Xem mẫu
- BµI 9 PH¸T TRIÓN BÒN V÷NG MôC TI£U 1. Tr×nh bµy ®−îc c¸c nguyªn lý c¬ b¶n cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng. 2. HiÓu ®−îc vai trß cña nguyªn t¾c phßng ngõa, nguyªn t¾c c«ng b»ng trong cïng thÕ hÖ vµ gi÷a c¸c thÕ hÖ trong viÖc x©y dùng c¸c chÝnh s¸ch, ch−¬ng tr×nh vµ qu¶n lý søc khoÎ m«i tr−êng. 3. Tr×nh bµy ®−îc mét sè chØ sè vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng. 4. Tr×nh bµy ®−îc nh÷ng t¸c ®éng cña kü thuËt hiÖn ®¹i còng nh− kü thuËt lçi thêi lªn ph¸t triÓn bÒn v÷ng. 1. PH¸T TRIÓN BÒN V÷NG Vµ C¸C NGUY£N T¾C CHUNG 1.1. Kh¸i niÖm chung vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng §Ó duy tr× sù sèng cña b¶n th©n vµ tiÕp tôc sù ph¸t triÓn cña nßi gièng, ngay tõ thêi kú nguyªn thuû cña lÞch sö nh©n lo¹i, con ng−êi ®· cã nh÷ng ho¹t ®éng khai th¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn, chÕ biÕn thµnh nh÷ng vËt phÈm cÇn thiÕt cho m×nh, hoÆc ®Ó c¶i thiÖn nh÷ng ®iÒu kiÖn thiªn nhiªn, t¹o nªn m«i tr−êng sèng thÝch hîp víi m×nh. Trong lóc tiÕn hµnh nh÷ng ho¹t ®éng ®ã, con ng−êi Ýt nhiÒu ®· biÕt r»ng mäi can thiÖp vµo tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ m«i tr−êng lu«n lu«n cã hai mÆt lîi, h¹i kh¸c nhau ®èi víi cuéc sèng tr−íc m¾t vµ l©u dµi cña con ng−êi. Mét sè kiÕn thøc vµ biÖn ph¸p thiÕt thùc ®Ó ng¨n ngõa nh÷ng t¸c ®éng th¸i qu¸ ®èi víi m«i tr−êng ®· ®−îc ®óc kÕt vµ truyÒn ®¹t tõ thÕ hÖ nµy qua thÕ hÖ kh¸c d−íi d¹ng nh÷ng tÝn ng−ìng vµ phong tôc. Trong c¸c x· héi c«ng nghiÖp, víi sù ph¸t hiÖn nh÷ng nguån n¨ng l−îng míi, vËt liÖu míi vµ kü thuËt s¶n xuÊt tiÕn bé h¬n nhiÒu, con ng−êi ®· t¸c ®éng m¹nh mÏ vµo tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ m«i tr−êng, can thiÖp mét c¸ch trùc tiÕp vµ nhiÒu khi th« b¹o vµo c¸c hÖ thiªn nhiªn. §Ó chÕ ngù thiªn nhiªn, con ng−êi nhiÒu khi ®· t¹o nªn nh÷ng m©u thuÉn s©u s¾c gi÷a môc tiªu ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng−êi víi c¸c qu¸ tr×nh diÔn biÕn cña tù nhiªn. §Ó ®¹t tíi nh÷ng n¨ng suÊt cao trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp, con ng−êi ®· chuyÓn ®æi c¸c dßng n¨ng l−îng tù nhiªn, c¾t nèi c¸c m¾t xÝch thøc ¨n vèn cã cña thiªn nhiªn, ®¬n ®iÖu ho¸ c¸c hÖ sinh th¸i, sö dông n¨ng l−îng bæ sung to lín ®Ó duy tr× nh÷ng c©n b»ng nh©n t¹o mong manh. §Æc biÖt lµ trong nöa cuèi thÕ kû XX, sau nh÷ng n¨m håi phôc hËu qu¶ cña thÕ chiÕn lÇn thø hai, hµng lo¹t n−íc t− b¶n chñ nghÜa còng nh− x· héi chñ nghÜa tiÕp tôc 201
- ®i s©u vµo c«ng nghiÖp ho¸, nhiÒu n−íc míi ®−îc gi¶i phãng khái chÕ ®é thùc d©n còng cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn m¹nh mÏ nÒn kinh tÕ cña m×nh. Mét sè nh©n tè míi nh− c¸ch m¹ng khoa häc vµ kü thuËt, sù bïng næ d©n sè, sù ph©n ho¸ c¸c quèc gia vÒ thu nhËp ®· t¹o nªn nhiÒu nhu cÇu vµ kh¶ n¨ng míi vÒ khai th¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ can thiÖp vµo m«i tr−êng. TrËt tù bÊt hîp lý vÒ kinh tÕ thÕ giíi ®· t¹o nªn hai lo¹i « nhiÔm: « nhiÔm do thõa th·i t¹i c¸c n−íc t− b¶n chñ nghÜa ph¸t triÓn vµ « nhiÔm do ®ãi nghÌo t¹i c¸c n−íc chËm ph¸t triÓn vÒ kinh tÕ. Cã thÓ nãi r»ng mäi vÊn ®Ò vÒ m«i tr−êng ®Òu b¾t nguån tõ ph¸t triÓn. Nh−ng con ng−êi còng nh− tÊt c¶ mäi sinh vËt kh¸c kh«ng thÓ ngõng tiÕn ho¸ vµ ngõng sù ph¸t triÓn cña m×nh. §ã lµ quy luËt cña sù sèng, cña t¹o ho¸ mµ v¹n vËt ®Òu ph¶i tu©n theo mét c¸ch tù gi¸c hay kh«ng tù gi¸c. Con ®−êng ®Ó gi¶i quyÕt m©u thuÉn gi÷a m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn lµ ph¶i chÊp nhËn ph¸t triÓn, nh−ng gi÷ sao cho ph¸t triÓn kh«ng t¸c ®éng mét c¸ch tiªu cùc tíi m«i tr−êng. Ph¸t triÓn ®−¬ng nhiªn sÏ biÕn ®æi m«i tr−êng, nh−ng lµm sao cho m«i tr−êng vÉn lµm ®Çy ®ñ c¸c chøc n¨ng: ®¶m b¶o kh«ng gian sèng víi chÊt l−îng tèt cho con ng−êi, cung cÊp cho con ng−êi c¸c lo¹i tµi nguyªn cÇn thiÕt, t¸i xö lý c¸c phÕ th¶i cña ho¹t ®éng cña con ng−êi, gi¶m nhÑ t¸c ®éng bÊt lîi cña thiªn tai, duy tr× c¸c gi¸ trÞ lÞch sö v¨n ho¸, khoa häc cña loµi ng−êi. Hay nãi mét c¸ch kh¸c ®ã lµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng (PTBV). Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ sù ph¸t triÓn nh»m tho¶ m∙n c¸c nhu cÇu hiÖn t¹i cña con ng−êi nh−ng kh«ng tæn h¹i tíi sù tho¶ m∙n c¸c nhu cÇu cña thÕ hÖ t−¬ng lai. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ mét ph−¬ng h−íng ph¸t triÓn ®−îc c¸c quèc gia trªn thÕ giíi ngµy nay h−íng tíi, ®ã lµ niÒm hy väng lín cña toµn thÓ loµi ng−êi. Ph¸t triÓn bÒn v÷ng cã ®Æc ®iÓm: (1) Sö dông ®óng c¸ch nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn mµ kh«ng lµm tæn h¹i hÖ sinh th¸i vµ m«i tr−êng. (2) T¹o ra c¸c nguån vËt liÖu vµ n¨ng l−îng míi. (3) øng dông c«ng nghÖ s¹ch, c«ng nghÖ phï hîp víi hoµn c¶nh ®Þa ph−¬ng. (4) T¨ng s¶n l−îng l−¬ng thùc, thùc phÈm. (5) CÊu tróc vµ tæ chøc l¹i c¸c vïng sinh th¸i nh©n v¨n ®Ó phong c¸ch vµ chÊt l−îng cuéc sèng cña ng−¬× d©n ®Òu thay ®æi theo h−íng tÝch cùc. Cã kh¸ nhiÒu m« h×nh ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®· ®−îc ®Ò xuÊt. Tuy nhiªn, s¬ ®å kinh ®iÓn m« h×nh ph¸t triÓn bÒn v÷ng th−êng ®−îc ®Ò cËp nh− lµ sù dung hoµ gi÷a ba lÜnh vùc: kinh tÕ - m«i tr−êng - x· héi (h×nh 9.1). 202
- Kinh tÕ X∙ héi M«i tr−êng H×nh 9.1. M« h×nh kinh ®iÓn vÒ mèi quan hÖ gi÷a Kinh tÕ - M«i tr−êng - X· héi 1.2. C¸c nguyªn t¾c cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng Ch−¬ng tr×nh M«i tr−êng cña Liªn HiÖp Quèc (UNEP) trong t¸c phÈm H·y cøu lÊy tr¸i ®Êt - chiÕn l−îc cho mét cuéc sèng bÒn v÷ng n¨m 1991 ®· nªu ra 9 nguyªn t¾c cña mét x· héi bÒn v÷ng: (1) T«n träng vµ quan t©m ®Õn cuéc sèng céng ®ång. (2) C¶i thiÖn chÊt l−îng cuéc sèng cña con ng−êi. (3) B¶o vÖ søc sèng vµ tÝnh ®a d¹ng cña tr¸i ®Êt. (4) H¹n chÕ ®Õn møc thÊp nhÊt viÖc lµm suy gi¶m c¸c nguån tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o. (5) Gi÷ v÷ng trong kh¶ n¨ng chÞu ®ùng ®−îc cña tr¸i ®Êt. (6) Thay ®æi tËp tôc vµ thãi quen c¸ nh©n. (7) §Ó cho c¸c céng ®ång tù qu¶n lý m«i tr−êng cña m×nh. (8) T¹o ra mét khu«n mÉu quèc gia thèng nhÊt, thuËn lîi cho viÖc ph¸t triÓn vµ b¶o vÖ. (9) X©y dùng khèi liªn minh toµn cÇu. Tuy nhiªn, c¸c nguyªn t¾c nµy thùc sù khã ¸p dông trong thùc tÕ cña mét thÕ giíi ®Çy c¸c biÕn ®éng vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ vµ v¨n ho¸. Thùc tÕ ®ßi hái cÇn thiÕt lËp mét hÖ thèng nguyªn t¾c kh¸c cã tÝnh kh¶ thi vµ s¸t thùc tÕ h¬n. Luc Hens (1995) ®· lùa chän trong sè c¸c nguyªn t¾c cña cña Tuyªn bè Rio de Janeiro vÒ M«i tr−êng vµ Ph¸t triÓn ®Ó x©y dùng mét hÖ thèng c¸c nguyªn t¾c míi cña PTBV. Nh÷ng nguyªn t¾c ®ã lµ: 203
