Xem mẫu
- BµI 8 KIÓM SO¸T VÐC - T¥ TRUYÒN BÖNH MôC TI£U 1. Tr×nh bµy ®−îc vai trß cña mét sè lo¹i vÐc-t¬ truyÒn bÖnh. 2. LiÖt kª vµ m« t¶ ®−îc mét sè lo¹i vÐc-t¬ chñ yÕu vµ mét sè bÖnh chÝnh do vÐc-t¬ truyÒn ë ViÖt Nam. 3. M« t¶ ®−îc mét sè biÖn ph¸p kiÓm so¸t vÐc-t¬ ë ViÖt Nam. 1. GIíI THIÖU VÒ VÐC-T¥ Vµ BÖNH DO VÐC -T¥ TRUYÒN 1.1. Kh¸i niÖm vÒ vÐc - t¬ truyÒn bÖnh Trong suèt lÞch sö loµi ng−êi, c«n trïng vµ gÆm nhÊm ®· g©y nhiÒu phiÒn to¸i vµ nguy hiÓm cho søc khoÎ con ng−êi. Nh÷ng lo¹i ®éng vËt nµy ®· ph¸ ho¹i c¸c nguån thøc ¨n cña con ng−êi vµ truyÒn c¸c bÖnh nguy hiÓm sang con ng−êi. Do vËy, c¸c bÖnh do vÐc-t¬ truyÒn ®· g©y ra nhiÒu nçi lo l¾ng vÒ mÆt søc khoÎ còng nh− tö vong cho con ng−êi. Chóng ta ®· biÕt ®Õn mét vô dÞch lín x¶y ra vµo nh÷ng n¨m 40 cña thÕ kû 14 (1340s), 1/4 d©n sè thÕ giíi ®· chÕt v× bÖnh dÞch h¹ch, mét c¨n bÖnh do chuét vµ bä chÐt truyÒn (®· ®−îc biÕt tíi víi c¸i tªn c¸i ChÕt §en The Black Death). HiÖn nay, c¸c bÖnh do vÐc-t¬ truyÒn vÉn lµ vÊn ®Ò hÕt søc bøc xóc, ®Æc biÖt lµ ë c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn. Do vËy, nh÷ng cè g¾ng ®Ó ng¨n ngõa nh÷ng bÖnh nµy lµ chó träng vµo viÖc phßng ngõa vµ kiÓm so¸t vÐc-t¬. VÐc-t¬ lµ bÊt kú sinh vËt nµo cã kh¶ n¨ng truyÒn mÇm bÖnh hoÆc t¸c nh©n g©y bÖnh tíi khèi c¶m thô. C¸c bÖnh phæ biÕn do vÐc-t¬ truyÒn lµ: bÖnh do ricketsia, dÞch h¹ch, sèt rÐt, sèt xuÊt huyÕt, c¸c bÖnh th−¬ng hµn, lþ trùc trïng, amÝp, sèt do chuét c¾n, Øa ch¶y v.v. Hai lo¹i vÐc-t¬ nguy hiÓm nhÊt lµ gÆm nhÊm (chñ yÕu lµ chuét) vµ c«n trïng thuéc nhãm ch©n khíp (vÝ dô ruåi, muçi, gi¸n, rËn, bä chÐt v.v.). Theo c¬ chÕ truyÒn bÖnh, vÐc-t¬ ®−îc chia lµm 2 nhãm lµ truyÒn bÖnh c¬ häc vµ truyÒn bÖnh sinh häc. 1.1.1. TruyÒn bÖnh c¬ häc TruyÒn bÖnh c¬ häc lµ sù truyÒn bÖnh víi ý nghÜa c«n trïng trung gian mang mÇm bÖnh tíi khèi c¶m nhiÔm mµ kh«ng cã sù nh©n lªn cña t¸c nh©n g©y bÖnh trong vËt chñ trung gian. Nhãm truyÒn bÖnh rÊt ®¬n gi¶n lµ mang c¬ häc c¨n nguyªn g©y bÖnh tíi khèi c¶m thô bëi c¸c loµi bß s¸t hay c«n trïng trung gian biÕt bay qua ch©n 183
- bÈn hoÆc vßi cña chóng, hoÆc nh− nh÷ng kÎ mang theo mÇm bÖnh (t¸c nh©n nhiÔm khuÈn) qua ®−êng tiªu ho¸ cña chóng. C¸c vÐc-t¬ ®iÓn h×nh theo con ®−êng truyÒn bÖnh c¬ häc lµ gi¸n, ruåi nhµ. Nh÷ng bÖnh chóng truyÒn chñ yÕu lµ th−¬ng hµn, t¶, lþ, m¾t hét, v.v. 1.1.2. TruyÒn bÖnh theo ®−êng sinh häc TruyÒn bÖnh sinh häc cã nghÜa lµ c¨n nguyªn g©y bÖnh b¾t buéc ph¶i qua vßng nh©n lªn, ph¸t triÓn vÒ sè l−îng ë trong c¬ thÓ vËt chñ trung gian (®éng vËt ch©n ®èt) tr−íc khi chóng cã thÓ truyÒn t¸c nh©n g©y bÖnh vµo vËt chñ lµ ng−êi. Thêi kú ñ bÖnh yªu cÇu ph¶i cã sù th©m nhiÔm cña t¸c nh©n g©y bÖnh vµo c«n trïng, th−êng th−êng b»ng ®−êng tiªu ho¸ tr−íc khi chóng trë thµnh t¸c nh©n g©y nhiÔm cho ng−êi. Sù truyÒn bÖnh cho ng−êi hoÆc c¸c loµi ®éng vËt cã x−¬ng sèng kh¸c cã thÓ t−¬ng tù nh− sù tiªm chÝch, trong qu¸ tr×nh hót m¸u cña c«n trïng c¸c mÇm bÖnh tõ c¸c tuyÕn n−íc