Xem mẫu
- M I QUAN H GI A NGH THU T ÂM NH C VÀ
NGH THU T SÂN KH U TRONG OPERA
Trong sân kh u luôn có s tham gia c a ngh thu t âm
nh c. T nh ng hình th c sơ khai c a sân kh u như các trò
di n, các hình th c k chuy n s thi c a các dân t c trên th
gi i… đ n các hình th c sân kh u l n như k ch nói c a
phương Tây; Tu ng, Chèo, C i lương c a Vi t Nam… đ u có
m t c a âm nh c. Th m chí, có ngư i còn cho r ng, m t v
k ch dù nh đ n đâu n u như không có s tham gia c a âm
nh c thì có th nói đó là m t tác ph m hoàn ch nh.
Trong sân kh u luôn có s tham gia c a ngh thu t âm nh c. T
nh ng hình th c sơ khai c a sân kh u như các trò di n, các hình th c k
chuy n s thi c a các dân t c trên th gi i… đ n các hình th c sân kh u
l n như k ch nói c a phương Tây; Tu ng, Chèo, C i lương c a Vi t
Nam… đ u có m t c a âm nh c. Th m chí, có ngư i còn cho r ng, m t
v k ch dù nh đ n đâu n u như không có s tham gia c a âm nh c thì có
th nói đó là m t tác ph m hoàn ch nh.
Trong nh ng hình th c sân kh u sơ khai như K khan c a các dân
t c Tây Nguyên, Đ đ t đ nư c c a dân t c Mư ng thư ng có các nh c
c gõ, nh c c hơi... đ m theo. Tuy đó có th không có các làn đi u hát,
nhưng có y u t hát trong các câu k thơ hay có th nói đó là nh ng câu
hát thơ mang tính ngâm ng i.
Trong sân kh u k ch nói, âm nh c thư ng tham gia vào các ph n
m màn, k t thúc, làm nh c n n, nh c chen, nh c chuy n màn, chuy n
c nh… góp ph n t o hình tư ng, tăng thêm tính k ch và nhi u khi còn có
- nh ng ti t m c âm nh c hoàn ch nh đ miêu t tâm tr ng nhân v t ho c
làm n n b sung cho tình ti t k ch. Thí d , trong v k ch nói Pergun, nh c
sĩ Edvard Grieg đã vi t ph n âm nh c như nh ng ti t m c âm nh c hoàn
ch nh, trong đó giai đi u đ y ch t thơ đ p như hoa đ ng n i c a bài hát
“Khúc hát nàng Solvei” (làm n n cho c nh Solvei tóc b c tr ng đ ng trên
b bi n ch đón Pergun tàn t tr v và ch t trong vòng tay c a Solvei) đã
làm cho ngư i xem ph i xúc đ ng. Ph n âm nh c c a v k ch Pergun sau
này đã đư c Grieg tách ra vi t thành t khúc (suite) cho dàn nh c giao
hư ng và là m t trong nh ng t khúc xu t s c c a âm nh c lãng m n th
k XIX.
Còn trong Tu ng, Chèo và C i lương thì gi a âm nh c sân kh u
khó có th nói ngh thu t nào là chính và ngh thu t nào là ph .
Vì th , có th kh ng đ nh trong sân kh u luôn có vai trò c a âm
nh c. V y trong opera, m t ngh thu t đ nh cao c a âm nh c bác h c
chuyên nghi p thì sân kh u có vai trò như th nào?
Opera ra đ i châu Âu, đư c đánh d u trong s nghi p sáng tác
c a các nh c sĩ ngư i ý cu i th k XVI đ u th k XVII v i tác ph m đ u
tiên là Dafné c a Peri (1560 – 1633) sáng tác năm 1594. Quá trình phát
tri n c a l ch s opera cũng là quá trình c a nh ng quan ni m khác nhau
v vai trò c a âm nh c và k ch trong ngh thu t này.