- 1.2.1. Nguyªn t¾c vÒ sù uû th¸c cña nh©n d©n Nguyªn t¾c nµy yªu cÇu chÝnh quyÒn ph¶i hµnh ®éng ®Ó ng¨n ngõa c¸c thiÖt h¹i m«i tr−êng ë bÊt cø ®©u khi x¶y ra, bÊt kÓ ®· cã hoÆc ch−a cã c¸c ®iÒu luËt quy ®Þnh vÒ c¸ch gi¶i quyÕt c¸c thiÖt h¹i ®ã. Nguyªn t¾c nµy cho r»ng, c«ng chóng cã quyÒn ®ßi chÝnh quyÒn víi t− c¸ch lµ tæ chøc ®¹i diÖn cho hä ph¶i cã hµnh ®éng øng xö kÞp thêi c¸c sù cè m«i tr−êng. 1.2.2. Nguyªn t¾c phßng ngõa ë nh÷ng n¬i cã thÓ x¶y ra c¸c sù cè m«i tr−êng nghiªm träng vµ kh«ng ®¶o ng−îc ®−îc th× kh«ng thÓ lÊy lý do lµ ch−a cã nh÷ng hiÓu biÕt ch¾c ch¾n mµ tr× ho·n c¸c biÖn ph¸p ng¨n ngõa sù suy tho¸i m«i tr−êng. Nguyªn t¾c phßng ngõa ®−îc ®Ò xuÊt tõ c¸c bµi häc kinh nghiÖm cña thÕ giíi vÒ ph¸t minh ra thuèc trõ s©u DDT vµ t¸c h¹i cña viÖc khai th¸c rõng m−a Brazil. Ph¸t minh ra DDT vµo nh÷ng n¨m 50-60 cña thÕ kû XX ®−îc xem lµ ph¸t minh vÜ ®¹i cña loµi ng−êi, v× nã ®· t¹o ra cho con ng−êi mét lo¹i vò khÝ m¹nh ®Ó tiªu diÖt bÖnh sèt rÐt vµ c¸c lo¹i c«n trïng ph¸ ho¹i mïa mµng. Tuy nhiªn, viÖc ph¸t hiÖn ra tÝnh chÊt ®éc h¹i kÐo dµi vµ kh¶ n¨ng tÝch luü cña DDT trong c¸c m« mì cña c¬ thÓ con ng−êi vµ sinh vËt vÒ sau ®· dÉn tíi viÖc cÊm sö dông chóng. ThÝ dô liªn quan ®Õn rõng m−a Brazil còng x¶y ra vµo nh÷ng n¨m ®ã, khi chÝnh phñ Brazil ®−îc c¸c cè vÊn khoa häc t− vÊn r»ng: ®Ó ph¸t triÓn nhanh vÒ kinh tÕ, cÇn ph¶i khai th¸c khu rõng m−a nhiÖt ®íi, n¬i chØ cã nh÷ng ng−êi Indian nguyªn thuû sinh sèng. ChÝnh phñ Brazil ®· cho phÐp më ®−êng khai th¸c khu vùc rõng m−a. KÕt qu¶ lµ nhiÒu khu rõng bÞ ph¸ huû, tÝnh ®a d¹ng sinh häc cña rõng suy gi¶m, l¸ phæi hµnh tinh bÞ thu hÑp. B¶n th©n ng−êi Indian kh«ng ph¸t triÓn ®−îc mµ cßn bÞ tiªu diÖt bëi c¸c chøng bÖnh cña nÒn v¨n minh du nhËp nh−: viªm phæi, HIV/AIDS, v.v. Nguyªn t¾c phßng ngõa cã mét sè lý do ®Ó tån t¹i: khoa häc, kinh tÕ vµ x· héi. Lý do khoa häc tån t¹i nguyªn lý phßng ngõa nh− ®· nãi trªn liªn quan ®Õn sù hiÓu biÕt ch−a ®Çy ®ñ hoÆc thiÕu kinh nghiÖm cña con ng−êi vÒ ¶nh h−ëng cña c¸c ph¸t minh míi, s¶n phÈm míi, hµnh ®éng míi, v.v. Lý do kinh tÕ cña nguyªn lý phßng ngõa lµ biÖn ph¸p phßng ngõa bao giê còng cã chi phÝ thÊp h¬n biÖn ph¸p kh¾c phôc. Lý do x· héi cña nguyªn lý phßng ngõa liªn quan tíi søc khoÎ vµ sù tån t¹i an toµn cña con ng−êi. 1.2.3. Nguyªn t¾c c«ng b»ng gi÷a c¸c thÕ hÖ §©y lµ nguyªn t¾c cèt lâi cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng, yªu cÇu râ rµng r»ng viÖc tho¶ m·n nhu cÇu cña thÕ hÖ hiÖn nay kh«ng ®−îc lµm ph−¬ng h¹i ®Õn c¸c thÕ hÖ t−¬ng lai tho¶ m·n nhu cÇu cña hä. Nguyªn t¾c nµy phô thuéc vµo viÖc ¸p dông tæng hîp vµ cã hiÖu qu¶ c¸c nguyªn t¾c kh¸c cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng. 204
- Tµi nguyªn vµ c¸c chøc n¨ng m«i tr−êng cña tr¸i ®Êt ®ang lµ c¸c yÕu tè quyÕt ®Þnh sù tån t¹i cña loµi ng−êi chóng ta. Tµi nguyªn vµ c¸c chøc n¨ng m«i tr−êng cña tr¸i ®Êt theo kh¶ n¨ng t¸i t¹o cã thÓ chia thµnh hai lo¹i: t¸i t¹o vµ kh«ng t¸i t¹o. Lo¹i kh«ng t¸i t¹o râ rµng sÏ mÊt dÇn ®i trong qu¸ tr×nh khai th¸c vµ sö dông. Lo¹i t¸i t¹o còng cã thÓ suy tho¸i, c¹n kiÖt do khai th¸c qu¸ møc t¸i t¹o vµ do « nhiÔm m«i tr−êng. Sù ph¸t triÓn cña loµi ng−êi hiÖn nay ®ang ph¶i ®èi mÆt víi hµng lo¹t c¸c khñng ho¶ng: khñng ho¶ng n¨ng l−îng, khñng ho¶ng l−¬ng thùc, khung ho¶ng m«i tr−êng vµ khñng ho¶ng d©n sè. C¸c khñng ho¶ng nµy ®ang lµm c¹n kiÖt c¸c d¹ng tµi nguyªn thiªn nhiªn, suy tho¸i c¸c d¹ng tµi nguyªn x· héi vµ c¸c chøc n¨ng m«i tr−êng. Nh− vËy, c¸c thÕ hÖ con ch¸u chóng ta trong t−¬ng lai sÏ ph¶i ®èi mÆt víi mét nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn cã thÓ bÞ c¹n kiÖt vµ mét kh«ng gian m«i tr−êng sèng cã thÓ bÞ « nhiÔm. §Ó thùc hiÖn c«ng b»ng gi÷a c¸c thÕ hÖ chóng ta cÇn: khai th¸c tµi nguyªn t¸i t¹o ë møc thÊp h¬n kh¶ n¨ng t¸i t¹o, khai th¸c vµ sö dông hîp lý c¸c d¹ng tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o vµ thùc hiÖn c¸c biÖn ph¸p b¶o vÖ m«i tr−êng sèng cña tr¸i ®Êt. 1.2.4. Nguyªn t¾c c«ng b»ng trong cïng mét thÕ hÖ Con ng−êi trong cïng thÕ hÖ hiÖn nay cã quyÒn ®−îc h−ëng lîi mét c¸ch b×nh ®¼ng trong viÖc khai th¸c c¸c nguån tµi nguyªn vµ b×nh ®¼ng trong viÖc chung h−ëng mét m«i tr−êng trong s¹ch. Nguyªn t¾c nµy ®−îc ¸p dông ®Ó xö lý mèi quan hÖ gi÷a c¸c nhãm ng−êi trong cïng mét quèc gia vµ gi÷a c¸c quèc gia. Nguyªn t¾c nµy ngµy cµng ®−îc sö dông nhiÒu h¬n trong ®èi tho¹i quèc tÕ. Tuy nhiªn, trong ph¹m vi mét quèc gia, nã cùc kú nh¹y c¶m ®èi víi c¸c nguån lùc kinh tÕ - x· héi vµ v¨n ho¸. LÞch sö ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng−êi trong qu¸ khø, hiÖn t¹i ®ang diÔn ra trong bèi c¶nh sù ph©n chia vµ c¹nh tranh giai cÊp, d©n téc vµ quèc gia trong viÖc x¸c lËp quyÒn lîi khai th¸c, sö dông tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ c¸c chøc n¨ng m«i tr−êng. Do vËy ®Ó ®¶m b¶o c«ng b»ng trong cïng mét thÕ hÖ ®ßi hái: (1) X¸c lËp quyÒn qu¶n lý khai th¸c vµ sö dông tµi nguyªn cña c¸c céng ®ång d©n c− trong ph¹m vÞ mét ®Þa bµn l·nh thæ; x¸c lËp quyÒn qu¶n lý quèc gia ®èi víi mäi nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ x· héi trong l·nh thæ quèc gia; ph©n ®Þnh quyÒn qu¶n lý khai th¸c vµ sö dông tµi nguyªn gi÷a c¸c quèc gia trªn ph¹m vi phÇn l·nh thæ ngoµi quyÒn tµi ph¸n cña c¸c quèc gia. (2) X¸c lËp quyÒn vµ nghÜa vô cña c¸c céng ®ång vµ c¸c quèc gia trong viÖc khai th¸c vµ sö dông c¸c chøc n¨ng m«i tr−êng cña c¸c vïng l·nh thæ vµ toµn bé kh«ng gian tr¸i ®Êt. (3) Thu hÑp sù chªnh lÖch kinh tÕ gi÷a c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn vµ c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, kÐm ph¸t triÓn. T¨ng viÖn trî ph¸t triÓn cho c¸c n−íc nghÌo ®ång thêi víi viÖc gi¶m sù l·ng phÝ trong tiªu thô tµi nguyªn cña d©n c− ë c¸c quèc gia ph¸t triÓn, gi¶m ®ãi nghÌo ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. 1.2.5. Nguyªn t¾c c«ng b»ng vÒ quyÒn tån t¹i cña con ng−êi vµ sinh vËt tr¸i ®Êt Con ng−êi vµ sinh vËt tr¸i ®Êt lµ c¸c thµnh phÇn h÷u sinh trong hÖ thèng m«i tr−êng sèng v« cïng phøc t¹p cña hµnh tinh chóng ta: tù nhiªn - con ng−êi vµ x· héi 205