bät cña chóng truyÒn vµo ng−êi vµ ®éng vËt hoÆc sù ch¶y ng−îc trë l¹i vµo vÕt ®èt; cã thÓ lµ sù l¾ng ®äng c¸c mÇm bÖnh tõ ph©n vµo da vµ nh÷ng chÊt cã kh¶ n¨ng thÊm qua vÕt ®èt hoÆc nh÷ng vïng tæn th−¬ng do vÕt g·i, vÕt trît. Sù truyÒn bÖnh nµy bao gåm nhãm truyÒn bÖnh sinh häc (t¸c nh©n g©y bÖnh sèng cïng víi ®éng vËt ch©n ®èt) vµ kh«ng ph¶i ®¬n gi¶n lµ mang c¬ häc mµ vÐc - t¬ nh− lµ mét ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn VÝ dô: Plasmodium ph¸t triÓn trong c¬ thÓ muçi Anophelles (bÖnh sèt rÐt), hay vi khuÈn dÞch h¹ch ph¸t triÓn trong d¹ dµy bä chÐt Xenopchylla cheopis (bÖnh dÞch h¹ch), virus Dengue ph¸t triÓn trong c¬ thÓ muçi Aedes aegypti (bÖnh sèt xuÊt huyÕt), virus viªm n·o NhËt B¶n B ph¸t triÓn vµ nh©n lªn trong c¬ thÓ muçi Culex taetrinyorhyncus (bÖnh viªm n·o NhËt B¶n B) v.v… 1.2. Vµi nÐt chung vÒ dÞch tÔ häc vÐc - t¬ truyÒn bÖnh §a sè bÖnh truyÒn nhiÔm bao gåm 3 yÕu tè trong ®ã 2 yÕu tè sèng chÝnh lµ vËt chñ vµ vËt ký sinh, cßn yÕu tè thø 3 lµ ®−êng truyÒn. BÖnh l©y qua vÐc-t¬ truyÒn bÖnh bao gåm Ýt nhÊt lµ 3 yÕu tè tham gia vµo víi ®iÒu kiÖn m«i tr−êng thÝch hîp: − C¬ thÓ c¶m thô (ng−êi kh«ng ®−îc b¶o vÖ hoÆc ®éng vËt). − VÐc- t¬ truyÒn bÖnh (muçi, ve, bä chÐt, ruåi nhµ, v.v.). − T¸c nh©n g©y bÖnh (virus, vi khuÈn, nÊm ®¬n bµo, giun, s¸n v.v.). Ngoµi 3 yÕu tè nãi trªn, c¸c bÖnh g©y ra bëi vÐc-t¬ truyÒn bÖnh th−êng bao gåm thªm yÕu tè tham gia vµo qu¸ tr×nh g©y bÖnh trong ®iÒu kiÖn m«i tr−êng truyÒn bÖnh phï hîp nh− nhiÖt ®é, ®é Èm, ¸nh s¸ng vµ yÕu tè æ chøa. æ chøa cã thÓ lµ nh÷ng æ bÖnh thiªn nhiªn nh− chim, chuét hoÆc nh÷ng ®éng vËt cã x−¬ng sèng kh¸c nh− c¸o, chån... hoÆc nh÷ng t¸c nh©n nhiÔm trïng tõ m«i tr−êng bÞ l©y nhiÔm, hoÆc phèi hîp c¶ 2 yÕu tè ®ã. Ngoµi ra, æ chøa cã thÓ lµ ng−êi nh− tr−êng hîp bÖnh sèt xuÊt huyÕt. 184
- VËT CHñ (vÝ dô con ng−êi) BÖnh truyÒn nhiÔm T¸C NH¢N VÐC -T¥ G¢Y BÖNH TRUYÒN BÖNH (vÝ dô vi khuÈn, vi rus) (vÝ dô muçi) S¬ ®å 8.1. C¸c yÕu tè chÝnh cña bÖnh l©y qua vÐc - t¬ truyÒn bÖnh Do vËy, muèn khèng chÕ bÖnh m«i tr−êng cã hiÖu qu¶, chØ cÇn ph¸ vì mét kh©u (mét m¾t xÝch) trong qu¸ tr×nh g©y bÖnh ®−îc m« t¶ trong s¬ ®å 2.1. VÒ lý thuyÕt: nÕu cã thÓ tiªu diÖt hÕt t¸c nh©n g©y bÖnh hoÆc vËt chñ trung gian hoÆc tiªm phßng v¾c-xin cho khèi c¶m thô th× cã thÓ thanh to¸n ®−îc c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm. Nh−ng trªn thùc tÕ th× th−êng chóng ta ph¶i t¸c ®éng vµo c¶ 3 m¾t xÝch trong qu¸ tr×nh g©y bÖnh míi cã thÓ kiÓm so¸t ®−îc mét bÖnh nhiÔm trïng l©y nµo ®ã. 1.3. §Æc ®iÓm sinh häc cña mét sè lo¹i vÐc - t¬ truyÒn bÖnh chÝnh ë ViÖt Nam 1.3.1. Muçi a. Ph©n bè Anopheles minimus, An. dirus, An. balabasensis... lµ nh÷ng loµi muçi truyÒn bÖnh sèt rÐt chÝnh ë ViÖt Nam, ph©n bè ë hÇu hÕt c¸c tØnh thµnh cã sèt rÐt l−u hµnh suèt däc chiÒu dµi cña ®Êt n−íc ta. ë ViÖt Nam, muçi Ae. aegypti (g©y bÖnh Dengue xuÊt huyÕt) gÆp ë mäi miÒn cña ®Êt n−íc. Culex pipiens quinquefascitus, muçi truyÒn viªm n·o, giun chØ ph©n bè kh¾p c¸c khu vùc nhiÖt ®íi vµ cËn nhiÖt ®íi. b. §Æc tÝnh sinh häc vµ tËp qu¸n − Vßng ®êi cña muçi gåm cã 4 giai ®o¹n: trøng, Êu trïng, cung qu¨ng, tr−ëng thµnh (s¬ ®å 8.2). − Muçi th−êng ®Î trøng vµo mÐp n−íc, nh÷ng n¬i Èm thÊp vµ cã kh¶ n¨ng ngËp n−íc. − Giai ®o¹n Êu trïng kÐo dµi tõ 7-10 ngµy, nh−ng cã thÓ kÐo dµi tíi 7 th¸ng nÕu ®iÒu kiÖn ngo¹i c¶nh kh¾c nghiÖt. 185
