Xem mẫu
- Ngh thu t c i lương v i
v n truy n th ng
Nói n sân kh u ca k ch c i lương, hi n nay còn có ngư i cho r ng nó
chưa nh hình thành m t ngh thu t hoàn ch nh, ho c chưa có h th ng. L y cơ
b môn nay xu t x t thính phòng ca nh c tài t em lên sân kh u, nên làn i u
hò, lý, ca, ngâm càng phong phú bao nhiêu, thì b i u di n xu t càng nghèo nàn
b y nhiêu. Do ó, h có n tư ng: sân kh u ca k ch c i lương không trình th c hóa
như hát b i, m t b môn chuyên di n nh ng tu ng c i n, có nhi u thành t u
xu t s c.
Nh ng ý ki n trên ch c chưa ư c nhi u ngư i tán ng. Ai cũng bi t, ca
k ch c i lương k th a truy n th ng sân kh u c h u c a hát b i. Nó ti p thu ph n
nào v hình th c, nhưng ch theo m t t l có ch ng thôi. Chính nó ã tinh gi n,
ti t ch bư c u t o thành m t sân kh u riêng bi t c a ngành ca k ch c i
lương.
Th nào là sân kh u riêng bi t c a c i lương?
Chúng tôi nghĩ, ã là ngh hý k ch thì dù l i cũ hay l i m i ph i có b t ch
riêng, gi ng nói riêng, i u ca riêng. Mà ã có nh ng cái riêng như v y,t hì t t
thành ra m t l i sân kh u riêng. Hát b i có i u b và nói l i, hát nam, hát khách
(b c xư ng), t u mã, b t bài, ngâm (xư ng thán) v.v... thì c i lương v i tư cách là
m t lo i hình ngh thu t sân kh u, cũng dùng i u b và nói l i, nhưng i u b và
nói l i không gi ng y h t như hát b i, mà ca thì bài b n cũng khác như: Hành vân,
- Lưu th y, Kim ti n, Bình bán, Xuân n , T i oán v.v... T i sao ngh thu t bi u
di n c a hát b i thì nghiêm trang, bó h p trong khuôn kh , mà ngh thu t bi u
di n c a c i lương thì r ng rãi, khoáng t? Theo chúng tôi ó là nh hư ng c a
h tư tư ng và phép x th c a hai luông văn hóa (ngo i bang và dân t c), cho nên
nó ph i có nh ng c i m khác nhau. Chúng ta không l y làm l khi th y di n
viên hát b i ra sân kh u: ng thì ph i cúi r p như lưng cái khánh (khánh chi t),
ng i thì khoanh tay như ôm cái tr ng (bão c ), i tròn thì ph i trúng như thư c
quy, i vuông thì ph i trúng như thư c c , nhìn không ư c ra ngoài vòng v t áo,
nói không ư c vư t quá ngôi th mình. Ph i chăng hát b i ã d a vào sách L ký
mà bi u hi n ngh thu t di n xu t trên sân kh u c a mình ?
Hình nh y là hình nh làm s ng l i trên sân kh u m t m u ngư i xưa:
hình dáng nghiêm trang, i áp, ón chào u m c thư c, như theo m t cái nh p
th i i ã nh s n. ó là m t quy lu t t t nhiên.
Tìm hi u ngh thu t c i lương
Như trên ã nói, c i lương t khi khai sinh n khi hình thành phát tri n,
kinh qua nhi u ch ng ư ng, nhưng cũng r t nhanh chóng. Ch trong m t th i
gian ng n mà hình th c “ca ra b ” ti n lên sân kh u, ti p theo là hát ch p; t hát
ch p n ca k ch c i lương. V y “ca ra b ” là gì? Là ca hát có i u b minh h a.
Hát ch p là cách hát g m nhi u bài liên ca c a t p th hát i nhau, có ng
tác linh ho t, phong phú, ti n t i bi t l ng nó vào m t tích hát ng n, có ý nghĩa
khuyên răn, có n i dung giao d c, d ng nên m t th lo i “ca k ch c i lương”
mà bư c u ã di n tr n v n ư c hai v dài, tương i hoàn ch nh là: L c Vân
Tiên, vi tt theo truy n thơ c a c Chi u, m t nhà nho yêu nư c mi n Nam,
và Kim Vân Ki u vi t theo tác ph m o n trư ng tân thanh c a c Nguy n Du,
m t thi hào c a dân t c. Sau ó, n các v : Lưu Bình Dương L , Cô Ba lưu l c,
Tham phú ph b n, Sáu Tr ng, Duyên ch tình em, T tư ng, Áo ngư i quân
- t , Màn h nh phúc, Tơ vương n thác, T i c a ai, L tay trói ã nhúng chàm,
Khúc oan vô lư ng, Ai b n chung tình, Tô Ánh Nguy t, i cô L u, Lan và i p
v.v...
