Xem mẫu
- Ngh thu t di n xu t sân kh u
Khái ni m Ngh thu t di n xu t, hay ngh thu t trình di n, ngh thu t bi u
di n... ư c dùng ch m t ngh thu t v n t n t i b ng phương th c "di n" trên sàn
di n b i con ngư i (performance). Trong nghiên c u văn hóa ngh thu t, cách
ti p c n performance nghĩa là nghiên c u m t hành ng, m t s ki n, m t th
lo i hay hình th c t m i góc th y i tư ng th c thi ra sao, b ng cách th c
nào, trong b i c nh nào, ai là ngư i th c hi n, ai là ngư i tham gia.
Ngh thu t di n xu t sân kh u v i nghĩa h p ch ngh thu t di n c a ngư i
di n viên trên sân kh u nh m kh c h a nhân v t c a m t v k ch b ng hành ng
sân kh u, hàm ch a trong nó không ch hành ng th hi n nhân v t trong v di n,
mà c kh năng, cách th c, s ph n ng... thông qua hành ng sân kh u.
Sân kh u là ngh thu t mang tính t ng h p cao. Trong m t tác ph m sân
kh u h i t giá tr văn h c, di n xu t, h i h a, âm nh c, múa... Nói m t cách hình
tư ng, thì sân kh u như m t cái lò luy n nên h p kim, t nh ng nguyên li u khác
nhau song liên k t v i nhau b i m t s thu c tính c n.
Thu c tính sân kh u là m t t trư ng m nh chi ph i, hút nh ng thành t
ngh thu t c n t o nên ngôn ng sân kh u. Vũ o trong m t tác ph m sân
kh u là vũ o sân kh u; h i h a, ki n trúc trên sân kh u tr thành ngh thu t c a
không gian sân kh u - không ph i không gian thu n túy; ngh thu t bi u di n
không còn mang nghĩa chung c a s trình di n, bi u di n, mà s ph i là ngh thu t
di n xu t sân kh u c a di n viên trong s th hi n nhân v t; k ch b n văn h c ph i
tr thành k ch b n sân kh u. T t c các thành t ngh thu t tham gia, t o nên ngh
thu t sân kh u, ã ư c mang m t màu s c khác - không còn là nguyên nó khi t n
t i c l p, mà ch u s chi ph i c a m t dòng l c - thu c tính sân kh u.
- Dù k ch nói phương Tây hay k ch hát truy n th ng Vi t Nam, nh ng thành
t cơ b n u tiên c a sân kh u là k ch b n (tích), di n xu t (trò) và công chúng.
Trong hành trình phát tri n, ngh thu t sân kh u b sung cho mình nh ng thành t
m i: k x o i n nh, âm thanh, ánh sáng hi n i, s t o d ng m t “sân kh u
hình nh” có kh năng di n t m t cách n tư ng nh ng thay i, nh ng bi u
hi n c a xúc c m nhân v t trên sân kh u.v.v...
Dù có s gia nh p c a nh ng y u t ngh thu t hi n i nào chăng n a,
song nói t i sân kh u, ngư i ta nh n m nh ngh thu t di n xu t c a di n viên. Sân
kh u k ch nói phương Tây, v i nh ng thăng tr m trên hai mươi th k , dù b chi
ph i b i bi t bao quan ni m, trư ng phái, dù ngôn ng k ch ư c a d ng hóa, thì
ngôn ng - ngư i di n viên v n luôn v trí trung tâm và không gì thay th ư c.
Th k XX, trong xu th sân kh u không mu n là "cái bóng" c a văn h c, khi
ngh thu t o di n “lên ngôi”, thì ngh thu t di n xu t càng kh ng nh v trí
“ông hoàng, bà chúa” c a nó. Heghen cho r ng “di n xu t là hòn á th vàng th c
s ”(1). Ngh thu t di n xu t bao gi cũng là linh h n, là trung tâm, là thành t
chính y u nh t t o nên sân kh u. Thi u k ch b n chi ti t, ngư i di n có th di n
cương. Thi u trang trí, ngư i di n viên k ch hát truy n th ng phương ông có th
t o ra trang trí, t o nên không gian, th i gian b ng chính ng tác, di n xu t c a
mình. Thi u ngh thu t di n viên -b t thành sân kh u. Stanixlawxki g i di n viên
là “ông hoàng, bà chúa” c a sân kh u. Ngh thu t di n xu t óng vai trò quy t
nh, vai trò “h t nhân” liên k t, t p h p các thành t ngh thu t khác xoay quanh
nó, ph tr cho nó.
M thu t, h i h a, ca, múa, nh c, văn h c…, t t c các lo i hình ngh thu t,
u l y hi n th c cu c s ng làm i tư ng ph n ánh. Ph n ánh hi n th c như th
nào, b ng cách nào do phương ti n ngh thu t và th m m t ng lo i hình qui nh.