- H×nh 8.1. H×nh thÓ cña muçi Trøng Êu trïng Tr−ëng Cung qu¨ng thµnh S¬ ®å 8.2. Vßng ®êi cña muçi − Giai ®o¹n nhéng: vÉn chuyÓn ®éng, ®¸p øng víi nh÷ng kÝch thÝch bªn ngoµi, cã thÓ kÐo dµi tõ 1 - 5 ngµy. − Thêi gian ho¹t ®éng: muçi Anopheles vµ Culex ho¹t ®éng vÒ ®ªm vµ ®èt khi trêi tèi. Aedes ho¹t ®éng vµo ban ngµy. − N¬i sèng: th−êng sèng ë nh÷ng n¬i tèi, m¸t, Èm trong nhµ hoÆc khu vùc xung quanh nhµ ë. c. T¸c h¹i Muçi truyÒn c¸c bÖnh sèt rÐt, sèt xuÊt huyÕt, viªm n·o, sèt vµng vµ giun chØ, c¸c bÖnh nµy cã thÓ g©y ra bÊt cø hËu qu¶ nµo, tõ sèt nhÑ tíi tö vong. 186
- S¬ ®å 8.3 d−íi ®©y tr×nh bµy mét sè bÖnh do muçi truyÒn x¶y ra theo con ®−êng ng−êi – muçi – ng−êi. Muçi hót mÇm bÖnh tõ ng−êi nhiÔm bÖnh MÇm bÖnh ph¸t triÓn C¸c triÖu chøng xuÊt hiÖn trong c¬ thÓ muçi vµ ng−êi bÞ bÖnh Muçi bÞ nhiÔm mÇm bÖnh MÇm bÖnh ph¸t triÓn trong c¬ thÓ ng−êi Muçi nhiÔm mÇm bÖnh ®èt ng−êi kh¸c vµ truyÒn mÇm bÖnh S¬ ®å 8.3. Sù truyÒn bÖnh theo con ®−êng ng−êi - muçi - ng−êi 1.3.2. Ruåi nhµ a. Ph©n bè Musca domestica lµ lo¹i ruåi nhµ phæ biÕn, ph©n bè trªn toµn thÕ giíi. b. §Æc ®iÓm sinh häc vµ tËp qu¸n (h×nh 8.2) ThËn §Çu §Çu Bông Ch©n C¸nh H×nh 8.2. H×nh thÓ cña ruåi nhµ − Vßng ®êi cña ruåi nhµ cã bèn giai ®o¹n: trøng, Êu trïng, nhéng vµ ruåi tr−ëng thµnh (s¬ ®å 8.4). − TÇm ho¹t ®éng: + ChØ ho¹t ®éng trong ¸nh s¸ng. + ThÝch ®Ëu ë c¸c d©y hÑp, c¸c c¹nh, mÐp sÉm mµu. + Cã xu h−íng ®Ëu trªn c¸c d©y c¨ng theo ph−¬ng th¼ng ®øng. 187
- Thøc ¨n cña ruåi nhµ chñ yÕu lµ c¸c dung dÞch nh− xi - r«, s÷a, h¬i n−íc trªn hoa qu¶, rau thèi r÷a, ®êm mñ, ph©n vµ n−íc tiÓu; c¸c vïng da Èm −ít nh− miÖng, lç mòi, m¾t; vÕt loÐt vµ vÕt th−¬ng; thÞt, pho m¸t, ®−êng, c¸c chÊt h÷u c¬ thèi r÷a cã nguån gèc tõ ®éng vËt vµ thùc vËt (ph©n sóc vËt, chÊt bµi tiÕt cña con ng−êi, r¸c th¶i sau khi chÕ biÕn thøc ¨n, ph©n h÷u c¬...). Trøng Tr−ëng thµnh Êu trïng Trøng 2-3 9 - 10 ChÕt Tr−ëng thµnh th¸ng th¸ng S¬ ®å 2.4. Vßng ®êi cña ruåi nhµ c. T¸c h¹i Mang mÇm bÖnh c¬ häc vµ cã thÓ truyÒn c¸c bÖnh ®−êng tiªu ho¸ nh− lþ, Øa ch¶y, th−¬ng hµn, t¶, c¸c bÖnh giun s¸n... 1.3.3. Gi¸n a. Ph©n bè Blatella germanica lµ loµi gi¸n phæ biÕn trªn toµn thÕ giíi. b. §Æc ®iÓm sinh häc − Vßng ®êi cña gi¸n gåm cã 3 giai ®o¹n: trøng, Êu trïng vµ gi¸n tr−ëng thµnh (s¬ ®å 2.5). − N¬i sèng: chç Êm vµ Èm nh− ë bÕp, gÇn c¸c dông cô nÊu ¨n, sau èng dÉn n−íc nãng; sau chai, b¸t ®Üa trong ch¹n; d−íi ®å ®¹c, th¶m vµ tÊm lãt nhµ; d−íi c¸c bån röa; trong cèng r·nh, nhµ vÖ sinh, v.v. − Thøc ¨n: gi¸n ¨n ®−îc hÇu hÕt tÊt c¶ mäi thø, tõ giÊy, v«i quÐt t−êng, tãc, l«ng thó vËt, sîi th«, kÑp s¸ch, thøc ¨n, m¸u, ®êm kh« vµ t−¬i. − Di chuyÓn: di chuyÓn mét c¸ch tù do tõ nhµ nµy sang nhµ kh¸c, tõ cèng r·nh tíi c¸c chung c− cña ng−êi. Chóng còng x©m nhËp vµo c¸c nhµ xung quanh tõ kh¸ch s¹n hay nhµ hµng gÇn ®ã. 188