Khán gi mi n Nam ã tìm th y trên sân kh u c a dân t c mình nh ng con
ngư i Vi t Nam c h u, nh ng m u ngư i Vi t Nam th c s mà hình tư ng áng
yêu áng quý c a Nguy t Nga, và áng thương xót như thân th Thúy Ki u. Dù
di n theo truy n cũ th i “Tây Minh” hay óng vai ngư i con gái i “Gia Tĩnh” là
truy n c a Trung Qu c, dù phóng tá c t truy n Back Street (T c Tô Ánh Nguy t)
c a nư c Anh hay d a vào tác ph m La Dame aux Camélias (t c Trà Hoa n ) c a
ngư i Pháp, thì l i óng v n rút ra t hi n th c xã h i Vi t Nam, nhân v t th hi n
có nh ng nét tiêu bi u, i n hình cho con ngư i s ng trong xã h i Vi t Nam
ương th i. Nghĩa là ã Vi t hóa t cách trang ph c, hóa trang n di n xu t. Tuy
không gi ng h t như ngoài i, nhưng l i r t g n cu c s ng, ư c nâng cao, ư c
c i ti n, nên ph n ông khán gi ưa thích. Nh ng nhân v t “tân th i” m c âu ph c,
nh ng nhân v t “c i” m c nam ph c xưa... Nhưng c i lương không th k th a
hát b i m t cách r p khuôn. Vì sao? Vì ngh thu t c i lương ph n ánh cu c s ng
ch y u b ng bi n pháp ngh thu t hi n th c, m c d u nó ph i vay mư n các
ngành ngh thu t khác như: vũ o, võ thu t, xi c, i n nh, h i h a, ki n trúc và
iêu kh c, thi ca v.v... nhưng có tuy n l a, có b sung và c i biên. Ngh thu t v n
ph i ph c v nhân sinh! Mu n “v nhân sinh”, ngh thu t ph i ph c v con ngư i,
ph i i sát nguy n v ng c a con ngư i, ph i tác ng m nh m vào m c m và tư
duy con ngư i!
Dù mu n hay không, c i lương bư c lên sân kh u kho ng năm 19121 m t
cách v ng vàng. Có hàng ngũ di n viên các lo i vai, có dàn nh c dân t c, có tác
gi biên k ch, có nhi u tài v dân gian, c tích l n xã h i kim th i, có th y
tu ng (h i này chưa có công tác o di n), có h a sĩ v trang trí, ph c trang, có
ánh sáng v.v... t c là c i lương ã xác nh ch c năng, v trí và nhi m v c a mình
- là do nhân dân trao s m nh cho khá quan tr ng: em ngh thu t ph c v nhân
sinh, giáo d c qu n chúng.
Giáo d c nói chung thư ng d a vào hai y u t trong th gi i n i tâm c a
con ngư i: trí quan và c m quan. Ngh thu t ph i rung ng ư c lòng ngư i và
ph i huy ng ư c b óc con ngư i. Như v y s giáo d c v ngh thu t m i có
hi u qu . B i vì, trong m t con ngư i, “s nh n bi t và s thích thú luôn luôn g n
li n v i nhau. M t con ngư i không th ch bi t suy lý, mà còn ph i bi t yêu, ghét,
bu n, vui...”. “Tình c m không ph i là cái ph n th p kém và i l p v i lý trí” (A-
ri-xt t). Hu ng n a giáo d c c a sân kh u là m t l i “giáo d c gián ti p” thông
qua ngh thu t du hý, trong ó khán gi là nhân dân lao ng ( a s là nông dân)
t giác, t nguy n hư ng th ph n mua vui, gi i trí cho mình.
Sau i chi n th gi i th nh t, ngư i lính m , n u ư c s ng sót h i
hương, ã em theo c hơi hư ng và dáng d p xã h i Pháp v Vi t Nam. Phong
t c, t p quán c c u b lung lay và tan rã trư c th l c ng ti n sai khi n. Sài
Gòn, L c t nh ngày càng ông nh ng ngư i b n cùng n làm thuê, làm mư n,
, kéo xe, mua gánh, bán bưng. Nông dân b lũy tre xanh, ng ru ng, lao vào
xư ng máy, công, tư s , hãng tàu, nhà buôn v.v... “Vi c u tư m nh vào nông
nghi p t sau chi n tranh th gi i l n th nh t ã làm cho a ch cư p nhi u
ru ng t c a nông dân. Càng u tư m nh vào nông nghi p bao nhiêu, b n
qu c càng làm cho nông dân phá s n b y nhiêu và bi n h thành tá i n ch có hai
bàn tay tr ng”2.
T ây, thành th có thêm nh ng nhân v t trư ng gi , ti u tư s n, trí th c,
công ch c m i và các t ng l p th dân làm ngh ti u th công quen d n v i sân
kh u c i lương. T t c nh ng c i m y làm cho m i thành ph n thành ph , dù
nhà cao c a r ng hay hang cùng ngõ h m ho c u ư ng xó ch , u m n
chu ng c i lương, vì h ã có m t nhu c u “ngh thu t lãng m n” thích h p v i
“n p s ng m i” trong khi chán ghét n n “luân lý phong ki n h b i”.
- Nh ng khán gi m i c a c i lương h i ó là: lính t p, b i b p, cai th u,
thông ngôn, kýl c, kinh l ch, chánh án, tr ng sư, bi n lý, th m phán, du h c sinh t
Pháp v , nông dân t ru ng r y ra, và nh ng tay t chi ng giang h “ki u m i” c
nam l n n t b n phương t l i... Thêm vào ó là Pháp, n, Hoa ki u thương m i
(có l y v Vi t Nam) cũng h ng êm n thư ng th c sân kh u c i lương.
