Xây dựng cơ sở khoa học và đề xuất các tiêu chí phân loại các lưu vực sông của Việt Nam trên quan điểm bảo vệ môi trường - GS.TS. Ngô Đình Tuấn

X©y dùng c¬ së khoa häc vµ ®Ò xuÊt c¸c tiªu chÝ ph©n lo¹i c¸c l­u vùc s«ng cña ViÖt Nam trªn quan ®iÓm b¶o vÖ m«i tr­êng GS. TS Ng« §×nh TuÊn Tãm t¾t: Bµi b¸o hÖ thèng ho¸ c¸c tiªu chÝ ph©n lo¹i c¸c l­u vùc s«ng theo quan ®iÓm ®Þa lý vµ qu¶n lý. Tõ ®ã t¸c gi¶ ®Ò xuÊt tiªu chÝ ph©n lo¹i c¸c l­u vùc s«ng ViÖt Nam trªn quan ®iÓm b¶o vÖ m«i tr­êng víi 4 cÊp s«ng: Lµnh m¹nh, khoÎ, trung b×nh, yÕu. I. Tæng quan vÒ c¸c tiªu chÝ ph©n lo¹i c¸c l­u vùc s«ng cña ViÖt Nam Ph©n lo¹i c¸c l­u vùc s«ng cña ViÖt Nam hiÖn cã nhiÒu hÖ thèng tiªu chÝ. Mçi hÖ thèng sÏ ®­a ra mét sè cÊp lo¹i s«ng kh¸c nhau. Song suy cho cïng c¸c hÖ thèng tiªu chÝ ®ã xuÊt ph¸t tõ hai nhãm quan ®iÓm kh¸c nhau: “§Þa lý vµ Qu¶n lý”. Quan ®iÓm b¶o vÖ m«i tr­êng còng thuéc nhãm quan ®iÓm qu¶n lý Tµi nguyªn n­íc. §¹i biÓu cho quan ®iÓm §Þa lý lµ NguyÔn V¨n ¢u víi cuèn S«ng ngßi ViÖt Nam (1997). §¹i biÓu cho quan ®iÓm Qu¶n lý Tµi nguyªn n­íc lµ Ng« §×nh TuÊn víi Gi¸o tr×nh cao häc Tµi nguyªn n­íc ViÖt Nam vµ c©n b»ng n­íc hÖ thèng (1992 - 1998) vµ Qu¶n lý tæng hîp Tµi nguyªn n­íc (1998 - 2004). N­íc ta cã c¶ th¶y 2360 s«ng cã L ≥ 10km [5] (bao gåm c¶ s«ng ë c¸c h¶i ®¶o vµ vïng ®ång b»ng) song chØ cã 109 hÖ thèng s«ng lín, bÐ. (Theo Phan Kú Nam [6] cã 2864 s«ng) 1. Ph©n lo¹i trªn quan ®iÓm ®Þa lý, theo c¸c tiªu chÝ sau: a. S«ng chÝnh víi sè phô l­u [4] 1) C¸c s«ng kh«ng cã phô l­u hay cã phô l­u qu¸ nhá: cã 43 s«ng chiÕm tíi 40,56% tæng sè c¸c s«ng vµ hÖ thèng s«ng (Theo TrÇn TuÊt [5] cã 106 hÖ thèng s«ng lín, bÐ) 2) C¸c hÖ thèng s«ng cã 1 - 10 phô l­u: gåm 38 s«ng chiÕm tíi 35,85% tæng sè s«ng suèi. 3) C¸c hÖ thèng s«ng cã 10 - 50 phô l­u: cã 16 s«ng chiÕm kho¶ng 15,1%. 4) C¸c hÖ thèng s«ng cã kho¶ng 50 - 100 phô l­u: cã 3 s«ng, chiÕm 2,83%. 5) C¸c hÖ thèng s«ng cã 100 - 200 phô l­u: cã 3 s«ng vµ chiÕm 2,83% s«ng. 6) C¸c hÖ thèng s«ng cã 200 - 500 phô l­u: chØ cã 1 s«ng chiÕm 0,94%. 