- Th©n Ngùc §Çu CÇn ¨ngten Ch©n H×nh 8.3. H×nh thÓ cña gi¸n Trøng Tr−ëng thµnh Êu trïng Trøng 2-3 9 - 10 ChÕt Tr−ëng thµnh th¸ng th¸ng S¬ ®å 8.5. Vßng ®êi cña gi¸n c. T¸c h¹i − Mang mÇm bÖnh c¬ häc, truyÒn c¸c bÖnh: Øa ch¶y, lþ, t¶, sèt th−¬ng hµn, c¸c bÖnh l©y qua thøc ¨n. − Mang trøng ký sinh trïng, virus g©y bÖnh viªm tuû x¸m, c¸c vi sinh vËt kh¸c: viªm gan, phong... 3.4. Chuét a. §Æc ®iÓm sinh häc − Lµ loµi ®éng vËt cã vó thuéc bé gÆm nhÊm. − Lµ mét trong nh÷ng nhãm ®«ng ®¶o, dÔ thÝch nghi víi c¸c ®iÒu kiÖn sèng kh¸c nhau. 189
- − R¨ng cöa ®−îc biÖt ho¸ ®Ó gÆm nhÊm, mäc liªn tôc trong suèt vßng ®êi do chóng ph¶i gÆm c¸c ®å vËt mét c¸ch th−êng xuyªn. Cã khøu gi¸c rÊt nh¹y, t¹o ra nhiÒu mïi tù nhiªn ®Æc tr−ng (pheromone) ®Ó thu hót ®ång lo¹i qua c¸c chÊt nhên tiÕt ra tõ ®u«i vµ do n−íc tiÓu. a. T¸c h¹i − Mèi nguy hiÓm vÒ søc khoÎ: + Chuét cã thÓ mang trªn m×nh chóng rÊt nhiÒu mÇm bÖnh, nhiÒu bÖnh cã thÓ truyÒn sang ng−êi. + Ph−¬ng thøc gieo r¾c nguån bÖnh: trong qu¸ tr×nh t×m thøc ¨n hay t×m b¹n t×nh vµo buæi ®ªm, chóng liªn tôc th¶i ph©n, n−íc tiÓu vµ l«ng. Nh÷ng thø nµy cã thÓ r¬i vµo thøc ¨n, gi−êng, chiÕu cña con ng−êi. + Chuét nhµ vµ chuét cèng cã thÓ truyÒn bÖnh dÞch h¹ch, th−¬ng hµn, sèt do chuét c¾n, giun, nhiÔm ®éc thøc ¨n do th−¬ng hµn vµ c¸c bÖnh nhiÔm trïng kh¸c. §Æc biÖt, dÞch h¹ch lµ mét trong nh÷ng bÖnh l−u hµnh t¹i ®Þa ph−¬ng ë mét sè tØnh T©y Nguyªn (Gia Lai, §¨k L¨k...). + Ho¹t ®éng vÒ ®ªm cña gÆm nhÊm cßn quÊy ph¸ giÊc ngñ cña con ng−êi, trong mét sè tr−êng hîp, cã thÓ g©y nªn sù ho¶ng sî, thËm chÝ tai n¹n nghiªm träng. − Ph¸ ho¹i mïa mµng: Ph¸ ho¹i hµng ngµn hecta hoa mµu, lóa, ng«..., g©y thiÖt h¹i hµng tr¨m tû ®ång mçi n¨m. − Lµm h− h¹i c¸c c«ng tr×nh vµ néi thÊt: + Lµm h− h¹i cÊu tróc cña c¸c c«ng tr×nh, ®ång thêi thu hót c¸c ®éng vËt cã h¹i kh¸c. + G©y h− h¹i ®å ®¹c cã bäc ®Öm, bé s−u tËp cña b¶o tµng, c¸c ®å da, quÇn ¸o, d©y ®iÖn vµ c¸c dông cô kh¸c. + G©y h− h¹i cho c¸c khu v−ên vµ c©y c¶nh. 1.4. §Æc ®iÓm cña mét sè bÖnh chÝnh do vÐc - t¬ truyÒn bÖnh ë ViÖt Nam 1.4.1. Sèt Dengue/sèt xuÊt huyÕt Dengue T¸c nh©n g©y bÖnh: lµ virus Dengue, cã c¸c typ huyÕt thanh D 1, 2, 3 vµ 4 thuéc hä Flavi virus (Flaviviruses). Sù l−u hµnh: c¸c typ virus Dengue hiÖn nay ®ang lµ nguyªn nh©n g©y bÖnh l−u hµnh ®Þa ph−¬ng ë hÇu hÕt c¸c n−íc vïng nhiÖt ®íi. T¹i ViÖt Nam, bÖnh sèt xuÊt 190