Sân kh u “hia mão bào giáp” ã ư c thay th b ng “u-ve âu ph c”. Hai
th i kỳ là c hai th h . Có nhân v t m i, t c ph i có bi u di n m i:
- Vai nghi n trong v T tư ng
- Vai gái “giang h quý phái”: Tơ vương n thác
- Vai Má Chín (khách trú) cũng trong v T tư ng.
- Vai b i bàn khách s n trong v H ng y hi p n
- Vai h a sĩ: êm dài vô t n.
- Vai bác sĩ: Duyên ch tình em.
- Vai i úy th y quân: T i c a ai?
- Vai công nhân: óa hoa r ng.
- Các vai chánh án, tr ng sư, bi n lý, b i th m trong v :
Thành s u b kh v.v...
Tôi t h i: n u bi u hi n ph i có “vũ o” như hát b i, thì i u b các vai
trên s ra sao? Ví d : vai nghi n c m cái tiêm, huơ cái d c t u “múa” th nào? Vai
gái “giang h quý phái” có còn dáng d p gì c a nhân v t iêu Thuy n không? Vai
Má Chín cãi l n “rùm beng” thì s d ng ng tác, phong cách gì? Vai b i bàn, tay
trái mang m t ch ng ĩa, m t cái khăn ăn, tay ph i mang m t ch u nư c á to,
- m t chai “Canette” i t ng bàn h u, t ng ch (servir) v a rót rư u, v a hát m i
khách, thì ph i vũ o th nào? Vai h a sĩ ng trư c giá v “v n bút” có s d ng
ư c “tay nư c” không? Vai bác sĩ g p trư ng h p c u b nh, nh ng l p b t c p,
t cách xem m ch, trông ch ng b nh nhân, n tiêm thu c cho ơn v.v... mùa mè,
dáng i u th hi n ra sao? Vai i úy th y quân di u binh xu ng tàu, hình th , tư
th , i ng th nào?Vai công nhân ánh tên “c p r ng” ph i dùng mi ng vũ thu t
gì? Vai chánh án “thi t tòa” có như “thi t tri u” c a tu ng c i không? Còn vai
bi n lý bu c t i, tr ng sư cãi án? v.v... V n th t không ơn gi n...
M y v và các vai trên ph i thông qua hành ng m i b c l tính cách, v y
thì, m i vai u có tâm lý riêng, có i u b riêng. i u b nào cũng ph i chân th t.
Vì chân th t là sinh khí c a nhân v t, mà nh ng di n viên không óng theo “th i
i m i” thì làm sao xúc ng ư c lòng ngư i? Tóm l i, v vui, bu n, m ng,
gi n, cư i, khóc u tùy theo niên h n, khí ch t và hoàn c nh th i i mà bi u
hi n tư tư ng, tình c m ch không th theo nh ng i u b ã quy nh b t di b t
d ch như hát b i. “M t cô ào cho ta m t câu r t lâm ly bu n bã, áng l ta cũng
c m ng ít nhi u, nhưng chán quá, nhìn dư i gh ta th y m t th ng cha th y
tu ng búi tó, gương c n th lép nhép nh c cho ch ào h t câu b c, n câu nam,
thì th t dù ta c m ng n m y cũng hóa b t cư i”3. Vì sân kh u lúc này, cũng
như văn h c, v hình th c cũng như n i dung có khuynh hư ng v t th c xã h i.
Cho nên khán gi ph n ông cũng có tâm lý: “Sao b ng i h c làm ông phán. T i
rư u sâm banh, sáng s a bò”4. “Trong khi kr này n r p vì bu n không bi t làm
gì hơn, thì k khác v a b a ti c y sơn hào h i v ng lên, n c ; i u áng
b c hơn n a là nhi u k v a c h t m t t nh t báo, h v i vào r p hát v i thân
hình p , và qu n áo l ng l y, nh ng thi u ph di m l thu hút qu n chúng cho
ta không l y công...”5. V l i, b môn ngh thu t nào cũng có m c ích là ph n
ánh cu c s ng, c i t o cu c s ng, và cu c s ng là cu c s ng chung c a xã h i.
Nhưng, m i ngh thu t l i ph n ánh cu c s ng ó theo m t khía c nh riêng, m t
phương ti n riêng, v i lo i ngôn ng ngh thu t riêng.
- Ngh thu t hát b i ã làm s ng l i m t th i i xa xưa... “M t pho l ch s
c a m t con ngư i, t c là m t tính cách xã h i nh t nh. Tính cách i n hình, là
ki u m u (type) c a thái và hành ng c a con ngư i xã h i. i n hình, ki u
m u này do nh ng i u ki n xã h i nh t nh t o nên”6.
Vì nh ng l ó mà c i lương bi u di n c a có ph n khác v i hát b i.
Nh ng c i m c a c i lương.
Như trên ã nói, c i lương l y ca nh c thính phòng làm g c, nhưng khác
v i thính phong ch : sân kh u ca k ch ph i có tính hành ng. Ngoài nh ng bài
b n lương khác như hát b i, c ng vào ó, c i lương có thay i sân kh u theo l i
kim th i: v tranh c nh, sơn th y, làm bài trí, b c nh, phông màn theo phương
pháp m i.