Có th nói, c i ngu n xa xưa c a opera xu t phát t bi k ch c đ i
Hy L p - ngh thu t t ng h p k t h p sân kh u v i thơ ca, nh c và múa,
m đ u cho các v bi k ch thư ng có s tham gia c a m t dàn h p
xư ng. G n hơn n a là t các tích trò hay còn g i là trò di n trong n n âm
1.
nh c c a các hi p sĩ th k XI th i Trung c Các hi p sĩ di n các trò
theo m t n i dung tích truy n nào đó và sáng tác các bài hát theo trình t
- c a tích truy n. Có m t tác ph m là “Trò di n v Robin và Marion” đã
đư c trình di n đ n t n th k XV và theo sách L ch s âm nh c th gi i
do Nguy n Xinh biên so n đã cho r ng đó là m t trong nh ng “ hình nh
báo hi u cho s ra đ i c a nh c k ch thông t c Pháp sau này” 2. Tuy
nhiên, bi k ch c đ i và các trò di n trên, ngh thu t sân kh u đóng vai
trò ch y u. Đ n các th lo i như ca c nh hay ca k ch sau này thì âm nh c
đã chi m m t v trí quan tr ng. các th lo i này, âm nh c g n bó h u cơ
v i sân kh u. Âm nh c không còn đóng vai trò đ m n a mà đư c c u trúc
thành các ti t m c thanh nh c. Đ c bi t, âm nh c trong ca k ch không ch
g m các ti t m c mà còn c u trúc thành các trư ng đo n, th m chí xuyên
su t toàn b quá trình phát tri n c a v k ch và có c nh ng y u t t a
như hát nói trong opera. Đi u đó ch ng t ca c nh và ca k ch là nh ng
ngu n g c tr c ti p c a opera. Có th l y ngay các ca k ch c a Vi t Nam
làm thí d cũng đ đ ch ng minh cho đi u đó. Trong v ca k ch “ Sóng c
không ngã tay chèo” c a Đ Nhu n, tác gi đã dùng mô-tip và ch t li u
chèo B c b làm s i ch xuyên su t tác ph m. Sau này, v opera Vi t
Nam đ u tiên Cô Sao chính là k t qu c a m t quá trình sáng tác nhi u
tác ph m ca c nh và ca k ch c a nh c sĩ Đ Nhu n.
Ngh thu t opera th gi i th c s đư c đánh d u b ng Dafné c a
Peri, nhưng Dafn không còn t ng ph n n Eurydice (1600), cũng c a
Peri, đư c coi là m t trong hai tác ph m đ u tiên. Trong Eurydice n i dung
c t truy n đư c d n d t b ng l i d n chuy n, và đây âm nh c đãng vai
trò ch ch t.
Nhi u khán gi xem opera thư ng đ thư ng th c ngh thu t âm
nh c là ch y u b i r t nhi u v opera có n i dung c t truy n l y t các
tích truy n ho c t các tác ph m văn h c n i ti ng c a th gi i mà khán
gi xem opera nhi u khi bi t trư c n i dung c a v .
- Tuy nhiên, đã có m t th i kỳ, do quá đ cao vai trò c a âm nh c
(đ c bi t là đ cao k thu t thanh nh c), d n đ n s tr ng r ng trong n i
dung k ch. Các ti t m c thanh nh c và c các ti t m c múa g n như đư c
s p x p quy đ nh theo l i mòn nên opera châu Âu đã b suy thoái (cu i th
k XVII - đ u th k XVIII). Đ n th i kỳ c đi n Viên (n a sau th k XVIII),
nh c sĩ C.W. Gluck đã c i cách opera trên nguyên t c âm nh c ph i ph
thu c vào n i dung k ch. Ông ch ng l i khuynh hư ng sùng bái k thu t
thanh nh c đơn thu n.