- huyÕt Dengue th−êng l−u hµnh ë nh÷ng vïng ®ång b»ng B¾c Bé, c¸c thµnh phè lín nh−: Hµ Néi, H¶i Phßng… vµ hÇu hÕt c¸c tØnh ven biÓn miÒn Trung vµo mïa hÌ -thu. ë c¸c tØnh phÝa Nam, dÞch l−u hµnh quanh n¨m. æ chøa: virus ®−îc duy tr× trong chu tr×nh ng−êi - muçi Aedes aegypti t¹i c¸c trung t©m thµnh phè vïng nhiÖt ®íi (h×nh 8.4) chu tr×nh khØ - muçi lµ æ chøa cña virus ë §«ng Nam ¸ vµ T©y Phi. VÐc-t¬ truyÒn bÖnh: lµ muçi thuéc chi Aedes. ë ViÖt Nam chñ yÕu bÖnh ®−îc l©y truyÒn qua 2 loµi muçi lµ Aedes aegypti (ë c¸c thµnh phè) vµ A. albopictus (ë vïng Duyªn H¶i, n«ng th«n). Thêi gian ho¹t ®éng cña muçi chñ yÕu vµo ban ngµy, nhÊt lµ tõ 9 giê s¸ng ®Õn 3 giê chiÒu. H×nh 8.4. Mét sè h×nh ¶nh vÒ vÐc-t¬ truyÒn bÖnh sèt xuÊt huyÕt - muçi Aedes aegypti − C¸ch l©y truyÒn: qua vÕt ®èt cña muçi mang virus. − Thêi kú ñ bÖnh: 3 - 14 ngµy, th«ng th−êng tõ 5 - 7 ngµy. − Møc ®é nguy hiÓm: g©y thµnh dÞch lín, cã thÓ g©y tö vong nÕu kh«ng ®−îc ®iÒu trÞ kÞp thêi. 1.4.2. BÖnh sèt rÐt T¸c nh©n g©y bÖnh: Plasmodium falciparum, P. vivax, P. malariae, P. ovale ph¸t triÓn h÷u tÝnh trong c¬ thÓ muçi vµ truyÒn cho ng−êi. ë ng−êi, Plasmodium ph¸t triÓn v« tÝnh vµ ®−îc muçi hót m¸u vµo trong c¬ thÓ muçi, ph¸t triÓn h÷u tÝnh vµ tËp trung ë tuyÕn n−íc bät cña muçi. 191
- − Sù l−u hµnh: l−u hµnh réng r·i, ¶nh h−ëng ®Õn søc khoÎ ë nhiÒu vïng nhiÖt ®íi vµ cËn nhiÖt ®íi. C¸c vïng l©y truyÒn cao: Nam Mü (Brazil) vµ §«ng Nam ¸. T¹i ViÖt Nam, bÖnh th−êng l−u hµnh ë vïng rõng nói, ven biÓn, ®ång b»ng S«ng Cöu Long (h×nh 8.5). − VÐc-t¬ truyÒn bÖnh: muçi Anopheles c¸i. Thêi gian ho¹t ®éng cña muçi chñ yÕu vµo lóc chËp cho¹ng tèi. − Thêi kú ñ bÖnh: + 7 - 14 ngµy ®èi víi P. falciparum. + 8 - 14 ngµy ®èi víi P. vivax vµ P. ovale. + 7 - 30 ngµy ®èi víi P. malariae. − Møc ®é nguy hiÓm: g©y sèt rÐt l−u hµnh, sèt rÐt ¸c tÝnh vµ biÕn chøng, cã thÓ tö vong, ®Æc biÖt lµ ë phô n÷ vµ trÎ em (xem thªm b¶ng 8.1). H×nh 8.5. B¶n ®å ph©n bè bÖnh sèt rÐt trªn toµn thÕ giíi 192
- Myammar Lµo ViÖt Nam Th¸i Lan Philippine Campuchia Singapore Indonesia H×nh 8.6. B¶n ®å ph©n bè bÖnh sèt rÐt ë khu vùc §«ng Nam ¸ B¶ng 8.1. TriÖu chøng cña vÕt muçi ®èt vµ c¸c bÖnh do muçi truyÒn Muçi BÖnh TriÖu chøng chÝnh An. stephensi VÕt c¾n Ngøa vµ viªm dÞ øng, phï khu tró sau ®ã mét quÇng ®á ®−îc t¹o Ae. aegypti thµnh C.p. quinqueasciatus An. minimus, An. dirus.. Sèt rÐt RÐt run, sèt, ®au ®Çu vµ c¸c chi Ae. aegypti Sèt xuÊt huyÕt Sèt, ®au ®Çu, ®au nhiÒu t¹i c¸c chi vµ khíp. BiÕn chøng: xuÊt huyÕt Culex tritaeniorhyncus Viªm n·o NhËt B¶n B §au ®Çu, sèt, buån n«n sau ®ã co giËt, h«n mª C. quinquefasciatus Viªm n·o St. Louis Sèt, ®au, ®au ®Çu vµ h«n mª C. quinquefasciatus, Giun chØ Sèt, ®au ®Çu, ph¸t ban, viªm h¹ch An. gamblae, An. funestus, vµ m¹ch b¹ch huyÕt Ae.polynesiensis... 1.4.3. Viªm n·o NhËt B¶n B Viªm n·o NhËt B¶n B lµ bÖnh nhiÔm trïng toµn th©n nh−ng nÆng nÒ nhÊt lµ ë n·o, g©y dÞch vÒ mïa hÌ. T¸c nh©n g©y bÖnh: Arbovirus nhãm B, chñng Flavivirus, hä Togaviridae. 193
