân v t ư c chi u lên màn b c,
hay có th nói, h là nh ng ý ni m c nh ư c in s n lên m t phim nh a. (Di n
viên phim không nh t thi t ph i là ngư i, mà có th là v t, hay hình v trong
nh ng phim ho t hình). Không có m t truy n thông tr c ti p nào gi a di n viên
phim và khán gi ; khi ang di n, h không có khán gi , và khi phim ư c chi u
lên màn b c, h ch còn là nh ng hình nh ã ư c thu qua ng kính; và chính h
cũng có th ng i trong hàng khán gi , và bi n thành m t khán gi th c s , xem
hình nh c a mình. i u d bi t quá hi n nhiên gi a k ch và phim là trong khi xem
phim, khán gi không th có cơ h i nào ư c bi n thành di n viên hay tr c ti p
i tho i v i di n viên.
Trong r p chi u phim, khán gi t t mình vào m t ch ng i nh t nh, và
i m nhìn duy nh t c a h là khung v i tr ng trư c m t. (Ý ni m v không gian
ch t c a phim còn ư c kh ng nh m nh m hơn b i bóng t i bao trùm c r p
chi u, ch có màn nh là kho ng sáng duy nh t). S thư ng th c phim, do ó, là s
thư ng th c m t kho ng th i gian lý thú ư c xem nh ng hình nh chi u lên màn
b c. i u này tương ương v i s thư ng th c âm nh c – m t ngh thu t ch y u
hi n h u trong th i gian – qua ó, ngư i nghe nh c thư ng th c kho ng th i gian
lý thú ư c nghe nh ng âm thanh phát ra t ngu n phát thanh.
Trong r p di n k ch, khán gi cũng t t mình vào m t ch ng i nh t nh,
nhưng i m nhìn c a h có th luôn luôn thay i trong không gian quanh h .
Th m chí, h có th có nhi u i m nhìn cùng lúc (ch ng h n, m t s di n viên
- chi m m t s v trí khác nhau dư i hàng khán gi i tho i v i m t s di n
viên khác chi m nh ng v trí khác nhau trong r p). S thư ng th c k ch, do ó, có
th ư c xem là s thư ng th c nh ng gì x y ra, luôn luôn i thay, trong m t
không gian uy n chuy n và sinh ng. i u này tương ương v i s thư ng th c
ngh thu t t o hình -- m t ngh thu t ch y u hi n h u trong không gian: ngư i
xem có th i t phòng này sang phòng khác xem tranh, tư ng, và thư ng th c
nh ng gì x y ra, luôn luôn i thay, trong không gian.
Tính ngh thu t th i gian c a phim còn ư c th hi n rõ qua nh ng k
thu t s d ng flashback và flash-forward. Trong ch p m t, toàn b di n bi n trên
màn nh nh y ngư c v quá kh hay phóng v t n tương lai, không chút khó
khăn. Th m chí, k thu t montage còn cho phép ng kính ch ng l p c ba t ng
th i gian (quá kh , hi n t i và tương lai) lên màn b c cùng m t lúc. Trong k ch, ý
ni m th i gian ư c th hi n khó khăn hơn nhi u: di n viên ph i dùng ngôn ng
nh c l i quá kh hay nói v tương lai; ho c thi t k sân kh u và y trang ph i
ư c thay i. Trong k ch, ch có ánh sáng và âm nh c là có kh năng th hi n ý
ni m th i gian d dàng và nhanh chóng nh t (ch ng h n, m t mô th c nh c nào o
ù ư c s d ng l i có th g i n quá kh , m t k t h p ánh sáng nào ó có th g i
n tương lai), nhưng tác d ng v n y u hơn phim r t nhi u.