1 7) C¸c hÖ thèng s«ng cã trªn 500 phô l­u: cã 2 s«ng, chiÕm kho¶ng 1,88%. b. S«ng chÝnh víi c¸c cÊp phô l­u [4] 1) C¸c s«ng kh«ng hay cã phô l­u qu¸ nhá: cã 43 s«ng (nh­ môc a). 2) C¸c hÖ thèng s«ng cã tíi phô l­u cÊp 1: cã 24 s«ng, chiÕm kho¶ng 22,64% tæng sè s«ng vµ hÖ thèng s«ng (106). 3) C¸c hÖ thèng s«ng cã tíi phô l­u cÊp 2: cã 20 s«ng, chiÕm tíi 18,86%. 4) C¸c hÖ thèng s«ng cã tíi phô l­u cÊp 3: cã 10 s«ng, chiÕm kho¶ng 9,43%. 5) C¸c hÖ thèng s«ng cã tíi phô l­u cÊp 4: cã 7 hÖ thèng, chiÕm kho¶ng 6,6%. 6) C¸c hÖ thèng s«ng cã tíi phô l­u cÊp 5: kh«ng cã. 7) C¸c hÖ thèng s«ng cã tíi phô l­u cÊp 6: cã 2 s«ng, chiÕm kho¶ng 1,88%. c. C¸c cÊp s«ng theo l­u l­îng n­íc trung b×nh nhiÒu n¨m (Q0 m3/s) [4] 1) S«ng lín: Víi Q0 ≥ 10000m3/s, Cã 1 s«ng. 2) S«ng kh¸ lín: Víi Q0 = 1000 - 10000m3/s, Cã 3 s«ng. 3) S«ng trung b×nh: Víi Q0 = 100 - 1000m3/s, Cã 18 s«ng. 4) S«ng kh¸ nhá: Víi Q0 = 10 - 100m3/s, Cã 56 s«ng. 5) S«ng nhá: Víi Q0 = 1 - 10m3/s, Cã 20 s«ng. Ngoµi ra cã thÓ cßn cÊp s«ng rÊt nhá víi Q0 ≤ 1m3/s. Phan Kú Nam [6] chia c¸c s«ng thµnh 6 cÊp: nhá nhÊt cã Q0  50m3/s chiÕm 98 % sè s«ng. CÊp lín nhÊt víi Q0 >1000m3/s chiÕm 0,02% sè s«ng. d. CÊp s«ng theo tû sè ®Æc tr­ng chÕ ®é n­íc C [4] Qmax0 L­u l­îng ®Ønh lò lín nhÊt b×nh qu©n nhiÒu n¨m C =  =  Qmin0 L­u l­îng nhá nhÊt b×nh qu©n nhiÒu n¨m 1) S«ng lín: Víi C < 30. 2) S«ng kh¸ lín: C = 30 – 100. 3) S«ng trung b×nh: Víi C = 100 - 300. 4) S«ng kh¸ nhá: Víi C = 300 - 1000. 5) S«ng nhá: Víi C > 1000. Ngoµi ra, cã c¸c s«ng rÊt nhá víi C > 3000 e. CÊp s«ng theo chiÒu dµi dßng s«ng [4] 1) S«ng lín: Víi chiÒu dµi dßng ch¶y (L) lín h¬n 1000km, Cã 3 s«ng. 2) S«ng kh¸ lín: Víi L = 500 - 1000km, Cã 3 s«ng. 3) S«ng trung b×nh: Víi L = 100 - 500km, Cã 54 s«ng. 2 4) S«ng kh¸ nhá: Víi L = 50 - 100km, Cã 125 s«ng, chiÕm kho¶ng 5,3% trong tæng sè s«ng suèi (2360). 