Cũng là nhà c i cách opera nhưng W.A. Morazt l i có quan đi m
khác Gluck là k ch ph i ph thu c âm nh c. Ông đ cao vai trò c a âm
nh c như các ti t m c thanh nh c c a ông không sáng tác theo khuôn
m u quy đ nh, ông chú ý t i v đ p c a âm nh c, tính hình tư ng trong
t ng tình hu ng k ch và hi u qu c a dàn nh c giao hư ng đem l i cho v
k ch. Nhưng đi u quan tr ng là âm nh c trong tác ph m c a ông đư c g n
bó m t cách th ng nh t v i n i dung k ch. Chính vì v y, Mozart không
nh ng đ cao đư c vai trò c a âm nh c, k thu t thanh nh c và dàn nh c
giao hư ng mà ông còn làm phong phú cho n i dung k ch và tr thành nhà
c i cách vĩ đ i sau Gluck.
S phát tri n c a ngh thu t opera các th i kỳ sau (th k XIX,
XX) cho th y ngh thu t âm nh c ngày càng đóng vai trò ch ch t trong
opera.
Tuy nhiên, ph i kh ng đ nh r ng, ngh thu t sân kh u có vai trò r t
quan tr ng trong opera. Nhi u ý ki n cho r ng trong opera, vai trò hàng
đ u là âm nh c, sau đó là sân kh u. Có ý ki n đánh giá sân kh u quan
tr ng ngang hàng v i âm nh c. Trong cu n Ngh thu t opera c a PGS-
NSND Trung Kiên có vi t: “Trong tác ph m opera t p trung hai ngh thu t
- gi vai trò ch y u là âm nh c và k ch”1. N u l y hình nh đ ví thì có th
coi sân kh u là b đ cho âm nh c c t cánh.
Tính sân kh u đư c bi u hi n trong opera nhi u phương di n.
Trư c h t là v m t k ch b n.
K ch b n trong opera v cơ b n cũng gi ng như sân kh u k ch nói
là có n i dung c t truy n, đư c chia thành các màn, các c nh. K ch b n có
th đư c chuy n th t tác ph m thơ ca, t tác ph m văn h c c a nhà thơ
nhà văn nào đó như opera Con đ m pích c a nh c sĩ P.I. Tchaikovsky có
k ch b n đư c chuy n th t ti u thuy t thơ cùng tên c a đ i thi hào
ngư i Nga - Puskin, opera La Traviata c a G. Verdi đã l y n i dung k ch
b nt ti u thuy t Trà hoa n c a A. Dumas. K ch b n có th do m t nhà
văn hay nhà biên k ch vi t như v opera Eurydice do nh c sĩ – ca sĩ Peri
sáng tác ph n âm nh c, còn ph n k ch b n do nhà thơ Rinuccini đ m
nhi m. Ngoài ra, k ch b n còn đư c chính các nh c sĩ vi t. Nhi u nh c sĩ
t vi t k ch b n cho mình như R. Wagner, M. Mussorgsky, A. Borodin…
Vi t Nam, nh c sĩ Đ Nhu n cũng t vi t k ch b n cho opera Cô Sao,
Ngư i t c tư ng. N i dung k ch b n c a hai opera này khá đ s như m t
tác ph m sân kh u th c th , là nh ng b c tranh s thi hoành tráng v
cu c kháng chi n ch ng Pháp c a đ ng bào dân t c mi n núi Tây B c
(opera Cô Sao) và chi n đ u ch ng M c a đ ng bào các dân t c Tây
Nguyên (opera Ngư i t c tư ng).