- loµi ng−êi, c¸c sinh vËt lµ c¸c m¾t xÝch cña hÖ thèng ®ã, nªn sù tån t¹i cña chóng liªn quan ®Õn sù bÒn v÷ng vµ æn ®Þnh cña hÖ thèng m«i tr−êng. Do vËy, c¸c sinh vËt tù nhiªn cã quyÒn tån t¹i trong kh«ng gian tr¸i ®Êt, cho dï nã cã gi¸ trÞ trùc tiÕp nh− thÕ nµo ®èi víi loµi ng−êi. Sù diÖt vong cña c¸c loµi sinh vËt sÏ lµm mÊt ®i nguån gen quý hiÕm mµ tr¸i ®Êt chØ cã thÓ t¹o ra nã trong nhiÒu triÖu n¨m ph¸t triÓn 1.2.6. Nguyªn t¾c ph©n quyÒn vµ uû quyÒn C¸c quyÕt ®Þnh cÇn ph¶i ®−îc so¹n th¶o bëi chÝnh c¸c céng ®ång bÞ t¸c ®éng hoÆc bëi c¸c tæ chøc thay mÆt hä vµ gÇn gòi nhÊt víi hä. V× vËy, c¸c quyÕt ®Þnh quan träng cÇn ë møc ®Þa ph−¬ng h¬n lµ møc quèc gia, møc quèc gia h¬n lµ møc quèc tÕ. Nh− vËy, cÇn cã sù ph©n quyÒn vµ uû quyÒn vÒ së h÷u tµi nguyªn, vÒ nghÜa vô ®èi víi m«i tr−êng vµ vÒ c¸c gi¶i ph¸p riªng cña ®Þa ph−¬ng ®èi víi c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng. Tuy nhiªn, ®Þa ph−¬ng chØ lµ mét bé phËn cña quèc gia vµ lµ mét phÇn nhá cña c¸c hÖ thèng quèc tÕ réng lín. Th«ng th−êng, c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng cã thÓ ph¸t sinh ngoµi tÇm kiÓm so¸t ®Þa ph−¬ng, vÝ dô nh− sù « nhiÔm n−íc vµ kh«ng khÝ kh«ng cã ranh giíi ®Þa ph−¬ng vµ quèc gia. Trong tr−êng hîp ®ã, nguyªn t¾c uû quyÒn cÇn ®−îc xÕp xuèng thÊp h¬n c¸c nguyªn t¾c kh¸c. 1.2.7. Nguyªn t¾c ng−êi g©y « nhiÔm ph¶i tr¶ tiÒn, ng−êi sö dông m«i tr−êng ph¶i tr¶ tiÒn Ng−êi g©y « nhiÔm ph¶i chÞu mäi chi phÝ ng¨n ngõa vµ kiÓm so¸t « nhiÔm ®èi víi m«i tr−êng, b»ng c¸ch tÝnh ®Çy ®ñ c¸c chi phÝ m«i tr−êng n¶y sinh tõ c¸c ho¹t ®éng cña hä vµ ®−a c¸c chi phÝ nµy vµo gi¸ c¶ cña hµng hãa vµ dÞch vô mµ hä cung øng. Ng−êi sö dông c¸c thµnh phÇn m«i tr−êng, t−¬ng tù nh− vËy còng ph¶i tr¶ thªm chi phÝ vÒ nh÷ng thµnh phÇn m«i tr−êng hä ®· sö dông. C¸c nguyªn t¾c nµy lµ c¬ së quan träng ®Ó tÝnh thuÕ m«i tr−êng, phÝ m«i tr−êng vµ c¸c kho¶n tiÒn ph¹t trong sö dông tµi nguyªn vµ c¸c chøc n¨ng m«i tr−êng cña doanh nghiÖp vµ c¸ nh©n. 2. C¸C CHØ Sè VÒ PH¸T TRIÓN BÒN V÷NG Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ môc tiªu ph¸t triÓn cña c¸c quèc gia trªn thÕ giíi. Tuy nhiªn, lµm thÕ nµo ®Ó chóng ta cã thÓ ®¸nh gi¸ ®−îc sù ph¸t triÓn cña mét quèc gia lµ bÒn v÷ng hay kh«ng bÒn v÷ng? §é bÒn v÷ng cña sù ph¸t triÓn th−êng ®−îc ®¸nh gi¸ th«ng qua møc bÒn v÷ng cña 3 lÜnh vùc kinh tÕ, x· héi nh©n v¨n vµ m«i tr−êng. 2.1. BÒn v÷ng vÒ kinh tÕ BÒn v÷ng vÒ kinh tÕ cã thÓ ®−îc ®¸nh gi¸ th«ng qua gi¸ trÞ vµ møc æn ®Þnh cña c¸c chØ sè t¨ng tr−ëng kinh tÕ truyÒn thèng nh−: tæng s¶n phÈm trong n−íc GDP, GDP b×nh qu©n ®Çu ng−êi, tæng s¶n phÈm quèc gia GNP, møc t¨ng tr−ëng GDP, c¬ cÊu GDP... Mét quèc gia ph¸t triÓn bÒn v÷ng vÒ kinh tÕ ph¶i b¶o ®¶m t¨ng tr−ëng GDP vµ GDP b×nh qu©n ®Çu ng−êi cao. C¸c n−íc thu nhËp thÊp cã møc t¨ng tr−êng GDP vµo 206
- kho¶ng 5%. NÕu cã møc t¨ng tr−ëng GDP cao nh−ng GDP b×nh qu©n ®Çu ng−êi thÊp th× vÉn xem lµ ch−a ®¹t tíi møc bÒn v÷ng (NguyÔn, 2003). ChØ tiªu bÒn v÷ng míi vÒ kinh tÕ ®−îc thiÕt lËp trªn c¬ së ®iÒu chØnh c¸c bÊt hîp lý trong c¸ch tÝnh truyÒn thèng: ChØ tiªu tæng s¶n phÈm quèc néi ®iÒu chØnh ANP (Anderson, 1991) ®−îc tÝnh b»ng c¸ch lÊy GNP trõ vèn ®Çu t−, tæn thÊt tµi nguyªn thiªn nhiªn, céng gi¸ cña lao ®éng gia ®×nh vµ dÞch vô th−¬ng m¹i kh«ng tr¶ tiÒn; ChØ sè phóc lîi kinh tÕ bÒn v÷ng ISEW (Daly vµ Cobb, 1989) ®−îc tÝnh b»ng thu nhËp c¸ nh©n cã bæ sung gi¸ trÞ lao ®éng t¹i gia ®×nh, gi¸ cña c¸c dÞch vô tËp thÓ c«ng céng, suy tho¸i m«i tr−êng vµ suy gi¶m c¸c gi¸ trÞ liªn quan tíi an toµn cña con ng−êi. 2.2. BÒn v÷ng vÒ x∙ héi TÝnh bÒn v÷ng x· héi cña mét quèc gia ®−îc ®¸nh gi¸ th«ng qua c¸c chØ sè nh−: chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi (HDI- Human Development Index), chØ sè bÊt b×nh ®¼ng vÒ thu nhËp, chØ sè vÒ gi¸o dôc, dÞch vô y tÕ vµ c¸c ho¹t ®éng v¨n hãa. ChØ sè ph¸t triÓn con ng−êi HDI lµ chØ sè tæng hîp cña ®é ®o vÒ søc khoÎ cña con ng−êi thÓ hiÖn qua tuæi thä trung b×nh (T1), ®é ®o häc vÊn trung b×nh cña ng−êi d©n (HV2), ®é ®o vÒ kinh tÕ thÓ hiÖn qua søc mua t−¬ng ®−¬ng (Purchase Parity Power - PPP/ng−êi, ký hiÖu lµ KT3). HDI = f (T1.HV2. KT3) ChØ sè HDI < 0, 500 lµ chËm ph¸t triÓn, HDI tõ 0,501 - 0, 799 ph¸t triÓn trung b×nh, HDI > 0, 800 ph¸t triÓn cao. Ngoµi chØ sè ph¸t triÓn con ng−êi, ph¸t triÓn bÒn v÷ng vÒ mÆt x· héi cßn ®−îc thÓ hiÖn qua chØ sè b×nh ®¼ng thu nhËp (hÖ sè GINI); chØ sè gi¸o dôc ®µo t¹o (th−êng ®−îc cô thÓ hãa thµnh nh÷ng sè liÖu nh− tû lÖ ng−êi biÕt ch÷ theo ®é tuæi, tû lÖ trÎ em häc tiÓu häc, trung häc, sè sinh viªn trªn 10.000 d©n v.v.); chØ sè vÒ dÞch vô x· héi y tÕ (th−êng ®−îc cô thÓ hãa thµnh sè b¸c sÜ trªn 1000 d©n, sè gi−êng bÖnh trªn 1000 d©n, tû lÖ % d©n ®−îc h−ëng dÞch vô y tÕ x· héi, tû lÖ % d©n ®−îc sö dông n−íc s¹ch v.v.); vµ chØ sè vÒ ho¹t ®éng v¨n hãa (th−êng ®−îc cô thÓ hãa b»ng sè tê b¸o, Ên phÈm ®−îc ph¸t hµnh cho 1000 d©n, sè th− viÖn trªn 10.000 d©n v.v.) 2.3. BÒn v÷ng vÒ m«i tr−êng §Ó b¶o ®¶m bÒn v÷ng vÒ m«i tr−êng tr−íc hÕt cÇn ph¶i b¶o ®¶m bÒn v÷ng vÒ kh«ng gian sèng cho con ng−êi. Muèn vËy th× d©n sè ph¶i kh«ng ®−îc v−ît qu¸ kh¶ n¨ng chÞu t¶i cña kh«ng gian; chÊt l−îng m«i tr−êng ®−îc duy tr× ë møc tèt h¬n hoÆc tèi thiÓu ph¶i b»ng tiªu chuÈn cho phÐp; l−îng x¶ th¶i ph¶i kh«ng v−ît qu¸ kh¶ n¨ng tù xö lý, ph©n huû tù nhiªn cña m«i tr−êng. Sù bÒn v÷ng vÒ tµi nguyªn thiªn nhiªn thÓ hiÖn ë chç l−îng sö dông ph¶i nhá h¬n hoÆc b»ng l−îng kh«i phôc t¸i t¹o ®−îc víi tµi nguyªn t¸i t¹o, hoÆc l−îng thay thÕ víi tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o. 207