5) S«ng nhá: Víi L = 10 - 50km, cã tíi 2175 s«ng, tøc lµ kho¶ng 92,1% tæng sè s«ng ngßi, trong ®ã sè s«ng cã L = 10 - 20km còng ®· tíi 1551 vµ chiÕm tíi 65,6%. Cuèi cïng lµ c¸c s«ng rÊt nhá víi L < 10km kh«ng thèng kª. Phan Kú Nam [6] chia c¸c s«ng thµnh 7 cÊp theo L. CÊp ng¾n nhÊt L=10-30km chiÕm 85% sè s«ng, cÊp dµi nhÊt L>400km chiÕm 0,20%. g. CÊp s«ng theo diÖn tÝch l­u vùc (F) [4] 1) S«ng lín: Víi diÖn tÝch l­u vùc (F) ≥ 100000km2, Cã 2 s«ng. 2) S«ng kh¸ lín: Víi F = 10000 - 100000km2, Cã 12 s«ng. 3) S«ng trung b×nh: Víi F = 1000 - 10000km2, Cã 80 s«ng. 4) S«ng kh¸ nhá: Víi F = 100 - 1000km2, Cã 538 s«ng. 5) S«ng nhá: Víi F = 10 - 100km2, gåm 1728 s«ng, chiÕm tíi 73,2% tæng sè. Ngoµi ra cßn cÊp s«ng rÊt nhá víi F < 10km2. Phan Kú Nam [6] chia c¸c s«ng thµnh 8 cÊp theo F. CÊp bÐ nhÊt F  50km2 chiÕm 49,7% tæng sè s«ng. CÊp lín nhÊt cã F > 10000km2 chiÕm 0,28% tæng sè s«ng. h. CÊp s«ng theo diÖn tÝch l­u vùc vµ tæng l­îng n­íc n¨m trung b×nh nhiÒu n¨m (109m3/n¨m). TrÇn TuÊt + nnk, 1987 ®· chia c¸c s«ng thµnh 3 cÊp: Lín F > 10.000km2; Trung b×nh F=500-10.000 km2; Nhá F < 500km2. i. CÊp s«ng theo c«ng suÊt lý thuyÕt. Phan Kú Nam [6] chia c¸c s«ng thµnh 8 cÊp theo N (103KW). CÊp bÐ nhÊt N  103KW chiÕm 22,5% tæng sè s«ng, lín nhÊt N > 106KW chiÕm 0,46% tæng sè s«ng. 2. Ph©n lo¹i trªn quan ®iÓm Qu¶n lý tµi nguyªn n­íc, [1],[2] theo c¸c tiªu chÝ sau: a. Theo l­u vùc - Qu¶n lý l·nh thæ: 1) Qua nhiÒu Quèc gia: S«ng Hång, M·, Lam, B»ng - Kú Cïng (T©y Giang), Cöu Long. 2) Qua nhiÒu tØnh: S«ng Th¸i B×nh, s«ng Ba, s«ng §ång Nai (chñ yÕu lµ ë ViÖt Nam), s«ng Thu Bån. 3) Trong 1 tØnh: C¸c s«ng ë Qu¶ng Ninh, ven biÓn MiÒn Trung. 3 b. Theo l­u vùc - Qu¶n lý nguån n­íc 1) Th­îng nguån ë n­íc ngoµi, h¹ nguån ë ViÖt Nam: s«ng Hång, M·, Lam, §ång Nai. 2) Th­îng nguån ë ViÖt Nam, h¹ nguån ë n­íc ngoµi: s«ng Kú Cïng - s«ng B»ng. 3) S«ng nh¸nh th­îng nguån ë ViÖt Nam, h¹ nguån s«ng chÝnh ë ViÖt Nam: Mª K«ng (s«ng nh¸nh th­îng nguån: NËm Rèn, Sekong, DaKrong, Sesan, Srepok, h¹ nguån s«ng chÝnh: §ång b»ng s«ng Cöu Long). c. Theo l­u vùc - Vïng biÓn ®æ ra 1) C¸c s«ng Qu¶ng Ninh (chØ cã ®ª biÓn) 2) S«ng T©y Giang (Kú Cïng - B»ng Giang) (kh«ng cã ®ª c¶ s«ng vµ biÓn) 3) S«ng Hång, Th¸i B×nh, M·, Lam (cã ®ª s«ng vµ ®ª biÓn) 4) C¸c s«ng ven biÓn MiÒn Trung (Cöa Nh­îng ~ Hµm T©n) (cã ®ª biÓn) 5) S«ng §ång Nai, s«ng