- Sù l−u hµnh: hiÖn nay viªm n·o NhËt B¶n B ®ang cã chiÒu h−íng gi¶m dÇn ë Trung Quèc, NhËt B¶n, Hµn Quèc; nh−ng l¹i ®ang cã chiÒu h−íng gia t¨ng ë mét sè n−íc §«ng Nam ¸ vµ Nam ¸: B¨ngladesh, Burma, Ên §é, Nepal, Th¸i Lan vµ ViÖt Nam. VÐc-t¬ truyÒn bÖnh: ë ViÖt Nam, muçi Culex tritecniorhyncus ®ãng vai trß quan träng. Muçi nµy sinh s¶n vµ ph¸t triÓn nhiÒu ë ®ång ruéng, chóng ®èt chim, gia sóc vµ ng−êi. Muçi Culex ho¹t ®éng trong vµ quanh nhµ, hót m¸u vÒ ®ªm, ngõng ho¹t ®éng lóc 8 giê s¸ng. Tû lÖ l©y lan bÖnh phô thuéc nhiÒu vµo thêi tiÕt chi phèi sù sinh s¶n cña vÐc t¬ truyÒn bÖnh vµ khèi c¶m thô. Ng−êi lín vµ trÎ lín th−êng cã miÔn dÞch nªn tû lÖ m¾c bÖnh cao nhÊt th−êng gÆp ë trÎ em tõ 3 ®Õn 7 tuæi. Thêi kú ñ bÖnh: trung b×nh 1 tuÇn, tèi thiÓu lµ 5 ngµy, tèi ®a lµ 15 ngµy. Møc ®é nguy hiÓm: khëi ph¸t bÖnh tõ 1 ®Õn 4 ngµy, ng¾n nhÊt lµ 12 giê. Bao gåm c¸c triÖu chøng kh«ng ®Æc hiÖu nh−: sèt, ho, mÊt ngñ, quÊy khãc. Thêi kú toµn ph¸t: 7 ®Õn 10 ngµy, bao gåm c¸c héi chøng thÇn kinh, tinh thÇn phong phó vµ héi chøng nhiÔm trïng. Cã thÓ g©y co giËt, h«n mª, liÖt v.v... vµ thËm chÝ tö vong. §iÒu trÞ: hiÖn nay vÉn chØ ®iÒu trÞ triÖu chøng, kh«ng cã thuèc ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu. §−êng l©y truyÒn cña bÖnh (s¬ ®å 8.6). Chim Dª Chim liÕu ®iÕu Muçi Muçi Ng−êi Bß Lîn S¬ ®å 8.6. §−êng l©y truyÒn bÖnh viªm n·o NhËt B¶n B 1.4.4. DÞch h¹ch T¸c nh©n g©y bÖnh: trùc khuÈn dÞch h¹ch Yersinia pestis (h×nh 8.7). M¶ng vi khuÈn trªn phiÕn ®µn m¸u. Chó ý c¸c h×nh ¶nh nh− chiÕc ghim H×nh 8.7. Trùc khuÈn g©y bÖnh dÞch h¹ch Yersinia pestis trong m¸u ng−êi 194
- − Sù l−u hµnh: bÖnh th−êng l−u hµnh ë mét sè vïng thuéc miÒn T©y n−íc Mü, nh÷ng vïng réng lín cña Nam Mü, B¾c – Trung - T©y vµ Nam Phi, Trung vµ §«ng Nam ¸. ë ViÖt Nam, bÖnh th−êng l−u hµnh ë T©y Nguyªn. − æ chøa: c¸c loµi gÆm nhÊm hoang d¹i, ®Æc biÖt lµ chuét vµ sãc ®Êt lµ æ chøa tù nhiªn cña dÞch h¹ch. Nh÷ng ®éng vËt nu«i trong nhµ (chñ yÕu lµ mÌo) còng cã thÓ lµ nguån truyÒn nhiÔm l©y sang ng−êi. − VÐc-t¬ truyÒn bÖnh: bä chÐt, ®Æc biÖt lµ loµi Xenopsylla cheopis bä chÐt chuét (h×nh 8.8). §«i khi l©y lan tõ ng−êi sang ng−êi qua bä chÐt Pulex irritans. KÝch th−íc thùc H×nh 8.8. Bä chÐt Xenopsylla cheopis (vÐc-t¬ truyÒn bÖnh dÞch h¹ch) − C¸ch l©y truyÒn: qua vÕt ®èt cña bä chÐt mang bÖnh. − Thêi kú ñ bÖnh: tõ 1-7 ngµy, cã thÓ kÐo dµi thªm vµi ngµy ë nh÷ng ng−êi ®· ®−îc tiªm phßng. §èi víi dÞch h¹ch thÓ phæi tiªn ph¸t tõ 2 - 4 ngµy, th−êng lµ rÊt ng¾n, thËm chÝ chØ 24 h. − Møc ®é nguy hiÓm: ë møc ®é c¸ thÓ, nÕu kh«ng ®−îc ph¸t hiÖn vµ ®iÒu trÞ sím cã thÓ g©y tö vong ë møc ®é quÇn thÓ cã thÓ g©y nªn mét vô dÞch lín trªn mét diÖn réng. 2. C¸C BIÖN PH¸P KIÓM SO¸T VÐC - T¥ TRUYÒN BÖNH 2.1. VÖ sinh m«i tr−êng, vÖ sinh c¸ nh©n vµ vÖ sinh khu vùc xung quanh nhµ ë / kiÓm so¸t m«i tr−êng − VÖ sinh c¸ nh©n: + Th−êng xuyªn gi÷ cho c¬ thÓ s¹ch sÏ. + Gi÷ vÖ sinh ¨n uèng, röa tay tr−íc khi ¨n vµ sau khi ®i ngoµi. − VÖ sinh m«i tr−êng vµ vÖ sinh khu vùc xung quanh nhµ ë: + Sö dông hè xÝ hîp vÖ sinh. 195