- 3. HµNH §éNG ë CÊP §ÞA PH¦¥NG V× Sù BÒN V÷NG TOµN CÇU 3.1. Ch−¬ng tr×nh nghÞ sù 21 cña ViÖt Nam N¨m 1992, Héi nghÞ Th−îng ®Ønh thÕ giíi vÒ m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn ®· ®−îc tæ chøc t¹i Rio de Janeiro (Brazin) víi 170 n−íc tham gia. Héi nghÞ ®· th«ng qua Tuyªn bè Rio de Janeiro vÒ m«i tr−êng vµ ph¸t triÓn gåm 27 nguyªn t¾c c¬ b¶n vµ Ch−¬ng tr×nh NghÞ sù 21 (Agenda 21). Ch−¬ng tr×nh NghÞ sù 21 v¹ch ra c¸c hµnh ®éng cho sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña toµn thÕ giíi. Héi nghÞ khuyÕn nghÞ c¸c quèc gia vµ ®Þa phu¬ng tõng b−íc c¨n cø vµo ®iÒu kiÖn vµ ®Æc ®iÓm cô thÓ cña m×nh mµ x©y dùng Ch−¬ng tr×nh NghÞ sù 21 cho phï hîp. Nh»m h−íng tíi sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng ViÖt Nam ®· x©y dùng Ch−¬ng tr×nh nghÞ sù 21 cña ViÖt Nam. §©y lµ ®Þnh h−íng ho¹t ®éng ®Ó ®−a ®Êt n−íc chuyÓn sang con ®−êng ph¸t triÓn bÒn v÷ng. NhËn thøc ®−îc ph¸t triÓn lµ mét qu¸ tr×nh tæng thÓ cña t¨ng tr−ëng kinh tÕ, n©ng cao c«ng b»ng x· héi vµ b¶o vÖ m«i tr−êng. Ch−¬ng tr×nh NghÞ sù 21 cña ViÖt Nam nªu lªn nh÷ng th¸ch thøc mµ quèc gia ®ang ph¶i ®èi mÆt, ®Ò ra nh÷ng chñ tr−¬ng, chÝnh s¸ch vµ nh÷ng lÜnh vùc ho¹t ®éng cÇn ®−îc −u tiªn ®Ó cã thÓ ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong thÕ kû XXI. Nh÷ng ho¹t ®éng cÇn −u tiªn ®−îc ®Ò cËp trong Ch−¬ng tr×nh NghÞ sù 21 cña ViÖt Nam lµ: (1) T¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt ®Ó ph¸t triÓn kinh tÕ nhanh vµ bÒn v÷ng, bao gåm: t¨ng tr−ëng kinh tÕ nhanh, thay ®æi m« h×nh tiªu dïng, c«ng nghiÖp hãa s¹ch, ph¸t triÓn bÒn v÷ng n«ng -l©m-ng− nghiÖp vµ ph¸t triÓn bÒn v÷ng kinh tÕ vïng. (2) T¹o ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn bÒn v÷ng vÒ mÆt x· héi: xãa ®ãi gi¶m nghÌo, tiÕp tôc h¹ thÊp møc t¨ng d©n sè, ®Þnh h−íng qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa vµ di d©n, n©ng cao chÊt l−îng gi¸o dôc, c¶i thiÖn dÞch vô ch¨m sãc søc kháe vµ vÖ sinh m«i tr−êng sèng. (3) Sö dông hîp lý tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng, gåm c¸c ho¹t ®éng sau: chèng suy tho¸i vµ sö dông bÒn v÷ng tµi nguyªn ®Êt, sö dông vµ qu¶n lý tµi nguyªn n−íc, b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn rõng, gi¶m « nhiÔm kh«ng khÝ ë c¸c khu c«ng nghiÖp vµ ®« thÞ, qu¶n lý chÊt th¶i r¾n, b¶o tån ®a d¹ng sinh häc. (4) Tæ chøc qu¸ tr×nh chuyÓn sang con ®−êng ph¸t triÓn bÒn v÷ng, gåm c¸c ho¹t ®éng nh−: huy ®éng toµn d©n tham gia thùc hiÖn ph¸t triÓn bÒn v÷ng, t¨ng c−êng vai trß l·nh ®¹o cña Nhµ n−íc trong viÖc tæ chøc thùc hiÖn ph¸t triÓn bÒn v÷ng vµ hîp t¸c v× sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng. 3.2. ChiÕn l−îc m«i tr−êng cho ph¸t triÓn bÒn v÷ng cÊp quèc gia vµ ®Þa ph−¬ng ë ViÖt Nam, ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ quan ®iÓm cña §¶ng vµ ®−îc kh¼ng ®Þnh trong nghÞ quyÕt §¹i héi §¶ng Céng s¶n toµn quèc lÇn thø IX, trong ChiÕn l−îc ph¸t triÓn kinh tÕ x· héi 10 n¨m 2001-2010 vµ trong ChiÕn l−îc m«i tr−êng quèc gia. 208
- ChiÕn l−îc m«i tr−êng quèc gia ®· ®−îc so¹n th¶o víi sù tham gia réng r·i cña c¸c tæ chøc chÝnh phñ, c¸c ®oµn thÓ x· héi vµ ®¹i biÓu c¸c tÇng líp nh©n d©n. KÕ ho¹ch nµy bao gåm 3 yÕu tè: x¸c ®Þnh c¸c vÊn ®Ò −u tiªn, x¸c ®Þnh c¸c hµnh ®éng −u tiªn vµ ®¶m b¶o cho sù thùc thi thµnh c«ng. §Ó chiÕn l−îc m«i tr−êng cã thÓ thùc thi, c¸c ph©n tÝch kinh tÕ vµ kü thuËt cÇn ph¶i ®−îc tæ chøc mét c¸ch s¾c s¶o víi sù tham gia tÝch cùc vµ uû th¸c cña c¸c ®èi t¸c. ViÖc qu¶n lý m«i tr−êng h÷u hiÖu ®ßi hái c¸c ®èi t−îng chiÕn l−îc ph¶i thùc hiÖn vµ g¾n kÕt víi c¸c yªu cÇu x· héi, kinh tÕ vµ chÝnh trÞ réng r·i h¬n. ViÖc x©y dùng khung chiÕn l−îc m«i tr−êng kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i xuÊt ph¸t tõ con sè kh«ng mµ cã thÓ ®−îc x©y dùng trªn c¬ së c¸c chÝnh s¸ch vµ kÕ ho¹ch cã s½n cña nhµ n−íc hoÆc c¸c ban ngµnh ®Þa ph−¬ng. ChiÕn l−îc m«i tr−êng kh«ng ph¶i lµ mét kÕ ho¹ch cøng nh¾c, mµ cÇn ®−îc liªn tôc bæ sung, n¾n chØnh khi cã nh÷ng vÊn ®Ò míi n¶y sinh. T− vÊn cho viÖc x©y dùng chiÕn l−îc m«i tr−êng ph¶i bao gåm nh÷ng ng−êi cã chøc tr¸ch vÒ m«i tr−êng, nh÷ng ng−êi bÞ ¶nh h−ëng bëi c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng, nh÷ng ng−êi kiÓm so¸t c¸c c«ng cô gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, nh÷ng ng−êi n¾m ®−îc th«ng tin vµ cã tr×nh ®é chuyªn m«n cao. C¸c vÊn ®Ò −u tiªn ®−îc lùa chän trªn c¬ së c©n nh¾c gi÷a tÝnh cÊp b¸ch cña vÊn ®Ò, tÝnh minh b¹ch vÒ chÝnh trÞ, kh¶ n¨ng tµi chÝnh, sù c©n b»ng c¸c quyÒn lîi chuyªn ngµnh vµ ®Þa ph−¬ng, n¨ng lùc cña c¸c c¬ quan sö dông ®Çu t−. Sù thiÕu th«ng tin, thiÕu minh b¹ch chÝnh trÞ, nguy c¬ phøc t¹p hãa vÊn ®Ò khi cã sù tham gia cña céng ®ång, søc Ðp cña c¸c nhãm quyÒn lîi hïng m¹nh ë ®Þa ph−¬ng hoÆc khu vùc, thiÕu t«n träng c¸c −u tiªn m«i tr−êng cña c¸c c¬ quan ®Þa ph−¬ng... lµ nh÷ng trë ng¹i ®¸ng kÓ trong s¾p xÕp c¸c vÊn ®Ò −u tiªn. §Ó ®¶m b¶o triÓn khai thµnh c«ng chiÕn l−îc m«i tr−êng cÇn thiÕt ph¶i lång ghÐp c¸c môc tiªu m«i tr−êng vµo c¸c môc ®Ých ph¸t triÓn réng h¬n, nh− c¸c dù ¸n vµ chÝnh s¸ch ph¸t triÓn ngµnh, c¸c chÝnh s¸ch kinh tÕ më. C¸c môc tiªu m«i tr−êng trong chiÕn l−îc cÇn mang tÝnh hiÖn thùc, cè g¾ng g¾n kÕt víi viÖc gi¶m chi phÝ hoÆc t¨ng c−êng s¶n xuÊt. Nguån tµi chÝnh cho thùc thi ch−¬ng tr×nh cã thÓ ®−îc huy ®éng tõ ng©n s¸ch, ®ãng gãp cña ng−êi g©y « nhiÔm, phÝ m«i tr−êng do ng−êi h−ëng dÞch vô m«i tr−êng ®ãng gãp, tµi trî cña c¸c tæ chøc c¸ nh©n; cã thÓ thµnh lËp quü m«i tr−êng quèc gia vµ ®Þa ph−¬ng. 3.3. ChÝnh s¸ch m«i tr−êng ChÝnh s¸ch m«i tr−êng lµ c¸c quy ®Þnh cña c¬ quan hµnh chÝnh quèc gia hoÆc céng ®ång nh»m sö dông hîp lý tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng. ChÝnh s¸ch cã thÓ cã d¹ng v¨n b¶n ph¸p quy (d−íi luËt) hoÆc ë d¹ng bÊt thµnh v¨n. ChÝnh s¸ch m«i tr−êng ph¶i ®−îc ban hµnh vµ thùc hiÖn hîp hiÕn, hîp ph¸p vµ thèng nhÊt, ®¶m b¶o c¸c nguyªn t¾c: 209
- (1) Ng−êi g©y « nhiÔm vµ hÖ qu¶ xÊu ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm chi phÝ xö lý « nhiÔm, kh¾c phôc hËu qu¶ vµ ®Òn bï thiÖt h¹i. (2) Hîp t¸c gi÷a c¸c ®èi t¸c vµ cã sù tham gia cña céng ®ång. (3) Nguyªn t¾c phßng ngõa. Th«ng th−êng cã mét chÝnh s¸ch m«i tr−êng tèt quan träng h¬n lµ cã nhiÒu chÝnh s¸ch m«i tr−êng. Do ®ã cÇn chän −u tiªn c¸c vÊn ®Ò bøc xóc ®Ó ra quyÕt ®Þnh. §èi víi c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn, c¸c vÊn ®Ò cÇn ®−îc −u tiªn lµ: kh¾c phôc nh÷ng ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng ®Õn søc khoÎ vµ n¨ng suÊt lao ®éng nh− « nhiÔm n−íc, kh«ng khÝ ë ®« thÞ, qu¶n lý ®Êt ®ai, rõng, tµi nguyªn n−íc; x©y dùng kÕ ho¹ch hµnh ®éng quèc gia vÒ b¶o vÖ m«i tr−êng theo c¸c vÊn ®Ò −u tiªn, vÝ dô nh− kÕ ho¹ch hµnh ®éng b¶o vÖ ®a d¹ng sinh häc cña ViÖt Nam (QuyÕt ®Þnh 845/TTg ngµy 22/12/1995 cña Thñ t−íng ChÝnh phñ). Theo Ng©n hµng ThÕ giíi, kÕ ho¹ch hµnh ®éng toµn diÖn vÒ m«i tr−êng cho c¸c n−íc cã 5 yªu cÇu chÝnh: (1) c¬ cÊu luËt ph¸p râ rµng; (2) c¬ cÊu hµnh chÝnh thÝch hîp; (3) cã c¸c kü n¨ng vÒ chuyªn m«n; (4) ng©n s¸ch t−¬ng xøng; (5) ph©n quyÒn tr¸ch nhiÖm tèt ®i ®«i víi chuyÓn giao tµi chÝnh. 