Theo s nghiên c u c a chúng tôi, thì c i lương v sau m i xoay sáng di n
nh ng tài l y trong l ch s phong ki n Trung Qu c và La Mã c i vì nhi u lý
do, nhưng lý do chính là: 1 - Nh ng v xã h i “kim th i” thu c lo i hi n th c phê
phán có n i dung ti n b u b th c dân Pháp c m oán; 2 - Giai c p tư b n ã
dùng sân kh u c i lương làm phương ti n thương m i, kinh doanh nên quay v
khai thác tu ng hát rút t s tích tu ng c i Trung Qu c và La Mã c i
tránh né d dàng hơn, và cũng thu nhi u l i nhu n. Tuy nhiên, nh ng tu ng tích
này em ra di n, tinh th n v n nhu m màu s c dân t c Vi t Nam. ó là ph n n i
dung. Còn ph n hình th c, c i lương cũng c mò m m th hi n l i óng riêng bi t,
nh t là v y ph c và cách trang s c: “ ào kép võ, m c ng lo t áo nhưng theo
ki u “py-ja-ma” c b , xung quanh vi n lông c u tr ng, hay lông th ho c tua kim
tuy n, i khăn x p, i giày “ban”. Qu n thì như qu n ùi c a r p xi c, thư ng
dùng bít t t dài n t lên n t n háng. Nh ng ào kép võ này, m c áo choàng, tay
c m o n ao, ho c trư ng côn. Còn ào kép văn, m c áo g m dài, i khăn x p
v.v...”7. V n này, chúng tôi chưa có ý phê bình sai hay úng, mà ch mu n
- ch ng minh m t i u: c i lương là con c a hoàn c nh xã h i trong m t th i
kỳl ch s nh t nh. Do ó, c i lương luôn luôn tìm phương hư ng, phong cách
hóa ngành ngh thu t non tr c a mình, ngõ h u i sát trào lưu xã h i ương th i.
T ca hát n bi u di n u khác hát b i. M t ng thì dùng nh ng i u b tư ng
trưng, dùng “ngôn ng phù hi u”, nh y múa nhi u; còn m t ng theo i u b t
nhiên. Nh ng màu mè, hình dáng u th hi n tính cách nhân v t, tình c m: h , n ,
ưu, tư, bi, kh ng, kinh (m ng, gi n, lo, nghĩ, bu n, ho ng, s ). Ph i nói thêm r ng:
ch “t nhiên” c a c i lương bi u hi n ây không ph i cái “t nhiên” nguyên
th y, cũng không ph i là như i s ng hàng ngày, mà nó ch là căn c vào “t
nhiên” trong hoàn c nh i n hình mà sáng t o.
B n thân c i lương là “trò di n”, s sáng t o cái chân th c ư c hình tư ng
hóa sân kh u, do t ch th nghi m và tư ng tư ng khơi g i ra. Hơn n a, vi c
bi u di n cũng r t c n có cái tình c m chân th t thì m i có th làm cho lòng ngư i
c m ng.
Sân kh u c i lương ng bên b môn chèo và hát b i như tranh: “Lưu Quan
Trương trong th i Tam qu c”, l i s n sinh ra “ t m i” c a mi n nam Nam B ,
nên nó không ư c bi t n công trình kh o c u c a cu n Hý phư ng ph l c c a
Lương Th Vinh biên so n t i Lê Thánh Tông. Trong sách này có ghi l i các
khoán ư c cho các phư ng: t k ch b n n di n xu t, t cách ánh tr ng n
phương pháp múa hát; ã ra nh ng nguyên t c: “t tương” (t c là b n s tương
quan) trong múa, lu t “hô ng tương sinh” trong giao lưu nhân v t (t c là th
gi ng co) trên sân kh u, quy t c “sáu ch ” (t c là: thanh, s c, th c, tinh, khí, th n)
v tiêu chu n c a các di n viên8. Ti c r ng, cu n sách công phu ó ã th t truy n
t lâu.
T kh i th y, i u hát c i lương ã k th a hát b i (sau g n 200 năm kinh
nghi m hý trư ng), nhưng c i lương ti p thu kh u hi u “thanh s c song toàn” b ng
- cách thêu b n ch kim tuy n y lên b c trư ng xa-tanh màu lam, treo trư c t m
màn nhung . Và c g ng th c hi n m t cách khiêm t n.
Nh n th y câu thành ng “nh t thanh nh s c” không th “song toàn” ư c,
vì n u coi nh các m t khác, thì không di n t tr ng thái tâm lý trong tình
hu ng ph c t p, nên ph i thêm vào hai ch “tài duyên” h p l i, m i th hi n n i
th gi i n i tâm c a nhân v t. Nghĩa là có “thanh” ph i có “s c”, có “tài” ph i có
“duyên”; b n nhân t liên quan v i nhau, m t thi t như hình v i bóng, là quy t
nh s thành công v bi u di n nói chung c a các b môn ngh thu t.
Tóm l i, b n y u t này k t thành m t th th ng nh t. Trong “thanh s c”
(gi ng hay, ngư i p) thì “tài duyên” (g m có i u b , màu mè) là um ic a
ngh thu t bi u di n; n sau l p ph n hương là màu mè, b i u, còn ph i có t n
k ch, t c là c t truy n; b c c ph i g n gàng, tích trò ph i có mâu thu n, có xung
t k ch li t m i h p d n ngư i xem, dù tu ng, chèo hay c i lương cũng u như
v y. Nhưng xét v phương di n k t c u m t v ca k ch, thì c i lương có khác hơn.