Nh ng ý ni m trên cũng ã khi n tôi tư duy khác nhau khi vi t nh c cho
k ch và phim. Trong k ch, tôi ch y u dùng âm nh c giúp nh ng chuy n ng
không gian c a v di n n m vào m t m ch ch y liên t c c a th i gian. Thi u th
âm nh c này, m t v di n, v n ã hàm ch a nh ng s gián o n sinh ra t c u
trúc ti n l p (h i, màn, c nh) c ng v i nh ng kho ng tr ng trong i tho i và hành
ng, d b t ra t ng m nh. Trong phim, ngư c l i, như chúng ta ã th y trên,
sau quá trình biên t p, t t c nh ng m nh phim ã ư c ghép vào nhau m t cách
li n l c (như nh ng m nh nh c ư c ghép vào nhau th t khít khao t o thành
m t b n nh c trôi ch y). i v i s li n l c s n có này, tôi ch y u dùng âm nh c
- g i ý r ng thêm v nh ng khung không gian và nh ng chuy n ng trong
không gian.
4. Hi n Th c T Nhiên/Hi n Th c Gi Thi t
Trong k ch và phim, khán gi , cũng như ngư i vi t nh c, ph i luôn luôn i
di n v i nh ng ý ni m v hi n th c t nhiên và hi n th c gi thi t. Nh ng ý ni m
này toát lên t chính di n viên và c nh trí. Xét trên m c , tôi nh n th y di n
xu t trong phim ch y u mang tính hi n th c t nhiên, và di n xu t trong k ch ch
y u mang tính hi n th c gi thi t. Như ã trình bày ph n trên, nh k thu t c a
ng kính, di n viên phim không c n “k ”, mà ch c n “di n” làm sao cho gi ng
v i thái c a con ngư i th c trong cu c s ng. Trái l i, vì nh ng h n ch c a
hoàn c nh sân kh u (ánh sáng, kho ng cách v i khán gi …), di n viên k ch v a
ph i “di n” v a ph i “k ” làm sao cho rõ tính cách c a nhân v t. làm rõ, di n
viên k ch thư ng ph i di n quá hơn hi n th c. Do o,ù di n xu t trong phim và
k ch nh t nh ph i khác nhau: m t bên thì “th c” hơn, m t bên thì “k ch” hơn.
Di n xu t phim, khi ưa vào k ch, thì r t nh t. Di n xu t k ch, khi ưa vào phim,
thì r t l . Nh ng di n viên phim th i kỳ phôi thai u xu t thân t k ch và u ít
nhi u ph m l i l m này. Hai di n viên l ng danh Sarah Bernhardt và Eleanor Duse
ch thu n “ óng k ch” trên màn b c. Duse ch làm ư c m t cu n phim, Cenere,
do Febo Mari o di n, vào năm 1916, r i tr v k ch vì th t b i n ng n . L n u
tiên (và cũng là l n cu i cùng) xem cu n phim u tay do chính mình óng, Duse
phát bi u: “Giá như tôi ư c tr l i hai mươi năm, tôi s il it u trong ngành
i n nh; tôi dám ch c tôi s t thành công to l n, như th m t khám phá v m t
ngh thu t hoàn toàn m i l . Tôi h n s ph i quên h t m i th liên h n k ch và
b t u di n t b n thân mình b ng m t ngôn ng m i, m t ngôn ng chưa t ng
có, ngôn ng i n nh.”[2]
Riêng ý ni m v tính hi n th c t nhiên và tính hi n th c gi thi t c a c nh
trí có m t t m quan trong áng k i v i tư duy ngư i vi t nh c. C nh trí trong
- phim ch y u là c nh trí th c: m t căn phòng trên màn b c là m t căn phòng có
th c. C nh trí trong k ch ch y u là c nh trí gi : m t căn phòng trên sân kh u là
m t căn phòng gi thi t. Tuy nhiên, có i m ngh ch lý thú v ch : căn phòng gi
thi t trên sân kh u l i ư c ki n t o b ng nh ng v t li u th c; và căn phòng có
th c trên màn b c ch là m t o tư ng do ánh sáng tác ng vào th giác t o nên.