M i ngh thu t u có phương ti n ngôn ng bi u t riêng c a mình. Phương ti n
ngh thu t lo i hình luôn là i m t a ngư i ti p nh n, hay nghiên c u ngh
- thu t nh n th c ư c b n ch t v n ang ti p c n. Phương ti n ngh thu t quy t
nh c tính lo i hình ngh thu t.
V i sân kh u, hành ng là phương ti n ngh thu t.
Hành ng là phương ti n ngh thu t c a sân kh u nói chung. Ngh thu t
sân kh u t n t i dư i hai d ng: k ch b n văn h c và v di n trên sân kh u. Theo
Aristote thì hành ng k ch là i tư ng (n i dung) b t chư c c a k ch v i nghĩa
là m t h th ng vi c làm nh m thay i m t tình hu ng này sang m t tình hu ng
khác, còn hành ng sân kh u là phương th c b t chư c th hi n n i dung c a
hành ng.
K ch b n bao hàm m t hành ng k ch; di n viên th hi n nhân v t là nh
thông qua hành ng sân kh u; o di n ch o di n viên th c hi n hành ng
cho chính xác và hi u qu .
Xét v m t n i dung: k ch là ngh thu t hành ng. Xét v m t bi u hi n thì
di n xu t là ngh thu t c a hành ng sân kh u. Hành ng v a là i tư ng mô
t , v a là phương ti n miêu t . Hành ng toàn v di n ư c hình thành t hàng
lo t hành ng nh . Là ngôn ng ngh thu t c a sân kh u, hành ng sân kh u
ư c chuy n t i b ng h th ng ng tác di n xu t c a ngư i di n viên như m t h
th ng tín hi u trong m t không gian - th i gian sân kh u. Vì v y, ngh thu t di n
xu t là thành ph n trung tâm s bi u t c a sân kh u.
M t k ch b n tr nên s ng ng, ư c kh c h a vào không gian - th i gian
b ng i s ng tâm h n, b ng trái tim nóng v i nh p p i s ng tươi m i c a
nh ng con ngư i ch có th d a vào ngh thu t di n xu t c a di n viên trên sân
kh u. M t ý tư ng, m t hình tư ng ngh thu t trong c u t c a tác gi và o di n
cũng ch có th ư c th hi n và bi u t b ng ngh thu t di n xu t c a ngư i di n
viên.
- Ngh thu t di n xu t c a ngư i di n viên sân kh u ư c bi u t b ng hành
ng sân kh u trong m t không gian - th i gian sân kh u. "Ngh thu t bi u di n là
ngh thu t c a hành ng. Hành ng sân kh u chính là cơ s sáng t o, là phương
ti n ngh thu t c a ngư i di n viên"(2). Cu c s ng sân kh u là quá trình hành
ng c a các nhân v t, t s kh i u cho n k t thúc. Sân kh u ph n ánh hi n
th c cu c s ng thông qua hành ng, b ng di n xu t c a ngư i di n viên.
Trên sân kh u, ngư i di n viên ch có th th hi n ư c nhân v t c a mình
thông qua hành ng sân kh u. Di n viên trư ng phái Bi u hi n ã t ng ch chú
tr ng di n xu t ngo i hình nhân v t, khi h c m th y n i tâm nhân v t ã tìm ư c
v b ngoài chân xác bi u hi n. Di n viên trư ng phái Th nghi m thu n túy l i
ch coi tr ng "hành ng n i tâm", coi nh hình th . Th c ch t, hành ng v i tư
cách là phương ti n ph i là "hành ng h u cơ" (Stanixlawski), là s k t h p gi a
n i tâm và hình th - m t s bi u t c h n và xác.
Hành ng và ng tác có m i quan h ch t ch v i nhau: hành ng chi
ph i, i u hành ng tác, ng tác bi u hi n hành ng. Sân kh u là ngh thu t
miêu t hành ng c a con ngư i b ng ng tác.
H th ng hành ng sân kh u ư c coi là h th ng ngôn ng ngh thu t
di n xu t, bi u hi n ng nghĩa c a sân kh u. H th ng hành ng bao g m hành
ng hình th , hành ng ngôn ng và hành ng tâm lý v.v. c a ngư i di n viên
sân kh u. Hành ng hình th g m nh ng ng tác t o nên t hình th ngư i di n
viên. Hành ng ngôn ng là i tho i, c th ai, l i nói riêng. Hành ng tâm lý
ch nh ng tr ng thái có th ng ng l ng v ngôn t c a di n viên, song cũng là lúc
di n viên hoàn toàn dùng hành ng bi u t th hi n tr ng thái sóng gió trong n i
tâm nhân v t.
N u sân kh u là s ph n ánh i s ng b ng hành ng sân kh u qua ngôn
ng - ngư i di n viên, thì ngh thu t di n xu t c a di n viên chính là s khám phá,
- nghiên c u, tìm tòi và sáng t o nên nh ng hình th c hành ng, nh ng ng tác c
th , t o nên h th ng ngôn ng bi u t, t o nên ng nghĩa cho m t tác ph m sân
kh u.