Như trên ã nói, tu ng hát b i xưa b c c theo l i ti u thuy t trư ng thiên, nên
dông dài phi n ph c, có khi hàng tháng, hàng năm m i di n h t, chêm vào nh ng
c nh không liên quan gì n chính văn, làm loãng t n tu ng, không làm n i b t
ch . ó là h n ch c a hát b i. C i lương bao gi cũng mu n câu chuy n tr n
v n, liên t c, ti p di n, ho t ng sôi n i, hình nh nhân v t rõ ràng, tình ti t cô
ng, và chú ý nêu b t tr ng i m. Xem cách k t c u c a m t s v ca k ch “kim
th i”, chúng ta s nh n th y c i m y c a sân kh u c i lương.
M t v ca k ch k t c u theo l i m i ph i g n gàng, mà không m t v t
nhiên. Trong màn u ph i hé m cho khán gi bi t v n mà mình mu n di n
gi i, dù ch là m m m ng. Trong vài màn ti p theo ph i cho th y k ch di n bi n
như th nào, cách x lý làm sao? Màn chót ph i gi i quy t th nào cho th a áng
sau khi êm bi u di n k t thúc.
- Trư c kia, v t thư ng là nhi u màn, sau ph i thâu tóm câu chuy n l i
trong ba, b n màn ho c n năm, sáu màn là cùng. M i màn ph i cho có sinh khí,
dài hơi b ng nhau m i gi ư c th quân bình. Cách b c c l p lang ph i ti p t c
nhau như s i ch n i li n thành xâu chu i, không nên l n x n... Ph i bi t cái
“nút” c a t n k ch mình “th t” l ng hay ch t, ch nào, và “c i m ” cho có lý có
l , h p tình h p c nh, cho rõ r t thêm. Câu chuy n ph i ly kỳ, nhưng không có
nghĩa là quái n, ph i gay c n nhưng tránh gi t gân, làm náo lo n th n kinh c a
khán gi . Ngôn ng c a nhân v t ph i tùy t ng th i i mà tái hi n, ch không
gán ghép, cư ng ép m t cách thô b o. Di n tu ng xưa, tích cũ dù ph i dùng l i
văn c i n, dù “t thư ngũ kinh”, ngư i so n v cũng ph i d ch di n thành nôm.
Ch gi l y cái tinh hoa, thu n túy c a m t n n tri t h c c Á - ông và gi i
thi u tinh th n ti n b , o c trong sáng, nghĩa nhân c h u c a ông cha ta
(nhưng tránh dùng bác h c). Di n v kim th i ph i dùng văn phong m i cho ph
c p, “nhưng tránh thông t c” và ph i nh y bén trư c th i cu c bi n thiên c a xã
h i hi n t i, mà vươn t i tương lai. Tóm l i, ngh thu t c a hát b i có cái hay cái
p, ngh thu t c a c i lương cũng cái p cái hay. Hát b i hay v âm i u hùng
tráng, và pv b i u tư ng trưng, khu ch i; ti c r ng v cách x p tl p
lang còn b h n ch . C i lương hay v gi ng nói, ti ng ca “tròn vành rõ ch ”, và
pv b i u, cách b c c, dàn c nh theo phương pháp m i, tuy chưa ư c tinh
vi, cao di u, nhưng cũng g n v i cu c s ng hơn. V âm i u, có ph n kém hùng
tráng, nhưng l i r t tr i ph n tr tình. Nh ng l p “ c b ch” không nh ng i sâu
vào tâm h n khán gi , mà nh ng o n i tho i, i ca u h p d n. ó là nh ng
ưu i m c a c i lương.
Văn chương hát b i hay theo l i c i n, nghĩa lý r ch ròi, tình ý sâu s c,
nhưng l i dùng nhi u i n c và ch Hán, nên ít ngư i hi u rõ. Văn chương c i
lương hay v tân kỳ, l i bi t ưa thêm vào thơ nôm dân t c, nhưng cũng m c
như c i m là dùng nhi u t ng “sáo mòn”, kém ph n hàm súc và tinh t . Mu n
cho t n thi n t n m , tư ng c hai b môn nên so sánh cân phân, s a i d n d n,
- b sung cho nhau. Ch ng nên th y ngh thu t c a hát b i ã n ích r i mà v i
cho r ng c i lương ch ng có truy n th ng và không có ngh thu t bi u di n.
Chúng tôi nghĩ r ng, mu n hi u bi t m t lo i hình ngh thu t nào ó c a dân t c
thì chúng ta ph i sưu t m, kh o c u cho tinh tư ng th u áo, tránh tình tr ng
th y hoa mà ch ng th y g c, ho c ngư c l i. Dư i ch tư b n, m t s di n viên
tr không h c t p, thi u tu dư ng, nh y lên sân kh u nh ca trôi ch y ư c sáu câu
v ng c , là l p t c bư c lên ài danh v ng. H vào ngh thành công ch có th , mà
ký ngay cái h p ng ba trăm ngàn, ư c ông b u, bà ch o b , vu t ve, thì còn
coi ai ra gì n a. N u chúng ta òi h i m t s di n xu t có h th ng, có t ch c
các lo i di n viên ó thì ch là s không tư ng, và không có cơ s th c t . Lòng t
ph , t ái gi t ch t m t s kính tr ng th y, và khinh b b n nh ng ki u ngư i
ngh sĩ ó r i. H quên nh ng ngh sĩ tiên phong như: Năm Ph , Phùng Há, Tư
Sang, B y Nam, Kim Thoa, Sáu Ng c Sương, Thanh Loan, Thanh Tùng, B y
Nhiêu, Năm Châu, Tư út, Tư Chơi, Ba Vân, Tư Th ch, T Anh v.v... khi bư c
chân vào ngh ã tr i qua bao nhiêu ch ng ư ng chông gai bão táp, bao nhiêu
kh c c gian nan, m i t ư c m t vài thành công b ng nư c m t, m hôi và
máu. mi n Nam vùng t m b chi m m y năm nay, ngư i ta ang ca ng i l i di n
xu t c a “ t sóng m i”, nghĩa là nhóm tr trên dư i hai mươi tu i, có thông
minh và thanh s c như: Thanh Nga, khi c m v bi t li n o n nào làm cho ngư i
ta ph i c m ng; H u Phư c, Ng c Giàu là di n viên cua “thiên phú” có l i di n
xu t do tr i cho, ch c n ra sân kh u là t ý di n như “s ng th c”9.