3.4. Qu¶n lý m«i tr−êng Qu¶n lý m«i tr−êng lµ bé m«n khoa häc cã môc ®Ých qu¶n lý vµ ®iÒu chØnh ho¹t ®éng cña con ng−êi dùa trªn sù tiÕp cËn cã hÖ thèng, cã tæ chøc, cã kÕ ho¹ch ®èi víi c¸c vÊn ®Ò cã liªn quan víi con ng−êi; ®−îc thùc hiÖn b»ng tËp hîp c¸c c«ng cô kinh tÕ, x· héi, luËt ph¸p, c«ng nghÖ kü thuËt, h−íng tíi ph¸t triÓn bÒn v÷ng vµ sö dông hîp lý tµi nguyªn. Qu¶n lý m«i tr−êng sö dông c¸c kü thuËt sau: (1) Gi¸m s¸t m«i tr−êng vµ ra quyÕt ®Þnh. (2) LuËt vµ chÝnh s¸ch m«i tr−êng. (3) Hoµ gi¶i xung ®ét m«i tr−êng. (4) B¸o c¸o tæng quan m«i tr−êng. (5) C¸c kü thuËt hç trî nh− th«ng tin viÔn th¸m, m« h×nh to¸n lý, ®¸nh gi¸ nhanh. (6) C¸c c«ng cô kinh tÕ. (7) TruyÒn th«ng m«i tr−êng. 4. C¤NG NGHÖ, Kü THUËT BÒN V÷NG C«ng nghÖ lµ kiÕn thøc, kinh nghiÖm, quy tr×nh, thiÕt bÞ ®−îc sö dông trong ho¹t ®éng s¶n xuÊt cña con ng−êi nh»m t¹o ra cña c¶i vËt chÊt vµ c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn sèng cña con ng−êi. Kü thuËt lµ tËp hîp c¸c c«ng nghÖ ®Ó s¶n xuÊt ra mét lo¹i s¶n phÈm 210
- hµng ho¸ nhÊt ®Þnh nµo ®ã. C«ng nghÖ, kü thuËt bÒn v÷ng bao gåm c¸c lo¹i c«ng nghÖ vµ kü thuËt cho phÐp khai th¸c bÒn v÷ng c¸c lo¹i tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ x· héi, h−íng tíi viÖc x©y dùng x· héi ph¸t triÓn bÒn v÷ng. Tuy ch−a cã c¸c tiªu chÝ ®Ó ®¸nh gi¸ tÝnh bÒn v÷ng cña c«ng nghÖ vµ kü thuËt bÒn v÷ng nh−ng mét sè môc tiªu c¬ b¶n cña c«ng nghÖ vµ kü thuËt bÒn v÷ng cã thÓ liÖt kª bao gåm: − Duy tr× l©u dµi c¸c d¹ng tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o cña tr¸i ®Êt (n¨ng l−îng, tµi nguyªn kho¸ng s¶n, gen di truyÒn, v.v.). − B¶o tån vµ duy tr× vÜnh h»ng c¸c d¹ng tµi nguyªn t¸i t¹o cña tr¸i ®Êt (n−íc ngät, ®Êt, sinh häc, rõng, biÓn, v.v.). − N©ng cao chÊt l−îng cuéc sèng vÒ vËt chÊt cña con ng−êi (quèc gia vµ vïng l·nh thæ) theo 4 ®é ®o: ®é ®o kinh tÕ, ®é ®o m«i tr−êng, ®é ®o x· héi vµ ®é ®o v¨n ho¸. Mét sè h−íng ¸p dông cô thÓ cña c«ng nghÖ vµ kü thuËt bÒn v÷ng bao gåm: + C«ng nghÖ vµ kü thuËt t¹o ra c¸c nguån tµi nguyªn vµ n¨ng l−îng míi cho loµi ng−êi (vÝ dô nh− c¸c lo¹i c«ng nghÖ khai th¸c an toµn n¨ng l−îng ph¶n øng ph©n r· vµ tæng hîp h¹t nh©n, c«ng nghÖ vËt liÖu míi: gèm, chÊt dÎo, sîi tæng hîp tõ sîi cellulose sîi tõ ®Êt ®¸, sîi thuû tinh). + C«ng nghÖ khai th¸c c¸c nguån tµi nguyªn kh«ng truyÒn thèng vµ khã tiÕp cËn (nh−: c«ng nghÖ khai th¸c n¨ng l−îng mÆt trêi, n¨ng l−îng thñy triÒu, n¨ng l−îng lßng ®Êt, c«ng nghÖ khÝ hãa than...). + C«ng nghÖ khai th¸c bÒn v÷ng c¸c nguån tµi nguyªn n¨ng l−îng s¹ch (nh− c«ng nghÖ vµ kü thuËt khai th¸c n¨ng l−îng giã dïng trong giao th«ng, s¶n xuÊt ®iÖn d©n dông, chÕ biÕn nguyªn vËt liÖu, c«ng nghÖ vµ kü thuËt s¶n xuÊt thuû ®iÖn v.v.). + C«ng nghÖ gi¶m tiªu dïng nguyªn liÖu vµ n¨ng l−îng (vÝ dô: c«ng nghÖ vµ kü thuËt t¨ng c−êng hiÖu qu¶ ®èt cñi, than, dÇu, gi¶m tiªu thô nguyªn liÖu trong ngµnh luyÖn kim, ho¸ chÊt, s¶n xuÊt vËt liÖu x©y dùng v.v.). + C«ng nghÖ vµ kü thuËt xanh vÝ dô: kü thuËt xö lý cuèi ®−êng èng nh»m ph©n t¸n phÕ th¶i, xö lý vµ tiªu huû chÊt th¶i, kü thuËt gi¶m thiÓu chÊt th¶i « nhiÔm., c«ng nghÖ s¹ch vµ s¶n phÈm s¹ch. + C«ng nghÖ sinh häc trong n«ng nghiÖp (vÝ dô: c«ng nghÖ vµ kü thuËt lai t¹o gièng c©y trång vµ vËt nu«i, canh t¸c hoÆc nu«i trång c©y vµ con, chÕ biÕn vµ b¶o qu¶n s¶n phÈm n«ng nghiÖp). + C«ng nghÖ vµ kü thuËt gen, lµ mét d¹ng ®Æc biÖt cña c«ng nghÖ sinh häc, dùa trªn viÖc nghiªn cøu kh¶ n¨ng thay ®æi ®Æc ®iÓm cña gen gèc b»ng c¸c t¸c ®éng ngo¹i lai hoÆc cÊy ghÐp gen tõ loµi sinh vËt nµy sang loµi sinh vËt kh¸c. B¶ng 9.1 liÖt kª mét sè s¶n phÈm mong muèn vµ kh«ng mong muèn cña c«ng nghÖ gen. 211
- B¶ng 9.1. S¶n phÈm mong muèn vµ kh«ng mong muèn cña c«ng nghÖ gen C¸c s¶n phÈm mong muèn 1. C©y l−¬ng thùc kh¸ng bÖnh do virus vµ nÊm 2. C©y l−¬ng thùc kh¸ng c«n trïng 3. C¸c v¾c xin phßng c¸c bÖnh ë vËt nu«i 4. T¨ng c−êng thµnh phÇn chÊt dinh d−ìng ë c©y l−¬ng thùc 5. Sö dông c¸c gièng c©y trång vËt nu«i ph¸t triÓn nhanh ®Ó c¶i tiÕn s¶n xuÊt n«ng nghiÖp 6. C©y l−¬ng thùc chÞu h¹n 7. C©y l−¬ng thùc chÞu mÆn 8. C©y l−¬ng thùc chèng chÞu nhiÖt ®é 9. Cè ®Þnh ®¹m ë ng«, lóa vµ lóa m× 10. Thuèc b¶o vÖ thùc vËt khái bÖnh vµ s©u bä 11. Ph¸t triÓn c¸c c©y l−¬ng thùc l©u n¨m 12. C¶i tiÕn c¸c lo¹i thuèc trõ s©u cho c©y trång nh− “neem” 13. T¸i chÕ c¶i tiÕn c¸c chÊt th¶i ®éc h¹i nh− c¸c s¶n phÈm phô cña TNT C¸c s¶n phÈm kh«ng mong muèn 1. Hormon t¨ng tr−ëng ë bß (BGH) cho bß s÷a 2. Gen ng−êi ®−îc cÊy ghÐp sang lîn, sang c¸c lo¹i gia sóc kh¸c vµ c©y trång 3. Gen ng−êi ®−îc cÊy ghÐp sang bÊt kú lo¹i l−¬ng thùc nµo 4. øng dông BT trong nhiÒu mïa vô liªn tôc 5. C¸c vi khuÈn qua xö lý gen gióp kiÓm so¸t sinh häc c«n trïng ®· ®−îc kiÓm so¸t mét c¸ch tù nhiªn vµ hiÖu qu¶ (VD: lo¹i virus ë Tricoplusiani) 6. §−a ra sö dông c¸c vi sinh vËt b¶n thÓ ®· ®−îc xö lý gen 7. Sù ®Ò kh¸ng thuèc trõ s©u vµ thuèc diÖt cá ë c©y l−¬ng thùc ngo¹i trõ mét sè tr−êng hîp cá d¹i ký sinh ë thÕ giíi thø III. 8. C¸c ho¸ chÊt ®éc sinh ra trong l−¬ng thùc vµ c©y thøc ¨n cho gia sóc 9. C¸c kü thuËt c«ng nghÖ sinh häc trong t−¬ng lai lµm gia t¨ng c¸c vÊn ®Ò kinh tÕ -x· héi trong x· héi cã thÓ g©y hËu qu¶ cßn lín h¬n lîi Ých cña nã (VD: BGH xem ®iÓm 1 ë phÇn tr−íc) 10. C¸c gen ®−îc ®−a vµo trong c©y l−¬ng thùc cã thÓ sÏ chuyÓn sang víi c¸c loµi c©y d¹i gÇn víi loµi ®ã (VD: gen kh¸ng thuèc trõ s©u diÖt cá ë c©y c¶i ®−îc chuyÓn sang c©y gièng hä c¶i) 11. Sö dông c¸c lo¹i gen lµm gi¶m hµm l−îng dinh d−ìng cña hoa qu¶ hoÆc rau xanh 212