Nghiên c u v n ngh thu t di n xu t c a di n viên chính là nghiên c u
vùng c tính nh y c m, s ng ng và c trưng c a sân kh u, ti n quan tr ng
nh t t o nên cái c áo c a ngh thu t sân kh u.
Tu ng và Chèo - hai th lo i sân kh u truy n th ng c a c ng ng dân cư
Vi t, ã tr thành tinh túy ngh thu t c a k ch hát Vi t Nam. Do s chi ph i c a
c trưng l ch s , xã h i, văn hóa dân t c, nên giá tr ngh thu t Tu ng, Chèo là s
bi u hi n y và s ng ng c a m t "n n văn hóa không gian"(3), khác v i n n
văn hóa thiên v văn b n như phương Tây.
Ngh thu t di n xu t k ch hát Vi t Nam mang nét c trưng chung c a
ngh thu t di n xu t sân kh u và mang nét c trưng k ch ch ng riêng c a sân
kh u k ch hát truy n th ng dân t c.
Ngư i di n viên k ch hát cũng như k ch nói u v a là ch th v a là
phương ti n sáng t o ngh thu t. Cùng vai trò phương ti n bi u t, song hình
th c bi u t c a ngư i di n viên k ch hát truy n th ng khác hình th c bi u t
c a ngư i di n viên k ch nói drame phương Tây.
Hành ng là ngôn ng c a sân kh u, song Tu ng, Chèo hành ng
không di n ra dư i d ng thư ng nh t g n v i hình thái t nhiên như k ch nói.
Hành ng sân kh u trong di n xu t k ch hát truy n th ng di n ra dư i d ng: hát,
nói l i, ng tác ư c vũ o hóa và múa, ư c ti t t u hóa.
Như th hát, múa, nói l i, ng tác ư c vũ o hóa... chính là s th hi n
hành ng. ây, chúng không còn là nh ng ngh thu t t n t i c l p, mà n m
trong s chi ph i c a hành ng. N u di n xu t sân kh u là s kh c h a hình
- tư ng ngh thu t thông qua hành ng, thì hát, múa, nói l i, vũ o... là nh ng
hình th c c a hành ng, là di n xu t -l i di n c a k ch hát.
Hành ng sân kh u trong Tu ng, Chèo truy n th ng ư c th hi n dư i
hình th c hát, múa, nói l i, ng tác ư c vũ o hóa, song t ng v ho c t ng
l p k ch c th , s m, nh t c a t ng y u t không b ng nhau. Có v , có trích
o n n ng v hát, có v n ng v ng tác cách i u, ho c ánh võ, múa.v.v... Tuy
nhiên, y u t hát thư ng n i tr i.
Hát trong k ch hát ch y u s d ng bài b n ông cha sáng t o và phát tri n
t v n dân ca dân t c. Tính a d ng trong s c thái tình c m và hành ng òi h i
s a d ng hình th c ngôn ng th hi n. V n bài b n ca hát trong k ch hát khá
phong phú, áp ng òi h i ó c a k ch hát. Chèo có hát s , c m giá, bình th o,
sa l ch v.v Tu ng có hát khách (khách h n, c tho i, t u mã), hát nam (nam ai,
nam xuân).v.v... Bên c nh bài b n, còn có các làn i u. Chèo có làn th m, s p
ch t, s p ch , oán, thán, ngâm, Tu ng có b ch xư ng, oán, thán, ngâm.v.v... N u
bài b n b qui nh ch t ch v i tính h th ng hoàn ch nh, thì làn i u l i c bi t
linh ng cho di n viên "b làn, n n i u", trong s v n d ng lòng b n sáng t o
bài ca m i nh m th hi n các tr ng thái hành ng.
Khi ã là hình th c c a hành ng, thì hát, múa, nói l i, ng tác vũ o
hóa, ph i ph c v cho hành ng k ch tính, dù có trư ng h p chúng ư c dùng
x lý không gian, th i gian sân kh u, mang tính hành ng, theo qui lu t n i t i
c a sân kh u. Tính sân kh u, tính hành ng là c tính c a sân kh u. V i Tu ng,
Chèo c tính y như m t qui lu t chi ph i toàn b các hình th c hát, nói l i, ng
tác, múa.v.v... trong di n xu t sân kh u.
Là ngôn ng c a di n xu t, n u hành ng sân kh u c a k ch hát truy n
th ng ư c th hi n d ng thái hành ng m ch t ư c l và cách i u, thì sân
kh u k ch nói d ng thái hành ng ư c th hi n g n v i i s ng. N u so sánh
- ngôn ng di n xu t k ch nói v i k ch hát truy n th ng Vi t Nam thì hình th c
hành ng k ch nói g n d ng thái t nhiên, chưa t n ư c l , cách i u và
bi u trưng cao như di n xu t k ch hát truy n th ng Tu ng và Chèo.
ó cũng chính là nét chung và riêng c a ngôn ng ngh thu t di n xu t
k ch hát truy n th ng Vi t Nam và k ch nói.
nguon tai.lieu . vn