V cơ b n, k ch b n trong opera có nhi u đi m g n v i k ch b n c a
sân kh u k ch nói, nhưng cũng có nhi u đi m khác so v i sân kh u k ch
nói. Đ c trưng cơ b n c a opera là các nhân v t hát ch không nói. Có khi
hát cùng lúc ba, b n ngư i ho c đông hơn, v i nh ng l i ca khác nhau,
giai đi u cũng khác nhau th hi n nh ng suy nghĩ tình c m c a nhi u
- nhân v t ho c nhi u tuy n nhân v t cùng m t lúc nên ngư i nghe khó mà
hi u đư c ý nghĩa c a l i ca. Chính vì v y tính ư c l trong opera r t
khác so v i k ch nói. Ngư i xem opera ph i hi u nh ng quy đ nh mang
tính ư c l trong opera như các ti t m c thanh nh c như th nào, quy đ nh
v ph n c a dàn nh c, các màn múa ra sao, th m chí là cách hát c a
opera ph i như th nào... thì m i có th hi u đư c cái hay cái đ p c a
opera.
N i dung c t truy n trong k ch b n c a đa s các v opera ch xây
d ng nh ng tình ti t chính. K ch b n c a k ch nói cũng có th đư c xây
d ng d a trên n i dung chính l y t c t truy n c a tác ph m văn h c nào
đó, nhưng opera thì tình ti t trong c t truy n có khi còn lư c b t hơn r t
nhi u so v i sân kh u k ch nói. Thí d như trong opera Orpheus and
Eurydice c a C.W. Gluck, n i dung màn I ch r t đơn gi n là Orpheus và
nh ng ngư i b n đưa tang Eurydice ra đ ng và Orpheus khóc thương
ngư i v x u s . N u ch như v y thì sân kh u k ch nói s vô cùng nh t
nh o, nhưng opera thì ng tr trong màn I là b n h p xư ng m c đ ng,
là nh ng l i ca trong nư c m t đau thương c a Orpheus và giai đi u chân
tình c a hai v th n khuyên gi i chàng. Âm nh c đây đã làm xúc đ ng
khán gi và ngư i xem v n hoàn toàn hi u đư c n i dung câu chuy n. V
đi m này, opera g n v i ngh thu t ballet. Trong ballet, vai trò chính là
ngh thu t múa, k ch b n ch có tính ch t sơ lư c tóm t t nh ng n i dung
chính quan tr ng nh t nh m d n d t câu chuy n và ngư i xem ch y u
thư ng th c v đ p c a các ti t m c múa c đi n, múa dân gian, các ti t
m c múa đơn, múa đôi, múa t p th …
Tính sân kh u trong opera còn đư c th hi n trong c u trúc.
C u trúc c a opera gi ng các tác ph m sân kh u là đư c chia thành
các màn các c nh. M màn có m t khúc nh c do dàn nh c di n t u g i là
- ouverture. Gi a các màn có các ph n nh c chuy n màn, có nh ng opera
có ph n nh c chuy n màn đ s như khúc m màn th c th như ph n
nh c chuy n t màn III sang màn IV trong opera Carmen c a Bizet. Tuy
nhiên, các c nh các l p trong sân kh u k ch nói đư c trình di n b ng các
hành đ ng xuyên su t theo trình t n i dung k ch. Còn v i opera nhi u khi
l i không như v y. Tình ti t k ch còn ph thu c vào các ti t m c âm nh c
mà tác gi sáng tác âm nh c xây d ng cho v opera.
Căn c vào c u trúc c a opera ngư i ta chia ra hai d ng:
- D ng opera c u trúc s g m các ti t m c aria, đơn ca, h p ca, h p
xư ng đư c đánh s . Di n bi n c a opera là s luân phiên các s nh c
và các ph n recitativo secco (hát nói không đ m) ho c đ i tho i.
- D ng opera có c u trúc theo hành đ ng xuyên su t: Không có s
tách riêng gi a các s nh c v i recitativo (hát nói). Âm nh c đư c bi u
hi n liên t c, xuyên su t các tình ti t trong gi i h n c a c nh ho c màn.
M t đ c đi m n a c a ngh thu t k ch trong opera cũng gi ng m t
s lo i hình sân kh u khác là có h th ng nhân v t và đi kèm theo là ngh
thu t ph c trang, hóa trang và ngh thu t di n xu t .