Chúng ta r t kính ph c và yêu quý nh ng di n viên có “khi u” y. Nhưng,
ph i bi t thêm r ng: thiên tài b m sinh ch có năm ph n trăm, còn chín mươi lăm
ph n trăm là công phu. Trong cu c nói chuy n v i các văn ngh sĩ và cán b năm
1962 mi n B c, Th tư ng Ph m Văn ng có nói i ý như sau: “... Mu n có
b n lĩnh ph i có v n, l i ph i dày công rèn luy n cho có tài năng. Tài năng ph i
i ôi v i công phu m i làm nên s nghi p. Tài năng là công phu” v.v...V sân
kh u Trung Qu c, có ngư i k l i r ng: “Thư ng ngư i ta v n nói “anh kia óng
- tu ng c i mà v n không có khi u”. Khi u ây là nói có n m v ng th nh th o
k thu t bi u di n bên ngoài cho h p v i tình c m chân th t bên trong hay không.
H n m v ng ư c s k t h p trong ngoài ó sáng t o ư c chân th t sân
kh u, thì g i là bi t óng tu ng. Nó là cái m c ánh giá m t di n viên. Mu n
t t i cái m c bi t óng tu ng, di n viên chúng ta c n ph i n l c h c t p m i có
th thành công ư c”10.
V sân kh u nư c Pháp, cũng có chuy n như sau: “Guitry óng v Ông
Piégeois tìm ư c m t dáng i u y như th t. Ông v n ph i lôi kéo m t gã hoàn
toàn th t v ng ra i, và c làm cho h n hy v ng lên m t chút. Ông bèn i vào u
h n m t chi c mũ d ; gã kia m c t nhiên như v t vô h n; áng thì c ch ó
ph i làm khán gi c m ng l m m i ph i; nhưng chi c mũ l i em i l ch thành
c r p cư i ...”, và, “Mounet Sally v Edipe khéo dàn x p b i u (t trư c) c a
mình, nên làm c m ng khách xem n c c i m. Nhưng, trong v Hamlet, ông
ta, lúc ra trò m i nghĩ l y cách giơ tay, giơ chân, thành ra có lúc làm cho khán gi
phì cư i. Ai cũng c m th y r ng cho m t vai trò th t qu gi n d , th t qu bu n
r u, lên sân kh u là m t i u v ng d i. Ch là t i các d u hi u t nhiên t các
tình c m con ngư i u có nhi u nghĩa c ; m t k ương lúc tình ng lên c c
i m, th t là r , mà khán gi cũng lây cái r y n t... Sau n a, c ch cho chí nét
m t không dàn x p trư c, v ngư i thành gi ng in m t trang sách l m ch è lên
nhau, c gi m i ngư i hi u m t l i; tình c m không gi ư c duy nh t n a; m i
khán gi t t l y cách thư ng th c c a riêng mình, ho c khen, chê hay ch nh o
v.v...
C hai chuy n trên, u có ý nghĩa i v i nh ng di n viên c a “thiên phú”
(S.T. nh n m nh), có l i di n xu ta tr i cho; ch c n ra sân kh u là t ý di n như
“s ng th c” (S.T. nh n m nh).
Còn tình hình sân kh u mi n B c ra sao? Tôi xin mư n l i ng chí Tr n
B ng phát bi u trong bài Ngh thu t sân kh u qua H i di n năm 1970 như sau:
- ... “ i ngũ di n viên c a chúng ta trong m y năm qua phát tri n r t nhanh,
vư t xa m c ào t o h ng năm c a các trư ng ngh thu t. H i di n l n này m t
m t phát hi n ư c nhi u tài năng tr , nhưng m t khác cũng b c l nhi u như c
i m c a t ng l p di n viên này. V n nâng cao ch t lư ng ngh thu t bi u di n
ư c t ra c p thi t. Bi n pháp nâng cao ch t lư ng ngh thu t bi u di n ư c t
ra c p thi t. Bi n pháp nâng cao th c t nh t là h c t p truy n th ng, mà truy n
th ng không âu xa, truy n th ng n m c th các ngh nhân, các di n viên
già d n tu i ngh ang ho c ít ho c nhi u sinh ho t r i rác các oàn ngh thu t
chuyên nghi p c a chúng ta”... “Tình tr ng h n t p trong phong cách ngh thu t
c a các v di n, nh t là các v k ch hát dân t c, ch ng t r ng chúng ta còn chưa
làm ch ư c ngh thu t c a truy n th ng, do ó, b lúng tùng r t nhi u trong khi
phát tri n nó, v n d ng nó. S hi u bi t hi n nay c a chúng ta ph n l n m i d ng
l i cái v bên ngoài c a truy n th ng”.