Mekong (cã vµ kh«ng cã ®ª biÓn; kh«ng cã ®ª s«ng). d. Theo diÖn tÝch l­u vùc 1) F ≥ 10.000km2 + Cã 9 s«ng chÝnh: s«ng Hång, s«ng Th¸i B×nh, s«ng B»ng Giang - Kú Cïng, s«ng M·, Lam, Thu Bån, Ba, §ång Nai, Cöu Long. + Cã 4 s«ng nh¸nh: §µ, L«, Sesan, Srepok. Trong 13 s«ng chÝnh, s«ng nh¸nh nãi trªn cã 10 s«ng lµ liªn quèc gia. 2) F ≥ 2.000 km2: 50 s«ng + Cã 18 s«ng chÝnh. Ngoµi 9 s«ng trªn cßn 9 s«ng chÝnh kh¸c n÷a: s«ng Gianh, NhËt LÖ, s«ng Th¹ch H·n - H­¬ng, Trµ Khóc, Kone, s«ng C¸i Nha Trang, s«ng C¸i Phan Rang vµ s«ng Luü. + Cã 32 s«ng nh¸nh 3) F ≥ 500km2 cã 44 l­u vùc s«ng (bao gåm c¶ s«ng chÝnh, s«ng nh¸nh). e. Theo l­u vùc - Qu¶n lý tæng hîp Tµi nguyªn n­íc l­u vùc s«ng (cã quan hÖ c©n b»ng n­íc hÖ thèng) Cã thÓ ph©n thµnh 3 lo¹i l­u vùc s«ng ®­îc qui ho¹ch vµ qu¶n lý theo c¸c cÊp nh­ sau: 1) Quy ho¹ch vµ qu¶n lý thuéc cÊp Bé (s«ng liªn quèc gia, s«ng cã sù phøc t¹p trong ph©n phèi nguån n­íc) gåm 6 hÖ thèng - HÖ thèng (HT) s«ng Hång - Th¸i B×nh 4 - HT s«ng Kú Cïng - B»ng Giang - HT s«ng M· - HT s«ng Lam - HT s«ng §ång Nai + phô cËn - §B s«ng Cöu Long 2) Qui ho¹ch thuéc cÊp Bé - Qu¶n lý thuéc cÊp TØnh (8 l­u vùc) - HT s«ng Thu Bån - s«ng Vu Gia + phô cËn - HT s«ng Ba - §µ N«ng - Kone - Hµ Thanh + phô cËn - HT s«ng Sesan - Srepok - HÖ thèng s«ng H­¬ng + phô cËn - HT s«ng Trµ Khóc + phô cËn - HT s«ng Th¹ch H·n + phô cËn - HT s«ng NhËt LÖ + s«ng Gianh (s«ng Ranh) + phô cËn - HT c¸c s«ng ng¾n Qu¶ng Ninh 3) Qui ho¹ch vµ qu¶n lý thuéc cÊp TØnh (c¸c hÖ thèng s«ng cßn l¹i) g. Theo l­u vùc - Qu¶n lý m«i tr­êng (Th­êng gäi lµ s«ng cã vÊn ®Ò - « nhiÔm m«i tr­êng) 1) S«ng CÇu 2) S«ng §¸y - s«ng NhuÖ 3) S«ng Sµi Gßn - s«ng Vµm Cá TÊt c¶ c¸c tiªu chÝ ph©n lo¹i s«ng nãi trªn, ®Òu ch­a tÝnh ®Õn tiªu chÝ M«i tr­êng cô thÓ nªn ch­a thÓ ®¸nh gi¸ møc ®é “tèt, xÊu” cho mçi lo¹i s«ng. Ngay tiªu chÝ “s«ng cã vÊn ®Ò” còng kh«ng râ rµng mµ chØ lµ sù bøc xóc cã tÝnh ®Þnh tÝnh. II. X©y dùng c¬ së khoa häc vµ ®Ò xuÊt c¸c tiªu chÝ ph©n lo¹i c¸c l­u vùc s«ng ViÖt Nam trªn quan ®iÓm b¶o vÖ m«i tr­êng 1. Ph©n nhãm t¸c ®éng 5 ... - tailieumienphi.vn