Di n xu t là linh h n c a k ch nói. T ng đ ng tác, c ch , bư c đi,
nét m t, ánh m t, ngh thu t tho i c a di n viên là đ c trưng ngôn ng
c a k ch nói. Ngư i di n viên thành công hay không ch y u là do di n
xu t có t t hay không. Y u t v ngo i hình cũng quan tr ng nhưng dù
đ p đ n m y mà di n xu t t i thì không bao gi có th tr thành ngh sĩ
đích th c. Còn trong ngh thu t sân kh u c truy n Vi t Nam như Tu ng,
Chèo thì tiêu chu n đ u tiên đ tr thành di n viên c a hai lo i hình sân
kh u này là hát, sau đó là di n xu t. T ng đ ng tác v cách đi, dáng
đ ng, cách c m đ o c như c m qu t, vung roi, phi ng a…đ u có nh ng
- qui ư c nghiêm ng t trong Tu ng và Chèo, đòi h i tài di n xu t c a di n
viên không kém gì k ch nói.
Thanh nh c v n là linh h n c a opera nên ph m ch t s m t c a
ngh sĩ opera là gi ng hát. Tuy nhiên, opera đòi h i di n xu t như các lo i
hình sân kh u khác cho nên các di n viên hát opera ngoài tài năng c a
gi ng hát c n ph i đ t v m t ngo i hình và bi t di n xu t. Tuy nhiên,
cách di n xu t c a di n viên trong opera có nh ng đ c trưng mang tính
ư c l riêng khác v i k ch nói và các lo i hình sân kh u khác. Là s n
ph m c a ngư i châu Âu nên di n xu t sân kh u trong opera cũng mang
nh ng đ c trưng c a ngư i phương Tây và có nhi u đi m g n v i sân
kh u k ch nói cũng là ngh thu t con đ c a phương Tây. Nhi u v opera
đòi h i ngh thu t di n xu t c a di n viên r t cao không kém gì k ch nói.
Thí d : C nh hát múa c a các cô gái sau gi tan t m v i các chàng trai
màn I trong v Carmen c a Bizet, Carmen v a múa v a hát b n aria
“Tình yêu như con chim bay” cùng v i m t s anh lính canh tr n gác. Don
José (nhân v t chính c a v Carmen) đã đ n yêu c u các anh lính quay
v làm nhi m v . Carmen v n không ng ng hát múa và nhìn th ng vào
m t José m t cách đ y ng o m n, trêu tr c. José nhíu lông mày nhìn đôi
m t đen hoang d i c a cô gái Digan xinh đ p. Ngư i xem c m th y dư ng
như có m t lu ng đi n vô hình ch y trong con ngư i c a José. Cách bi u
hi n c a hai di n viên đ y bi u c m như di n xu t c a di n viên k ch nói
ho c di n viên đi n nh th c th . N u không có tài di n xu t h n h đã
không th bi u hi n đư c như v y.
các th i kỳ đ u tiên (th k XVII và đ u XVIII), s lư ng di n viên
trong các v opera thư ng không nhi u. Càng v sau này, s lư ng di n
viên càng tăng lên nhi u hơn. Trong các opera như Aida c a G. Verdi,
Faust c a C. Gounod, Samson et Dalila c a Saint Saens, Thais c a L.