Như th , ta th y r ng, sân kh u toàn qu c ang òi h i nh ng ngư i ngh sĩ
chúng ta ph i c i ti n và k th a m t cách c p bách. Vì nhân dân ã thay im i
quan h xã h i, c o c l n xúc ng th m m c a con ngư i, thư ng th c
ngh thu t ngày nay không còn nh ư c n a, ng th i cũng mu n xóa nh ng
tình tr ng xô b bi u hi n trên các m t ngh thu t. Nh t là ngh thu t di n viên,
không th h n h p, tùy ti n, h th p ngh thu t. Mu n nâng cao ch t lư ng
bi u di n thì m t trong nh ng bi n pháp th c t nh t là ph i h c t p k thu t cơ
b n c a truy n th ng.
V y h c t p k thu t cơ b n như th nào? K th a truy n th ng nh ng gì?
Trên sân kh u h i di n, chúng ta ã ch ng th y có nhi u di n viên x lý múa cơ
b n m t cách b a bãi, vô m c ích. Có di n viên t ra có công h c t p truy n
th ng, như di n viên óng vai Tri u Qu c t trong v tu ng Tri u Qu c Trinh
c a ngành hát b i. áng ti c là anh ã l p l i nguyên hình nh ng ng tác c a vai
- ng Kim Lân trong tu ng Sơn H u vào vai Tri u Qu c t, không h chú ý t i
tính cách riêng bi t c a hai nhân v t này khác nhau như th nào.
Qua s trình di n c a các oàn Chuông Vàng, Nam Hà, Vĩnh Phú và Kim
Ph ng (thu c ngành c i lương) thì: “Rõ ràng trình hi u bi t v di n xu t lo i
“tu ng t u” thiên l ch quá nhi u gi a các di n viên, cho nên c nh “tr ng ánh
xuôi, kèn th i ngư c” c di n ra t ng phút t ng giây trên sân kh u”... “T i sao
cùng m t v Trưng Vương mà vai Mã T c thì hóa trang và di n xu t theo l i
tư ng trưng, v m t eo râu, i ng kh n , còn vai ti u phu thì hóa trang, ph c
trang, di n xu t theo l i hi n th c; trong khi Tô nh và Tào Uyên thì cách i u
n a v i, ăn m c, i u b thì theo ư c l , nhưng m t mày v n nguyên?”... “T i
sao i u b c a m t s nhân v t v L a Diên H ng l i b t chư c l i di n tu ng La
Mã?”... “T i sao quân sĩ nhà Tr n xông ra chi n trư ng m c giáp eo gươm mà
mi ng l i l m nh m hát m t bài hành khúc (marche) 2/4: Sát Thát! Ti n ra sa
trư ng!”, v.v.... và v.v...11.
Nói v y không ph i là chúng tôi ph nh n thành tích c a chúng ta qua H i
di n năm 1970. V nhi u m t, các b n cũng có nhi u ưu i m. Nhưng, ây
chúng tôi chưa nói n ư c, vì không thu c ph m vi bài này. Chúng tôi ch sơ b
c p nv n truy n th ng và phong cách.
Ph i chăng khi h c t p các vai m u, ngư i k th a truy n th ng, cũng như
ngư i ti p thu truy n th ng không ng trên m nh t hi n th c mà khai thác
truy n th ng sinh ng, l i i vào b i ng “xương tàn quá kh ”, mà d ng lên
m t “t thi c i” b t chư c “nguyên xi”? Hay ngư c l i, ã hi n i hóa l ch
s m t cách thô b o, nghĩa là b t chư c ngo i lai m t cách k ch c m, trong các
tu ng thu c v l ch s ? Không bi t r ng, trong lĩnh v c ngh thu t sân kh u, n m
v ng truy n th ng là v n d ng ư c truy n th ng trong s miêu t và tái hi n
cu c s ng và con ngư i trong xã h i m i.
- Chúng ta bi t r ng, hi n t i cũng như tương lai không th o n tuy t ư c
v i quá kh . Không nh ng c i lương mà ca k ch m i, k ch nói u nên h c t p
truy n th ng và ph i k th a mãi mãi. ng th i, cũng c n ph i ti p thu tinh hoa
ngh thu t c a nư c ngoài và h c t p k x o ngh thu t c a các v ti n b i. M t
khác, l i ph i bi t chú ý n t p quán sinh ho t và trình thư ng th c ngh thu t
c a nhân dân, nh t là kh u v c a dân t c. Song, h c t p cũng như ti p thu không
có nghĩa là bi n thành như m t, không th em cái này mà thay th cho cái kia.
N u hát b i v t b tr ng, ng la, múa hát, như o n “T Trình, Kim Lân, Linh
Tá th thách nhau”, ch nói không thôi thì cũng v n là hát b i; c i lương b âm
nh c nh (lo i àn kéo và g y) i s d ng múa, có tr ng, có ng la, th m chí
có c kèn trong l p “Quan Công nguy t h khán binh thư”, thì cũng v n là c i
lương; và k ch nói di n v Thanh niên c n v i dù có nhi u màn ca, màn múa,
thì cũng v n là k ch nói, ch không th l n l n ư c.