- + C«ng nghÖ vµ kü thuËt xö lý chÊt th¶i, t¸i quay vßng vµ t¸i chÕ chÊt th¶i (vÝ dô: c«ng nghÖ xö lý n−íc th¶i vµ sö dông n−íc th¶i sinh ho¹t ®Ó nu«i trång thuû h¶i s¶n, c«ng nghÖ ®èt r¸c tËn dông n¨ng l−îng ë c¸c n−íc ph−¬ng T©y, c«ng nghÖ chÕ biÕn r¸c th¶i sinh ho¹t nguån gèc h÷u c¬ thµnh ph©n Compost, c«ng nghÖ s¶n xuÊt khÝ biogas). + C«ng nghÖ vµ kü thuËt xö lý, phôc håi m«i tr−êng, vÝ dô: c«ng nghÖ vµ kü thuËt thay thÕ vËt liÖu x©y dùng g©y « nhiÔm m«i tr−êng, s¶n xuÊt ho¸ chÊt b¶o vÖ thùc vËt Ýt g©y « nhiÔm m«i tr−êng, thay thÕ c¸c thiÕt bÞ g©y « nhiÔm m«i tr−êng, c«ng nghÖ vµ kü thuËt xö lý « nhiÔm dÇu, « nhiÔm phãng x¹ trong ®Êt vµ n−íc, xö lý c¸c hå bÞ phó d−ìng, bÞ acid ho¸ vµ c«ng nghÖ ®iÒu chØnh c©n b»ng sinh th¸i cña c¸c vïng ®Êt n−íc vµ hÖ sinh th¸i. 5. QU¶N Lý BÒN V÷NG TµI NGUY£N T¸I T¹O Vµ KH¤NG T¸I T¹O 5.1. C¬ së khoa häc cña viÖc qu¶n lý khai th¸c tµi nguyªn thiªn nhiªn Tµi nguyªn thiªn nhiªn bao gåm c¸c d¹ng n¨ng l−îng, vËt chÊt, th«ng tin tù nhiªn, tån t¹i kh¸ch quan ngoµi ý muèn cña con ng−êi, cã gi¸ trÞ tù th©n mµ con ng−êi ®· biÕt hoÆc ch−a biÕt vµ con ng−êi cã thÓ sö dông ®−îc trong hiÖn t¹i vµ t−¬ng lai ®Ó phôc vô cho sù ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng−êi. HiÖn tr¹ng sö dông tµi nguyªn cña con ng−êi phô thuéc vµo tri thøc, tr×nh ®é khoa häc, c«ng nghÖ, kh¶ n¨ng tµi chÝnh, v¨n ho¸ truyÒn thèng, thãi quen, t«n gi¸o tÝn ng−ìng... TÝnh thèng nhÊt vµ cã quy luËt cña tù nhiªn ®ßi hái c¸c ho¹t ®éng khai th¸c tµi nguyªn m«i tr−êng ph¶i dùa trªn c¬ së: (1) HiÓu biÕt vµ cã thÓ vËn dông c¸c nguyªn lý sinh th¸i, quy luËt tù nhiªn ®Ó khai th¸c tèi −u tµi nguyªn, phßng tr¸nh, h¹n chÕ rñi ro vµ tai biÕn thiªn nhiªn; (2) HiÓu biÕt ®Çy ®ñ nguyªn nh©n g©y nªn c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng ®Ó phßng tr¸nh vµ øng xö hîp lý, h¹n chÕ vµ xö lý « nhiÔm m«i tr−êng. C¬ së triÕt häc cña mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi víi thiªn nhiªn kh¼ng ®Þnh sù phô thuéc cña con ng−êi vµ tù nhiªn vµo tr×nh ®é ph¸t triÓn cña x· héi. Nã còng chøng tá vai trß ®iÒu khiÓn cã ý thøc cña con ng−êi trong mèi quan hÖ gi÷a hÖ x· héi vµ hÖ tù nhiªn, vai trß vµ gi¸ trÞ cña ®a d¹ng v¨n ho¸ trong ph¸t triÓn. C¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn thèng, h×nh thµnh mét c¸ch cã chän läc trong qu¸ tr×nh hÖ x· héi kh«ng ngõng t−¬ng t¸c víi hÖ tù nhiªn, tá ra cã tÝnh thÝch nghi phï hîp nhÊt ®Þnh víi ®iÒu kiÖn ®Þa ph−¬ng, cho phÐp hÖ x· héi khai th¸c bÒn v÷ng hÖ tù nhiªn cña m×nh trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, ®Æc biÖt lµ khi d©n sè h¹n chÕ. Do ®ã, chóng ta cÇn b¶o vÖ vµ ph¸t huy vai trß cña ®a d¹ng v¨n ho¸, ph¸t huy bµi häc truyÒn thèng vÒ chung sèng hoµ b×nh, cïng tån t¹i víi thiªn nhiªn vµ n©ng cao hiÖu qu¶ cña tæ chøc x· héi c¸c cÊp trong ®iÒu chØnh hµnh vi ®Ó sö dông bÒn v÷ng tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng. 213
- Tµi nguyªn thiªn nhiªn ®−îc ph©n thµnh 3 lo¹i: − Tµi nguyªn v« tËn, bao gåm n¨ng l−îng bøc x¹ mÆt trêi, thuû triÒu, ®Þa nhiÖt, sãng, giã... §©y lµ d¹ng tµi nguyªn cã kh¶ n¨ng cung cÊp rÊt l©u dµi, ®a phÇn thuéc lo¹i kh«ng chøa ®ùng nguy c¬ g©y « nhiÔm m«i tr−êng nªn cÇn ®−îc khai th¸c tèi ®a. Tuy nhiªn, do c−êng ®é cÊp cña c¸c lo¹i n¨ng l−îng nµy th−êng nhá, biÕn tr×nh cÊp biÕn ®éng phøc t¹p vµ kh«ng trïng pha víi nhu cÇu, c«ng nghÖ khai th¸c hiÖn nay ch−a hoµn thiÖn, tiªu tèn nhiÒu ®Êt ®ai, nªn ch−a ®−îc c¸c ®èi t−îng sö dông lùa chän. − Tµi nguyªn cã kh¶ n¨ng tù t¸i t¹o, nh−: ®Êt thæ nh−ìng, sinh vËt, n−íc... Kh¶ n¨ng tù t¸i t¹o cña c¸c lo¹i tµi nguyªn nµy lµ cã giíi h¹n vµ cã ®iÒu kiÖn, nghÜa lµ nÕu sö dông qu¸ giíi h¹n kh¶ n¨ng t¸i t¹o, hay lµm tæn th−¬ng c¸c ®iÒu kiÖn cÇn cho kh¶ n¨ng t¸i t¹o th× tµi nguyªn sÏ bÞ c¹n kiÖt. Nguyªn t¾c sö dông bÒn v÷ng tµi nguyªn nµy lµ: sö dông trong ph¹m vi kh¶ n¨ng t¸i t¹o vµ kh«ng lµm tæn th−¬ng c¸c ®iÒu kiÖn cÇn cho kh¶ n¨ng t¸i t¹o. − Tµi nguyªn kh«ng cã kh¶ n¨ng tù t¸i t¹o: bao gåm c¸c lo¹i tµi nguyªn kho¸ng s¶n cã kh¶ n¨ng t¸i chÕ (nh− kim lo¹i) vµ c¸c kho¸ng s¶n kh«ng cã kh¶ n¨ng t¸i chÕ (phi kim, nhiªn liÖu ho¸ th¹ch), lµ tµi nguyªn bÞ gi¶m dÇn trong qu¸ tr×nh sö dông vµ cã nguy c¬ bÞ c¹n kiÖt. Nguyªn t¾c tiÕp cËn sö dông bÒn v÷ng tµi nguyªn nµy lµ: sö dông tiÕt kiÖm, hiÖu qu¶, tËn dông kh¶ n¨ng t¸i chÕ vµ t×m kiÕm c«ng nghÖ thay thÕ hîp lý. 5.2. Quy luËt tù nhiªn ®Þnh h−íng nguyªn t¾c qu¶n lý tµi nguyªn n−íc Tµi nguyªn n−íc h×nh thµnh theo l−u vùc, do vËy qu¶n lý tµi nguyªn n−íc kh«ng ®¬n thuÇn lµ qu¶n lý l−îng n−íc cã trong s«ng, mµ ph¶i b¶o vÖ toµn bé c¸c ®iÒu kiÖn h×nh thµnh dßng ch¶y trªn l−u vùc, nghÜa lµ qu¶n lý ph¸t triÓn, sö dông tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng theo l−u vùc. Tµi nguyªn n−íc cña mét ®Þa ph−¬ng bao gåm hai lo¹i chÝnh: nguån néi ®Þa, do m−a r¬i trªn vïng ®ã sinh ra vµ nguån ngo¹i lai, theo c¸c s«ng ch¶y vµo. ChÊt vµ l−îng n−íc ngo¹i lai kh«ng chÞu sù kiÓm so¸t trùc tiÕp cña ®Þa ph−¬ng, nªn nh÷ng chÝnh s¸ch dïng n−íc dùa vµo nguån cÊp nµy kh«ng ®¶m b¶o ®é an toµn vµ thµnh c«ng cao. Tµi nguyªn n−íc cã kh¶ n¨ng t¸i t¹o vÒ l−îng. Chu kú t¸i t¹o (®æi míi) cµng ng¾n gi¸ trÞ sö dông cña tµi nguyªn cµng cao. N−íc trong khÝ quyÓn vµ s«ng ngßi cã tèc ®é ®æi míi nhanh nhÊt, n−íc ngÇm n»m s©u vµ n−íc trong b¨ng tuyÕt vÜnh cöu cã tèc ®é ®æi míi chËm nhÊt. Møc sö dông mét lÇn l−îng n−íc, vÒ mÆt nguyªn t¾c, kh«ng ®−îc v−ît qu¸ kh¶ n¨ng tù t¸i t¹o vÒ l−îng, tÝnh b»ng tæng l−îng dßng ch¶y cña khu vùc trong thêi gian ®ã. Tµi nguyªn n−íc biÕn ®éng mang tÝnh chu kú mïa vµ nhiÒu n¨m râ nÐt, do vËy møc trÇn l−îng khai th¸c theo thêi gian biÕn ®éng theo quy 214
- luËt tù nhiªn. Kh¶ n¨ng ®iÒu tiÕt cña kho n−íc gióp ®iÒu chØnh trÇn møc khai th¸c æn ®Þnh vÒ b»ng trung b×nh (theo chu kú trän vÑn) trÇn møc khai th¸c tù nhiªn cña tµi nguyªn. TrÇn møc khai th¸c n−íc trong thuû vùc ph¶i ®¶m b¶o kh«ng lµm cho mùc n−íc s«ng xuèng d−íi møc thÊp nhÊt mµ hÖ sinh th¸i n−íc nãi riªng vµ hÖ sinh th¸i tù nhiªn l−u vùc nãi chung tån t¹i ®−îc, cã thÓ lÊy b»ng mùc n−íc trung b×nh th¸ng thÊp nhÊt øng víi nh÷ng tÇn suÊt nhÊt ®Þnh. Kh¶ n¨ng t¸i t¹o vÒ chÊt cña tµi nguyªn n−íc ®−îc thùc hiÖn th«ng qua c¸c qu¸ tr×nh pha lo·ng, l¾ng ®äng, ph¸t t¸n vËt chÊt theo dßng trong chu tr×nh tuÇn hoµn, ph¶n øng ho¸ häc t¹o chÊt míi Ýt ®éc h¬n, biÕn ®æi sinh häc vµ tÝch luü sinh häc theo d©y chuyÒn thøc ¨n. Kh¶ n¨ng tù t¸i t¹o vÒ chÊt phô thuéc vµo ®Æc ®iÓm nguån cÊp, tèc ®é ®æi míi n−íc, ®Æc ®iÓm ho¸ lý, sinh khèi n−íc vµ c¸c qu¸ tr×nh ®éng lùc trong nã. Khai th¸c tèi −u kh¶ n¨ng tù lµm s¹ch vÒ chÊt chØ thùc hiÖn ®−îc khi c¸c ®iÒu kiÖn tù nhiªn æn ®Þnh vµ cÇn tho¶ m·n c¸c ®iÒu kiÖn: l−îng th¶i, c−êng ®é th¶i vµo thuû vùc kh«ng v−ît qu¸ kh¶ n¨ng tù lµm s¹ch cña nã, thµnh phÇn chÊt th¶i chØ bao gåm nh÷ng chÊt kh«ng ®éc h¹i cho m«i tr−êng hoÆc nh÷ng chÊt mµ thuû vùc cã thÓ lµm s¹ch ®−îc. 5.3. Chu tr×nh vËt chÊt trong hÖ kinh tÕ vµ nguyªn t¾c qu¶n lý sö dông tµi nguyªn 3T (tiÕt kiÖm, t¸i sö dông, t¸i chÕ) Tµi nguyªn thiªn nhiªn lµ mét ®Çu vµo quan träng cña c¸c hÖ kinh tÕ. Khi khai th¸c sö dông l−îng tµi nguyªn ∆N, mét phÇn