- + Ng¨n chÆn n¬i th©m nhËp cña vÐc - t¬ g©y bÖnh: ch¨ng l−íi chèng muçi, ruåi quanh nhµ, n»m mµn, chÆn c¸c lç mµ chuét cã thÓ ra vµo v.v... §èi víi khu vùc ®−îc coi lµ cã nguy c¬ cao vÒ muçi (rõng, n¬i Èm thÊp) cÇn mÆc quÇn ¸o dµi khi ®i lµm. + Lo¹i bá thøc ¨n thõa. + Lo¹i bá n¬i tró Èn vµ n¬i sinh s¶n cña c¸c lo¹i vÐc-t¬ truyÒn bÖnh: • Tr¸nh ®äng n−íc: kh«ng ®Ó c¸c m¶nh vì, vá lä cã chøa n−íc, c¸c vòng n−íc tï ®äng quanh nhµ. • Che ®Ëy c¸c dông cô chøa n−íc. • Dän dÑp c¸c n¬i Èm thÊp cã thÓ lµ n¬i tró Èn cña muçi, ruåi, gi¸n, chuét. • HÖ thèng tho¸t n−íc bÈn ph¶i ®−îc lµm tèt. • Thu gom vµ xö lý chÊt th¶i hîp vÖ sinh. Thay ®æi tËp qu¸n vÖ sinh, sinh ho¹t vµ canh t¸c l¹c hËu ®Ó h¹n chÕ sù ph¸t triÓn cña vÐc-t¬ Ph¸ vì chu tr×nh sèng cña ký sinh trïng: uèng thuèc diÖt ký sinh trïng sèt rÐt. T¨ng c−êng c¸c biÖn ph¸p truyÒn th«ng, gi¸o dôc søc khoÎ cho céng ®ång vÒ c¸c biÖn ph¸p phßng chèng vÐc-t¬ truyÒn bÖnh vµ c¸c bÖnh do vÐc-t¬ truyÒn. 2.2. BiÖn ph¸p ho¸ häc, c¬ häc vµ sinh häc 2.2.1. BiÖn ph¸p ho¸ häc ë møc céng ®ång: phun ho¸ chÊt diÖt c«n trïng: diÖt ruåi, muçi, gi¸n v.v... T¹i tõng gia ®×nh, cã thÓ dïng h−¬ng xua muçi, èng xÞt c«n trïng, dïng b¶ chuét… n»m mµn tÈm ho¸ chÊt v.v... T¹i c¸c c¸nh ®ång: dïng h¬i ®éc hoÆc måi ®éc ®Ó diÖt chuét. 2.2.2. BiÖn ph¸p c¬ häc, lý häc − VØ ®Ëp ruåi. − Hép nhö muçi. − BÉy chuét, keo dÝnh chuét, x«ng khãi b¾t chuét v.v.. − ¸nh s¸ng. 2.2.3. BiÖn ph¸p sinh häc − Sö dông mét sè ®éng vËt ®−îc coi lµ thiªn ®Þch cña c¸c lo¹i vÐc-t¬ truyÒn bÖnh ®Ó lo¹i trõ c¸c lo¹i vÐc-t¬ truyÒn bÖnh nµy. 196
- − T¨ng c−êng nu«i mÌo, r¾n, có ®Ó diÖt chuét. CÊm s¨n b¾t tr¸i phÐp mÌo, r¾n vµ có. Cã thÓ dïng b¶ chuét vi sinh ®Ó lµm bÉy nhö chuét. Môc ®Ých cña biÖn ph¸p nµy lµ g©y dÞch cho chuét b»ng c¸c dßng vi khuÈn, chuét cã thÓ bÞ chÕt mµ kh«ng ¶nh h−ëng tíi c¸c vËt nu«i kh¸c. − Th¶ mesocyclops vµ c¸ vµo c¸c bÓ chøa n−íc vµ c¸c ao hå ®Ó tiªu diÖt Êu trïng muçi. − NÊm diÖt bä gËy. BµI TËP T×NH HUèNG Môc tiªu − ¸p dông ®−îc c¸c kiÕn thøc lý thuyÕt vÒ kiÓm so¸t vÐc-t¬ truyÒn bÖnh vµo c¸c tr−êng hîp thùc tÕ cô thÓ. − X¸c ®Þnh ®−îc nh÷ng yÕu tè cã thÓ dÉn tíi gia t¨ng hoÆc gi¶m sè l−îng cña c¸c lo¹i vÐc-t¬. − §−a ra mét sè gi¶i ph¸p kh¶ thi ®Ó kiÓm so¸t vÐc t¬ truyÒn bÖnh. T×nh huèng ë ViÖt Nam, cã nhiÒu bÖnh do vÐc-t¬ truyÒn. VÝ dô, c¸c vô dÞch viªm n·o NhËt B¶n (lo¹i B) x¶y ra 4 n¨m mét lÇn. ë miÒn Nam, c¸c vô dÞch vÒ sèt Dengue x¶y ra hµng n¨m. ë nh÷ng vïng ven biÓn, tû lÖ bÞ c¸c bÖnh s¸n l¸ kh¸ cao do tËp qu¸n ¨n c¸ sèng (gái c¸). NhiÒu nghiªn cøu cho thÊy tû lÖ bÞ nhiÔm s¸n l¸ ë chã vµ mÌo vµo kho¶ng 90% ®Õn 95%. ë vïng nói vµ cao nguyªn n−íc ta c¸c vô dÞch h¹ch vÉn l¸c ®¸c x¶y ra hµng n¨m. Trong bµi tËp nµy, häc viªn sÏ ®−îc chia lµm 4 nhãm. Mçi nhãm sÏ ®−îc ®−a mét bµi tËp gåm mét sè c¸c c©u hái. C¸c nhãm th¶o luËn tr¶ lêi c¸c c©u hái vµ tr×nh bµy tr−íc líp. Nhãm 1. Sèt Dengue. Nhãm 2. S¸n l¸ gan. Nhãm 3. BÖnh do Rickettsia. Nhãm 4. DÞch h¹ch. Mçi nhãm cÇn ph¶i tr¶ lêi ®−îc nh÷ng c©u hái sau ®©y vÒ chñ ®Ò ®−îc ph©n c«ng: 1. Sinh vËt hoÆc nhãm c¸c sinh vËt nµo lµ vÐc-t¬ truyÒn c¸c bÖnh trªn? 2. §Æc ®iÓm m«i tr−êng sèng cña c¸c vÐc-t¬ nµy? 197