Tóm l i, ngư i di n viên nào cũng ph i tìm th y i u hát c a riêng mình,
mà ch có b t chư c câu chuy n nói h ng ngày tìm gi ng t nhiên, nh t là di n
viên ca k ch. Trên sân kh u, áng l h kêu thì ph i hát, áng l h ng y thì
ph i múa. ng tác sân kh u chính là múa ch không ph i c ng. Giơ con dao
âm m t nhát cũng có m t i u riêng, huơ cái g y m t “mi ng” cũng ph i l a
ch n ng tác cho p m t. Nguyên lý y ai n y u bi t, và ư c m i ngư i ch p
nh n.
Chúng ta ph i ra công h c t p truy n th ng n m v ng k thu t c a ông cha.
ng th i ph i m nh d n c i cách, m nh d n sáng t o, c hai ph i k t h p v i
nhau. K th a là ph i phát huy và phê phán, ch không th sáng t o vi n vông, c i
cách vô m c ích. Chúng ta luôn luôn nh r ng s v t m i thư ng s n sinh ra
trong lòng nh ng cái cũ. V v n này, ngay sau khi Cách m ng tháng Mư i Nga
thành công mà v n còn có ngư i ch trương r ng t t c truy n th ng văn hóa ngh
thu t trong quá kh c a dân t c u tiêu bi u cho m t h th ng tư tư ng không
- theo ch nghĩa Mác, không phù h p v i tư tư ng xã h i ch nghĩa... M c dù có tư
tư ng ti n b chăng n a cũng là n m trong ph m trù tư tư ng tư s n, phong ki n,
không th giúp ích ư c gì cho xã h i xã h i ch nghĩa. Lê-nin ã nh n th y s sai
l m “quá t ” ó và năm 1920, trong i h i l n th III c a oàn Thanh niên
C ng s n Liên Xô, Lê-nin ã ch th r ng: “Văn hóa vô s n âu có ph i là i u mà
ch ng ai bi t t âu giáng xu ng, âu có ph i là ư c b a t ra do m t s ngư i
t cho mình là nh ng chuyên gia v văn hóa vô s n, nó ph i là s phát tri n theo
quy lu t c a nh ng kho tàng ki n th c mà nhân lo i ã t ng t o nên dư i ách c a
xã h i tư b n ch nghĩa, xã h i a ch , xã h i quan l i”12.
Do ó n n sân kh u c a chúng ta cũng không th m t s m m t chi u v t b
truy n th ng làm l i t t c t u ư c. Vì n u như v y s không sáng t o n i
cái gì m i, dù cho có sáng t o, c i cách ư c i chăng n a thì cũng ch ng ư c
b n lâu, mà qu n chúng cũng không hoan nghênh nh ng “cái m i” như v y. V
v n này, ng chí Lê Du n có vi t: “Con ngư i xã h i ch nghĩa c a nư c ta
không nh ng ph i h p th ư c nh ng thành t u m i nh t c a n n văn minh hi n
i, mà còn ph i k th a và phát tri n nh ng c tính t t p tiêu bi u cho tâm
h n c a con ngư i Vi t Nam ư c hun úc su t b n ngàn năm l ch s ”13. ng
chí Trư ng Chinh cũng ã nói: “Có khai thác ư c v n cũ c a hàng nghìn năm lao
ng sáng t o c a nhân dân ta, chúng ta m i t o nên ư c m t n n văn ngh m i
phong phú hơn n n văn ngh c a t t c các th i i t trư c n nay trong l ch s
dân t c”14. ó là phương châm ch o cho tôi suy nghĩ và nghiên c u h c t p,
t bày m t vài ý ki n nh trong bài này.
1
. Theo Thu n phong, báo Tin Văn s 13, 1964, xu t b n Sài Gòn.
2
. Lê Du n: Giai c p vô s n v i v n nông dân trong Cách m ng Vi t
Nam.
3
. H i Tri u: V văn h c ngh thu t.
- 4.
Thơ Tú Xương
5.
Gơ-tơ: (Goethe): Khai trư ng t
6.
Ti-mô-phê-ép: Nguyên lý lý lu n văn h c.
7
. Xem b c nh “Thôi T thí T Quân” tr. 57 thì s rõ.
8
. Theo bài “Lương Th Vinh” c a Quỳnh Cư trong Nh ng ngôi sao t
nư c, t p I, Nhà xu t b n Thanh niên.
9.
Theo báo Văn àn (1962) xu t b n Sài Gòn.
10.
Theo N n t ng ngh thu t bi u di n k ch hát Trung Qu c, H Lãng d ch
11
. Lê Văn Ch t: M t s nh n xét v sân kh u c i lương c a H i di n năm
1970.
12
. D n theo Nh ng ý ki n v văn h c dân gian Vi t Nam, Nhà xu t b n
Khoa h c, Hà N i, 1966, tr.57.
13.
Lê Du n: Dư i lá c v vang c a ng, vì c l p t do, vì ch nghĩa xã
h i, ti n lên giành nh ng th ng l i m i, tr.80.
14.
D n theo Nh ng ý ki n v văn h c dân gian Vi t Nam, sách ã d n tr.58.
nguon tai.lieu . vn