sÏ tæn hao biÕn thµnh r¸c WN, phÇn cßn l¹i ®−îc ®−a vµo hÖ thèng s¶n xuÊt S. Tõ hÖ thèng s¶n xuÊt cã mét phÇn th¶i ra ngoµi thµnh r¸c WS, phÇn cßn l¹i t¹o thµnh hµng ho¸ ®−a vµo hÖ thèng tiªu thô D. Hµng ho¸ sau tiªu thô sÏ thµnh r¸c WD. Tæng chÊt th¶i tõ hÖ kinh tÕ ®−a vµo m«i tr−êng sÏ lµ W = WN + WS + WD. Theo ®Þnh luËt b¶o toµn vËt chÊt th× ∆N = W. M«i tr−êng cã kh¶ n¨ng tù ®ång ho¸ chÊt th¶i ë møc nhÊt ®Þnh Emt trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh, khi l−îng th¶i vµo m«i tr−êng kh«ng qu¸ lín: Khi Emt > W th× chÊt l−îng m«i tr−êng ®−îc ®¶m b¶o v× toµn bé l−îng th¶i ®−a ra m«i tr−êng sÏ bÞ ph©n huû vµ ®ång ho¸. Khi Emt < W th× chÊt l−îng m«i tr−êng sÏ bÞ suy tho¸i do chÊt th¶i kh«ng bÞ ®ång ho¸ tÝch luü ngµy cµng nhiÒu trong m«i tr−êng. HÖ kinh tÕ - sinh th¸i lµ mét hÖ thèng khÐp kÝn, trong ®ã bao gåm nhiÒu tiÓu hÖ, bé phËn; VËt chÊt th¶i ra cña mét tiÓu hÖ, c«ng ®o¹n nµy cã thÓ trë thµnh ®Çu vµo cña mét tiÓu hÖ hay c«ng ®o¹n kh¸c. Do ®ã, vÒ nguyªn t¾c, trong mçi c«ng ®o¹n th¶i ®Òu cã nh÷ng c¬ héi tËn dông, t¸i chÕ, t¸i sö dông, quay vßng sö dông t¹o ra hai xu thÕ lîi Ých c¬ b¶n: gi¶m nhu cÇu khai th¸c tµi nguyªn tõ ∆N xuèng cßn ∆N = ∆N - nTTT vµ gi¶m l−îng th¶i (W = WNT + WST + WDT < ∆N). ViÖc gi¶m l−îng th¶i mét mÆt gi¶m nguån g©y « nhiÔm m«i tr−êng nãi chung, mÆt kh¸c khi l−îng th¶i nhá th× t¸c ®éng cña nã tíi c¸c quy luËt tù nhiªn chi phèi qu¸ tr×nh tù lµm s¹ch m«i tr−êng sÏ gi¶m, c¸c chøc n¨ng tù nhiªn cña m«i tr−êng cã c¬ héi ®−îc duy tr× vµ ph¸t huy (xem thªm h×nh 9.2). 215
- Kh¶ n¨ng t¸i sö dông tµi nguyªn bÞ h¹n chÕ bëi ®Þnh luËt nhiÖt ®éng häc hai, ph¸t biÓu nh− sau: Mçi qu¸ tr×nh vËt lý hay c«ng nghÖ ®Òu dÉn ®Õn sù suy gi¶m n¨ng l−îng vµ vËt chÊt tõ nh÷ng d¹ng tËp trung sang nh÷ng d¹ng kÐm tËp trung h¬n. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ: (1) Trong hÖ kinh tÕ vËt chÊt sau mçi c«ng ®o¹n sö dông bÞ ph¸t t¸n vµ ph¶i chi phÝ mét l−îng tiÒn vµ n¨ng l−îng nhÊt ®Þnh ®Ó thu gom chóng. (2) VËt liÖu dïng ®Ó s¶n xuÊt c¸c s¶n phÈm bÞ suy tho¸i khi t¸i chÕ l¹i nhiÒu lÇn, do vËy sè lÇn t¸i chÕ lµ cã h¹n. (3) N¨ng l−îng trong qu¸ tr×nh sö dông bÞ suy gi¶m tõ d¹ng hµm l−îng cao sang d¹ng hµm l−îng thÊp h¬n, do vËy kh«ng thÓ t¸i sö dông toµn bé n¨ng l−îng ®· tiªu thô. S¶n xuÊt Tiªu thô Tµi nguyªn ∆N D D TN WN WS WD WNT WST WDT W = WNT + WST + WDT R¸c th¶i g©y « nhiÔm m«i H×nh 9.2. S¬ ®å dßng tµi nguyªn trong hÖ kinh tÕ tr−êng 216
- 5.4. C«ng cô qu¶n lý tµi nguyªn 5.4.1. C¸c nguyªn t¾c ®¹o ®øc míi Ph¸t triÓn bÒn v÷ng lµ sù ph¸t triÓn mang tÝnh ®¹o ®øc, nã ®ßi hái cã nh÷ng thay ®æi quan träng mang tÝnh ®Þnh h−íng trong quan niÖm còng nh− hµnh vi liªn quan ®Õn khai th¸c, sö dông tµi nguyªn m«i tr−êng, do vËy cÇn thiÕt ph¶i cã nh÷ng nguyªn t¾c ®¹o ®øc míi dùa trªn nÒn t¶ng khoa häc cña ph¸t triÓn bÒn v÷ng nh− phÇn trªn ®· tr×nh bµy. 5.4.2. C«ng cô luËt ph¸p LuËt ph¸p quèc tÕ lµ c¸c v¨n kiÖn quèc tÕ ®−îc ký kÕt gi÷a c¸c quèc gia mét c¸ch tù nguyÖn, nh»m Ên ®Þnh, söa ®æi hoÆc huû bá nh÷ng quyÒn vµ nghÜa vô ®èi víi nhau, cã néi dung phï hîp víi nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n ®−îc thõa nhËn réng r·i cña luËt quèc tÕ hiÖn ®¹i. C¸c v¨n b¶n luËt ph¸p quèc tÕ liªn quan ®Õn qu¶n lý tµi nguyªn m«i tr−êng hiÖn nay gåm: (1) HiÕn ch−¬ng: lµ mét lo¹i ®iÒu −íc quèc tÕ nhiÒu bªn, Ên ®Þnh nh÷ng nguyªn t¾c lín trong quan hÖ gi÷a c¸c n−íc víi nhau. (2) C«ng −íc: lµ nh÷ng ®iÒu −íc quèc tÕ cã tÝnh chuyªn m«n. (3) NghÞ ®Þnh th−: lµ v¨n kiÖn dïng ®Ó gi¶i thÝch bæ sung, söa ®æi mét ®iÒu −íc quèc tÕ ®· ®−îc ký kÕt, hoÆc ®Ó Ên ®Þnh nh÷ng biÖn ph¸p cô thÓ thùc hiÖn c¸c hiÖp −íc, hiÖp ®Þnh nµo ®ã. (4) Tuyªn bè chung: lµ v¨n kiÖn ghi nhËn nh÷ng tho¶ thuËn hai hay nhiÒu n−íc vÒ nh÷ng nguyªn t¾c hoÆc ph−¬ng h−íng hµnh ®éng chung ®èi víi mét vÊn ®Ò quèc tÕ nµo ®ã. (5) Tho¶ −íc: lµ ®iÒu −íc quèc tÕ cã tÝnh chuyªn m«n trong mét khu vùc. (6) HiÖp ®Þnh: lµ lo¹i ®iÒu −íc quèc tÕ Ên ®Þnh nh÷ng nguyªn t¾c vµ nh÷ng biÖn ph¸p hµnh chÝnh nh»m gi¶i quyÕt mét quan hÖ cô thÓ nµo ®ã gi÷a hai hay nhiÒu n−íc. TÝnh ®Õn cuèi 1992 ®· cã 840 v¨n b¶n ph¸p lý quèc tÕ vÒ m«i tr−êng hoÆc liªn quan ®Õn m«i tr−êng ®−îc ký kÕt. LuËt vµ chÝnh s¸ch qu¶n lý tµi nguyªn, m«i tr−êng quèc gia lµ c¸c quy t¾c øng xö m«i tr−êng do c¸c c¬ quan Nhµ n−íc ban hµnh, nh»m ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ x· héi, t¹o ra khu«n mÉu øng xö thèng nhÊt trong lÜnh vùc sö dông, khai th¸c tµi nguyªn vµ b¶o vÖ m«i tr−êng. Nguyªn t¾c chñ ®¹o cña viÖc ban hµnh vµ thùc thi luËt vµ chÝnh s¸ch lµ: (1) Hîp hiÕn, hîp ph¸p vµ thèng nhÊt. (2) Ng−êi g©y « nhiÔm ph¶i tr¶ tiÒn. (3) Phßng bÖnh h¬n ch÷a bÖnh. (4) Hîp t¸c gi÷a c¸c ®èi t¸c. 217
- (5) Sù tham gia cña céng ®ång. ViÖt Nam cã c¸c v¨n b¶n luËt ph¸p vÒ tµi nguyªn vµ m«i tr−êng sau: LuËt B¶o vÖ M«i tr−êng (1994), LuËt B¶o vÖ vµ Ph¸t triÓn rõng (1991), LuËt §Êt ®ai (1993), LuËt DÇu khÝ (1993), LuËt Kho¸ng s¶n (1996), LuËt Tµi nguyªn n−íc (1998), Ph¸p lÖnh vÒ Thu thuÕ tµi nguyªn (1989), Ph¸p lÖnh Nu«i trång thuû s¶n. 5.4.3. C«ng cô kinh tÕ qu¶n lý tµi nguyªn − QuyÒn së h÷u tµi nguyªn: quyÒn së h÷u lµ c¬ së quan träng cho viÖc sö dông cã hiÖu qu¶ tµi nguyªn. Khi quyÒn së h÷u ®−îc x¸c ®Þnh râ rµng, mang tÝnh ®éc chiÕm, ®−îc ®¶m b¶o, dµi h¹n, cã thÓ chuyÓn nh−îng vµ cã tÝnh c−ìng chÕ th× chØ cã chñ së h÷u míi cã quyÒn khai th¸c tµi nguyªn. Khi tµi nguyªn kh«ng thuéc së h÷u riªng, vÝ dô nh− c¸c ng− tr−êng trªn biÓn sÏ x¶y ra nh÷ng kh¶ n¨ng sau: nÕu lîi nhuËn khai th¸c tµi nguyªn lín, chi phÝ khai th¸c thÊp trong khi gi¸ b¸n cao th× nh÷ng ng−êi míi sÏ bÞ cuèn hót vµo khai th¸c, g©y khã kh¨n cho viÖc kiÓm so¸t khai th¸c theo quy luËt sinh th¸i vµ b¶o vÖ m«i tr−êng, dÔ g©y c¹n kiÖt tµi nguyªn (vÝ dô nh− viÖc b¾t voi); khi lîi Ých khai th¸c tµi nguyªn kh«ng lín h¬n lîi Ých trung b×nh tõ c¸c ho¹t ®éng kinh tÕ kh¸c trong khu vùc, viÖc khai th¸c tµi nguyªn kh«ng nh÷ng kh«ng hÊp dÉn thªm ®−îc ng−êi míi, mµ cßn khiÕn mét sè ng−êi tõ bá khai th¸c. Râ rµng, nghÌo khã, mÆt b»ng kinh tÕ thÊp lµ nh÷ng nguy c¬ lín g©y c¹n kiÖt tµi nguyªn ®Þa ph−¬ng. Trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ më cöa, tµi nguyªn kh«ng cã chñ së h÷u riªng vµ ®Ó b¶o vÖ, khai th¸c hîp lý tµi nguyªn th× mét trong nh÷ng gi¶i ph¸p cÇn lµ xo¸ ®ãi gi¶m nghÌo. − ThuÕ tµi nguyªn: tr−íc ®©y