- Gallet v.v… có nh ng c nh đ s v i s lư ng di n viên có khi lên t i
trăm ngư i. S dĩ như v y là do th i kỳ đ u các v opera ít s d ng
nh ng c nh qu n chúng đ s , càng v sau các nh c sĩ s d ng nhi u
c nh qu n chúng v i nhi u ti t m c h p xư ng và các màn múa hơn. Ch
riêng h p xư ng cũng c n t i dàn di n viên ít nh t trên dư i năm mươi
ngư i. Còn các màn múa ballet thì có nhi u v d ng các c nh múa đ s
v i r t nhi u di n viên như v Orpheus and Eurydice c a Gluck, Thais c a
Gallet…
H p xư ng trong opera là ti t m c thanh nh c ch y u th hi n
nh ng c nh qu n chúng. Nhưng v a hát h p xư ng v a di n xu t là m t
khó khăn, d b nh hư ng đ n ch t lư ng c a âm nh c. Như trên đã
nêu là h p xư ng đư c s d ng trong ngh thu t sân kh u trư c c
opera, trong các v bi k ch c đ i Hy L p làm nhi m v m màn cho v
k ch. Và chính các th i kỳ đ u c a ngh thu t opera, h p xư ng cũng
ch y u dùng cho các c nh m màn và k t thúc, các di n viên trong dàn
h p xư ng ch đ ng trên sân kh u và hát không th hi n di n xu t. Sau
này, chính nh c sĩ Gluck đã kh c ph c tình tr ng tĩnh t i c a h p xư ng,
các di n viên v a hát h p xư ng v a di n xu t và th m chí còn v a nh y
múa n a. Thí d trong Orpheus and Eurydice màn 2 c nh 1, các qu
th n v a nh y múa man r v a hát b n h p xư ng đ ng âm đanh khô và
tàn nh n nh m ngăn tr Orpheus không cho chàng xu ng âm ph . Gluck
đã bi t ph i h p tài tình gi a hát v i di n xu t và múa đ các y u t này
không làm nh hư ng đ n nhau, đ m b o đư c ch t lư ng ngh thu t.
Các opera th i kỳ lãng m n và các th i kỳ sau ngày càng chú ý đ n
di n xu t và nh y múa ngoài y u t chính là âm nh c.
Xét riêng v opera thì đây là ngh thu t t ng h p có s tham gia
c a nhi u lo i hình ngh thu t là âm nh c, sân kh u, múa, văn chương,
- h i h a trang trí ... Xét v phương di n âm nh c thì opera l i là m t th
lo i c a âm nh c bên c nh các th lo i thanh nh c và khí nh c khác
nhưng là th lo i có hình th c l n có tính chuyên nghi p bác h c.
Có th nói, ngh thu t thanh nh c đư c đ t đ n đ nh cao trong
opera, hay nói cách khác là trong opera, thanh nh c có đi u ki n đ th
hi n phong phú nh t, đ y đ nh t m i s c di n t đơn gi n t i ph c t p c
v m t ngh thu t cũng như k thu t hơn b t c m t th lo i thanh nh c
nào khác. S dĩ đ t đư c như v y là do thanh nh c trong opera đư c th
hi n thông qua hình th c sân kh u. B ng n i dung c t truy n v i nhi u
tình ti t đa d ng, s phát tri n có mâu thu n và k ch tính tăng d n, có mâu
thu n, có gi i quy t, y u t sân kh u trong opera là m nh đ t đ cho các
ti t m c thanh nh c bi u đ t m i hoàn c nh và tr ng thái c m xúc c a con
ngư i. Ngư i nh c sĩ sáng tác opera không nh ng gi i c vi t thanh nh c
và khí nh c giao hư ng mà còn ph i th u hi u sâu s c ngh thu t sân
kh u thì m i có th sáng tác thành công. Nh ng tác ph m opera b t h
th gi i như Don Giovani, Đám cư i Figaro c a Mozart; Ngư i th c o
thành Seviglia c a Rossini; Carmen c a Bizet; Aida, La T raviatta c a
Verdi; Evgeni Onegin c a Tchaicovsky; Chi n tranh và hòa bình c a
Procofiev; Madame Buterfly c a Puccini... và các opera c a các nh c sĩ
Vi t Nam như Cô Sao, Ngư i t c tư ng c a Đ Nhu n; Bên b Krôngpa
c a Nh t Lai đã ch ng t đi u đó.
nguon tai.lieu . vn