i sâu hơn vào v n , chúng ta th y tính cách gi thi t c a c nh trí trên
sân kh u không nh t thi t ph i ư c t o nên b ng v t li u th c. Hành ng c a
di n viên có th t o nên m t căn phòng gi thi t trên m t sân kh u tr ng trơn, và
khán gi cũng có th “th y” ư c căn phòng vô hình ó hi n lên rõ ràng như m t
căn phòng có th c. Ngư c l i, dù nhà thi t k sân kh u dùng v t li u th c d ng
m t căn phòngï v i t t c nh ng chi ti t và v t d ng c a nó (m t căn phòng th c
s ), căn phòng y v n là m t căn phòng gi thi t, và ư c xem là “sân kh u”
di n. Ch khi nào di n viên xu t hi n trong căn phòng y và b t u di n, thì
khán gi m i th y căn phòng y tr nên “th c”.
Trong phim, c nh trí ch y u ư c xem là có th c dù không có hình nh
c a di n viên xu t hi n trong c nh trí ó; và chính ý ni m v hi n th c t nhiên
trong phim là m t trong nh ng y u t giúp cho phim luôn trôi ch y. M t o n
phim dài m t phút chi u c nh m t căn phòng tr ng trơn v n ư c khán gi xem là
m t o n phim ang di n ra: o n phim v c nh m t căn phòng. Ngư c l i, n u
căn phòng trên sân kh u b b tr ng trơn m t phút, khán gi s có c m giác v
k ch ã b gián o n vì m t s c nào ó, hay ã h t. Như th , k ch ch y u c n s
có m t c a di n viên hi n h u.
Nh ng ý ni m trên làm n y sinh m t nh n xét: trong k ch, c nh trí ch y u
n m th h u gian (background), và khi không có di n viên, nó tr v v trí c a
m t sân kh u ch t; nhưng trong phim, c nh trí có th ng th ti n gian
(foreground) khi không có di n viên. B i th , phim thư ng ch a nhi u o n quay
phong c nh và v t, k c khi các di n viên ang i tho i (ta ch nghe l i i
- tho i và xem c nh trí); trái l i, k ch thư ng tránh nh ng kho ng tr ng trên sân
kh u.
Nh n xét này d n n nh ng cách vi t nh c khác nhau. Trong phim, vì m i
s v t ch y u ư c nhìn th y dư i góc hi n th c t nhiên và c th , nên ngư i
vi t nh c có th v n d ng lo i âm nh c tr u tư ng (nh c thu n túy) khai tri n
m t chi u kích khác c a óc tư ng tư ng. Trái l i, trong k ch, vì m i s v t ch
y u ư c nhìn th y dư i góc hi n th c gi thi t, nên ngư i vi t nh c có th
khai thác lo i âm nh c c th (musique concrète) – lo i nh c s d ng ti ng ng
làm ch t li u – nh m t o nên m t không khí “th c” hơn.
*
Như ã nói ph n u, bài vi t này xu t phát t kinh nghi m và tư duy cá
nhân c a m t ngư i vi t nh c cho phim và k ch, do ó, có th ph n nh ít nhi u
m t cách nghĩ mang tính chuyên môn cá bi t trong lĩnh v c âm nh c. Tuy nhiên,
ngư i vi t nh c cũng ng th i là m t khán gi ư c ưu tiên ch ng ki n và tham
gia vào ti n trình th c hi n phim và k ch, và cũng là m t khán gi có nhi m v
“xem” th c k và nghĩ th c sâu. Cho nên, bài vi t này có hy v ng em n cho
khán gi bình thư ng m t vài khía c nh khác trong cách thư ng th c phim và
k ch. Dù khuôn kh c a bài vi t không cho phép tôi trình bày nh ng ví d c th
v âm nh c, tôi cũng hy v ng chia s ư c v i các b n ng nghi p và c gi âm
nh c m t vài kinh nghi m h u ích.
nguon tai.lieu . vn