lµ lo¹i thuÕ ®iÒu tiÕt thu nhËp trong ho¹t ®éng khai th¸c tµi nguyªn. §Ó b¶o vÖ tµi nguyªn, cã thÓ sö dông thuÕ tµi nguyªn nh− mét c«ng cô gióp ®iÒu chØnh møc ®é khai th¸c kh«ng v−ît qu¸ ng−ìng mong muèn. Mét sè c«ng cô kinh tÕ cã vai trß gióp b¶o vÖ m«i tr−êng nªn còng cã ý nghÜa tÝch cùc ®èi víi b¶o vÖ tµi nguyªn, ®ã lµ: − ThuÕ m«i tr−êng: lµ kho¶n thu vµo ng©n s¸ch nhµ n−íc nh»m ®iÒu tiÕt c¸c ho¹t ®éng b¶o vÖ m«i tr−êng quèc gia, g©y quü ®Ó tµi trî cho ho¹t ®éng (thuÕ « nhiÔm ®Ó xö lý hoÆc ®Òn bï « nhiÔm), bï ®¾p c¸c chi phÝ x· héi ph¶i bá ra ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò m«i tr−êng nh−: chi phÝ y tÕ, nghØ ch÷a bÖnh, phôc håi m«i tr−êng, phôc håi tµi nguyªn, xö lý vµ ng¨n ngõa « nhiÔm... vµ còng lµ h×nh thøc h¹n chÕ mét s¶n phÈm hay ho¹t ®éng kh«ng cã lîi, thóc ®Èy thay ®æi mÆt hµng, c¸ch s¶n xuÊt (®¸nh thuÕ cao vµo c¸c hµng ho¸ g©y « nhiÔm trong s¶n xuÊt hoÆc tiªu dïng), khuyÕn khÝch c¸c ho¹t ®éng tÝch cùc (gi¶m thuÕ cho c¸c s¶n phÈm t¸i chÕ, t¨ng thuÕ c¸c hµng ho¸ tiªu thô tµi nguyªn gèc, tµi nguyªn kh«ng t¸i t¹o...). − PhÝ m«i tr−êng: lµ kho¶n thu cña nhµ n−íc nh»m bï ®¾p mét phÇn chi phÝ th−êng xuyªn vµ kh«ng th−êng xuyªn vÒ x©y dùng, b¶o d−ìng, tæ chøc qu¶n lý 218
- hµnh chÝnh cña nhµ n−íc ®èi víi ho¹t ®éng cña ng−êi nép thuÕ, vÝ dô nh− phÝ xö lý n−íc th¶i, khÝ th¶i, ch«n lÊp vµ phôc håi m«i tr−êng trªn b·i r¸c... PhÝ m«i tr−êng cã vai trß quan träng nhÊt trong kiÓm so¸t « nhiÔm c«ng nghiÖp. PhÝ m«i tr−êng cã thÓ ®−îc thu dùa vµo: l−îng chÊt « nhiÔm th¶i ra m«i tr−êng, møc tiªu thô nguyªn nhiªn liÖu g©y « nhiÔm, tæng doanh thu hoÆc tæng s¶n l−îng hµng ho¸, lîi nhuËn cña doanh nghiÖp. − LÖ phÝ m«i tr−êng: lµ kho¶n thu cã tæ chøc, b¾t buéc ®èi víi c¸c c¸ nh©n, ph¸p nh©n ®−îc h−ëng mét lîi Ých hoÆc sö dông mét dÞch vô nµo ®ã do nhµ n−íc cung cÊp, vÝ dô lÖ phÝ vÖ sinh m«i tr−êng, thu gom r¸c, gi¸m s¸t thanh tra m«i tr−êng, cÊp giÊy phÐp m«i tr−êng... − Ph¹t « nhiÔm: møc ph¹t hµnh chÝnh ®¸nh vµo c¸c vi ph¹m m«i tr−êng, ®−îc quy ®Þnh cao h¬n chi phÝ ng¨n ngõa ph¸t sinh « nhiÔm, nh»m môc tiªu võa r¨n ®e ®èi t−îng vi ph¹m, võa cã kinh phÝ cho kh¾c phôc « nhiÔm. − C«ta th¶i (®Þnh møc th¶i cho phÐp): møc th¶i cho phÐp ®−îc x¸c ®Þnh trªn c¬ së kh¶ n¨ng tiÕp nhËn chÊt th¶i cña m«i tr−êng, ®−îc chia thµnh c¸c ®Þnh møc (c«ta) vµ ph©n phèi cho c¸c c¬ së ®−îc quyÒn ph¸t th¶i trong khu vùc. C¸c c¬ së nµy chØ ®−îc quyÒn ph¸t x¶ theo h¹n ng¹ch, nÕu v−ît qu¸ sÏ bÞ xö ph¹t. Trong thùc tÕ, nhu cÇu x¶ th¶i cña c¸c c¬ së lµ kh¸c nhau vµ thay ®æi theo nhÞp ®é s¶n xuÊt; Mét sè c¬ së cã c«ng nghÖ xö lý chÊt th¶i sÏ kh«ng cã nhu cÇu x¶ th¶i tù do. Tõ ®ã xuÊt hiÖn c¸c kh¶ n¨ng thõa hoÆc thiÕu quyÒn ph¸t x¶ theo ®Þnh møc, dÉn tíi h×nh thµnh thÞ tr−êng mua b¸n quyÒn ®−îc x¶ th¶i, t¹o ra hiÖu qu¶ kinh tÕ tèi −u cho khu vùc. − Ký quü vµ hoµn tr¶: ¸p dông cho c¸c ngµnh kinh tÕ dÔ g©y « nhiÔm m«i tr−êng trÇm träng nh− khai th¸c tµi nguyªn kho¸ng s¶n. Kho¶n ký quü ph¶i lín h¬n hoÆc xÊp xØ kinh phÝ cÇn thiÕt ®Ó xö lý, kh¾c phôc « nhiÔm m«i tr−êng trong tr−êng hîp rñi ro. Nã sÏ ®−îc tr¶ l¹i khi nguy c¬ « nhiÔm kh«ng cßn. − Nh·n sinh th¸i: danh hiÖu cña c¸c tæ chøc m«i tr−êng dµnh cho c¸c s¶n phÈm cã sö dông nh÷ng c«ng nghÖ hoÆc gi¶i ph¸p th©n m«i tr−êng, nh»m cung cÊp th«ng tin vµ khuyÕn c¸o ng−êi tiªu dïng lùa chän hµng ho¸ v× môc tiªu b¶o vÖ m«i tr−êng. − Trî cÊp m«i tr−êng: cÊp ph¸t ng©n s¸ch cho nghiªn cøu khoa häc, triÓn khai c«ng nghÖ, ¸p dông kü thuËt míi, khuyÕn khÝch vÒ thuÕ vµ l·i suÊt vay vèn, qu¶n lý m«i tr−êng, kiÓm so¸t m«i tr−êng, gi¸o dôc m«i tr−êng... Trî cÊp tµi chÝnh cã thÓ t¹o ra c¸c kh¶ n¨ng gi¶m thiÓu « nhiÔm, nh−ng kh«ng khuyÕn khÝch doanh nghiÖp ®Çu t− cho m«i tr−êng, kh«ng t¹o ra c¹nh tranh b×nh ®¼ng vµ tiªu tèn ng©n s¸ch. − Quü m«i tr−êng: ®−îc thµnh lËp tõ c¸c nguån kinh phÝ kh¸c nhau, nh− ng©n s¸ch nhµ n−íc, ®ãng gãp cña c¸c c¬ së s¶n xuÊt kinh doanh, ®ãng gãp tù nguyÖn, ®ãng gãp tõ c¸c c«ng cô kinh tÕ m«i tr−êng kh¸c, hç trî ph¸t triÓn tõ n−íc ngoµi...; Dïng chi khuyÕn khÝch c¸c ho¹t ®éng b¶o vÖ m«i tr−êng. HiÖn cã quü m«i tr−êng toµn cÇu GEF víi kinh phÝ ho¹t ®éng hµng n¨m kho¶ng 2-3 tû USD. 219
- 5.4.4. C«ng cô kü thuËt qu¶n lý m«i tr−êng C«ng cô nµy bao gåm: thiÕt bÞ ®o ®¹c kiÓm so¸t m«i tr−êng, xö lý chÊt th¶i, c«ng nghÖ, kü thuËt bÒn v÷ng... Tiªu chuÈn ISO 14001, do Tæ chøc Tiªu chuÈn Quèc tÕ (ISO) ban hµnh, lµ bé tiªu chuÈn vÒ thùc hiÖn qu¶n lý m«i tr−êng trong ho¹t ®éng kinh doanh cña ISO, ®· cã nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc tíi kiÓm so¸t « nhiÔm m«i tr−êng. 5.4.5. Qu¶n lý hµnh chÝnh vÒ m«i tr−êng X©y dùng c¸c chÝnh s¸ch m«i tr−êng, quy ho¹ch m«i tr−êng, ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng v× m«i tr−êng, ®¸nh gi¸ t¸c ®éng m«i tr−êng, x©y dùng bé tiªu chuÈn m«i tr−êng. BµI TËP T×NH HUèNG Môc tiªu 1. ¸p dông ®−îc nh÷ng kh¸i niÖm vÒ ph¸t triÓn bÒn v÷ng trong t×nh huèng thùc tÕ. 2. Ph©n tÝch ®−îc mèi quan hÖ gi÷a viÖc sö dông kh«ng bÒn v÷ng c¸c nguån tµi nguyªn thiªn nhiªn vµ suy tho¸i m«i tr−êng. 3. §Ò xuÊt ®−îc nh÷ng chiÕn l−îc kh¶ thi ®Ó gi¶m thiÓu nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc cña con ng−êi lªn m«i tr−êng vµ søc khoÎ céng ®ång. T×nh huèng Th¸ng 3 vµ th¸ng 5 n¨m 2002, hai vô ch¸y rõng lín ®· x¶y ra lµm huû ho¹i kho¶ng 5000 hecta rõng trµm ë miÒn Nam, ViÖt Nam. Mét c«ng ty lín cña Mü ®ang ®Ò xuÊt mét kÕ ho¹ch cho dù ¸n ph¸t triÓn t¹i khu rõng trµm nµy. KÕ ho¹ch ®Ò xuÊt x©y dùng trªn khu vùc rõng võa bÞ ch¸y 2 lµng víi d©n sè khoµng 10.000 d©n, mét diÖn tÝch khoµng 1000 hÐc ta dµnh cho trång c©y keo lai vµ 1000 hÐc ta nu«i t«m xuÊt khÈu sang thÞ tr−êng Hång K«ng. ChÝnh phñ ViÖt Nam rÊt quan t©m tíi ®Ò c−¬ng cña dù ¸n nµy nh−ng còng ®ang c©n nh¾c vÒ nh÷ng t¸c ®éng tiÒm tµng cña dù ¸n lªn sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña khu rõng. ChÝnh v× vËy, chÝnh phñ yªu cÇu c¸c chuyªn gia vÒ lÜnh vùc ph¸t triÓn bÒn v÷ng ®Õn tõ Tr−êng §¹i häc Y tÕ c«ng céng xem xÐt ®Ò c−¬ng vµ b¸o c¸o l¹i víi chÝnh phñ vÒ nh÷ng t¸c ®éng cña dù ¸n lªn m«i tr−êng, con ng−êi vµ sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng. B¹n lµ nh÷ng chuyªn gia ®Õn tõ Tr−êng §¹i häc Y tÕ c«ng céng vµ b¹n sÏ b¸o c¸o víi ChÝnh phñ vÒ nh÷ng vÊn ®Ò nµy. Trong b¸o c¸o cña b¹n, h·y xem xÐt nh÷ng c©u hái sau ®©y: 220