- 3. C¸c ®iÒu kiÖn lµm gia t¨ng hoÆc h¹n chÕ sù ph¸t triÓn vÒ sè l−îng cña vÐc-t¬? 4. C¸c biÖn ph¸p kiÓm so¸t nh»m gi¶m sè l−îng vÐc-t¬? Tù L¦îNG GI¸ H·y ®¸nh dÊu x vµo « ®óng hoÆc sai: C©u hái Tr¶ lêi 1 Vµo n¨m 1340s, bÖnh t¶ (do ruåi, gi¸n truyÒn) ®· O §óng O Sai hoµnh hµnh c−íp ®i sinh m¹ng cña gÇn d©n sè thÕ giíi vµ ®−îc biÕt ®Õn nh− lµ “c¸i chÕt ®en” 2 ë ViÖt Nam, muçi Aedes dirus vµ Aedes balabasensis O §óng O Sai lµ nh÷ng loµi muçi chÝnh truyÒn bÖnh sèt rÐt 3 Muçi Anopheles vµ Culex chñ yÕu ho¹t ®éng vµ ®èt O §óng O Sai ng−êi vµo ban ngµy, ®Æc biÖt lµ 2 giê sau khi mÆt trêi mäc vµ 2 giê tr−íc khi mÆt trêi lÆn 4 Ruåi lµ vÐc-t¬ truyÒn bÖnh sinh häc, cã thÓ truyÒn c¸c O §óng O Sai bÖnh ®−êng tiªu ho¸ nh− lþ, Øa ch¶y, t¶, th−¬ng hµn, c¸c bÖnh giun s¸n... 5 T¸c nh©n g©y bÖnh sèt Dengue vµ sèt xuÊt huyÕt O §óng O Sai Dengue lµ muçi Aedes aegypti 6 Viªm n·o NhËt B¶n B lµ bÖnh nhiÔm trïng toµn th©n O §óng O Sai nh−ng nÆng nÒ nhÊt lµ ë n·o vµ hiÖn vÉn ch−a cã thuèc ®iÒu trÞ ®Æc hiÖu 7 T¸c nh©n g©y bÖnh dÞch h¹ch lµ trùc khuÈn Yersinia O §óng O Sai pestis Chän mét c©u tr¶ lêi ®óng nhÊt vµ khoanh trßn vµo lùa chän ®ã (mçi c©u hái chØ cã mét lùa chän ®óng nhÊt) 8 Muçi kh«ng truyÒn bÖnh nµo sau ®©y? A. Viªm n·o B. Sèt vµng C. Sèt Q D. Giun chØ 198
- 9 C¸ch l©y truyÒn bÖnh dÞch h¹ch lµ A. Qua vÕt c¾n cña chuét mang mÇm bÖnh B. Qua nuíc tiÓu vµ ph©n cña chuét mang mÇm bÖnh C. Qua vÕt ®èt cña bä chÐt chuét mang mÇm bÖnh D. Qua vÕt ®èt cña mß mang mÇm bÖnh sèng ký sinh trªn chuét 10 TriÖu chøng nµo sau ®©y KH¤NG ph¶i lµ triÖu chøng cña bÖnh sèt Dengue A. Sèt cao B. §au nhøc c¬, khíp x−¬ng C. Ch¶y m¸u r¨ng, m¸u cam E. §au sau hèc m¾t 11 BiÖn ph¸p nµo sau ®©y KH¤NG ph¶i lµ biÖn ph¸p kiÓm so¸t gi¸n A. Thu gom vµ xö lý chÊt th¶i hîp vÖ sinh B. Dïng ho¸ chÊt tiªu diÖt Êu trïng d¸n C. Dïng ho¸ chÊt diÖt gi¸n ë giai ®o¹n nhéng E. Dïng ho¸ chÊt diÖt gi¸n tr−ëng thµnh 12. ë ViÖt Nam, muçi truyÒn bÖnh viªm n·o NhËt B¶n lµ A. Culex tritaeniorhyncus B. Aedes albopictus C. Aedes aegypti D. Anopheles quadrimaculatus 13. H·y m« t¶ sù kh¸c nhau c¬ b¶n cña truyÒn bÖnh c¬ häc vµ truyÒn bÖnh sinh häc, cho vÝ dô cô thÓ. §iÒn vµo chç trèng: 14. Vßng ®êi cña ruåi ®−îc chia lµm ................ giai ®o¹n, ®ã lµ .................. ................................................................................................................................. 15. Vßng ®êi cña gi¸n ®−îc chia lµm ................ giai ®o¹n, ®ã lµ .................. ............................................................................................................................. 199
- TµI LIÖU §äC TH£M 1. Lª §×nh C«ng vµ céng sù (1997). Phßng chèng bÖnh sèt rÐt vµ c¸c bÖnh ký sinh trïng, ViÖn Sèt rÐt Ký sinh trïng C«n trïng, Hµ Néi. 2. TrÇn Xu©n Mai vµ céng sù (1994), Ký sinh trïng y häc gi¸o tr×nh ®¹i häc, t¸i b¶n lÇn thø nhÊt. Trung t©m §µo t¹o vµ båi d−ìng c¸n bé y tÕ TP. Hå ChÝ Minh. 200