Về ba khẩu súng thần công Hà Lan ở Bảo tàng Cổ vật Cung đình Huế - Philippe Trương

128 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011 COÅ VAÄT VIEÄT NAM VEÀ BA KHAÅU SUÙNG THAÀN COÂNG HAØ LAN ÔÛ BAÛO TAØNG COÅ VAÄT CUNG ÑÌNH HUEÁ Philippe Trương* Trong söu taäp suùng thaàn coâng hieän ñang tröng baøy taïi Baûo taøng Coå vaät Cung ñình Hueá (BTCVCÑ Hueá) coù 3 khaåu suùng coù nguoàn goác töø Haø Lan. Ñoù laø caùc khaåu suùng mang caùc soá ñaêng kyù: BTH-TB KL 52, BTH-TB KL 53 vaø BTH-TB KL2 54. Trong nhöõng laàn veà Hueá, gheù thaêm BTCVCÑ Hueá, toâi raát quan taâm ñeán nguoàn goác, lai lòch cuûa 3 khaåu thaàn coâng naøy nhöng chöa coù ñieàu kieän khaûo cöùu kyõ. Dòp may aáy ñaõ ñeán khi toâi coù cô hoäi tieáp caän vôùi nhöõng taøi lieäu löu tröõ cuûa Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan (Vereenigde Oost-Indische Compagnie - VOC) vaø ñaõ tìm ñöôïc lai lòch cuûa 3 khaåu suùng ñaëc bieät naøy. Nhöõng taøi lieäu naøy ñaõ ghi nhaän moái quan heä thöông maïi giöõa Haø Lan, thoâng qua Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan, vôùi chính quyeàn cuûa caùc chuùa Trònh ôû Ñaøng Ngoaøi, ñaëc bieät laø vieäc trao ñoåi vaø cung öùng vuõ khí cho chuùa Trònh, cuõng nhö lyù do vì sao caùc khaåu thaàn coâng naøy laïi xuaát hieän ôû Hueá vaø trôû thaønh coå vaät cuûa BTCVCÑ Hueá. 1. Khaåu thaàn coâng mang soá ñaêng kyù BTH-TB KL2 52 Ñaây laø khaåu thaàn coâng baèng ñoàng, daøi 207cm, ñöôøng kính mieäng 10cm, do oâng Gerard Koster ñuùc taïi Amsterdam (Haø Lan) naêm 1661 (Hình 1). Thoâng tin naøy ñöôïc theå hieän bôûi doøng chöõ “GERARD KOSTER ME FECIT AMSTELREDAMI A0 1661” ñuùc noåi ôû vaønh chuoâi suùng. Döôùi doøng chöõ naøy laø con soá 1364, cho bieát suùng coù troïng löôïng 1.364 livre (khoaûng 682kg). Maët Hình 1. Suùng thaàn coâng do oâng Gerard Koster Beù treân vaø maët beân cuûa choát suùng, ñuùc naêm 1661 ñang tröng baøy taïi BTCVCÑ Hueá. veà sau: 四尺八二寸二 (töù xích baùt nhò thoán nhò: daøi 4 thöôùc 82 taác 2 phaân). Tuy nhieân, chöõ baùt khaéc ôû maët treân choát suùng laø 捌, trong khi chöõ baùt ôû maët beân choát suùng laïi laø 八. * Paris, Phaùp. Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011 129 Thaân suùng hình truï, goàm 3 phaàn: noøng suùng, baàu suùng vaø chuoâi suùng. Chuoâi suùng lôùn, caøng veà phía ñaàu noøng thì thaân suùng caøng nhoû daàn, ñeán mieäng suùng thì loe roäng. Phía treân thaân suùng coù 2 quai caùch ñieäu thaønh hình 2 con caù heo, moû vaø ñuoâi caù gaén vaøo thaân suùng. Hai beân vò trí cuûa quai suùng coù hai choát suùng hình truï troøn, duøng ñeå gaén suùng vaøo giaù ñôõ hoaëc beä suùng. Phaàn treân chuoâi suùng coù loã chaâm ngoøi hình troøn. Phaàn cuoái chuoâi suùng laø nuùm suùng theå hieän hoa vaên hình noùn thoâng vôùi laù caây oâ roâ. Kieåu hoa vaên naøy laø kieåu hoa vaên ñaëc tröng treân nhöõng khaåu suùng thaàn coâng saûn xuaát taïi Haø Lan vaøo theá kyû XVII. Hình 2. Bieåu töôïng cuûa Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan treân khaåu suùng thaàn coâng ñuùc naêm 1661 ñang tröng baøy taïi BTCVCÑ Hueá. Hình 3. Moät ñoàng tieàn Haø Lan do Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan phaùt haønh naêm 1753. Trang trí treân thaân suùng khaù caàu kyø: moät hoa daây laù oâ roâ, moät thuyeàn buoàm, treân chöõ A vaø chöõ VOC (Hình 2). Daáu hieäu VOC laø chöõ vieát taét cuûa Vereenigde Oost-Indische Compagnie (Coâng ty Lieân hieäp Ñoâng AÁn, thöôøng goïi taét laø Coâng ty Ñoâng AÁn), coøn chöõ A töôïng tröng cho Phoøng Amsterdam. Cuoái theá kyû XVI ñaàu theá kyû XVII, caùc coâng ty tö nhaân Haø Lan khôûi söï hoaït ñoäng thöông maïi vôùi AÁn Ñoä (1597), Nhaät Baûn (1600) vaø Trung Quoác (1601). Ñeå baûo veä quyeàn lôïi vaø caïnh tranh vôùi ngöôøi Boà Ñaøo Nha vaø Taây Ban Nha, Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan ñöôïc thaønh laäp taïi Amsterdam vaøo naêm 1602, taäp hôïp caùc coâng ty thöông maïi tö nhaân ôû caùc tænh thaønh cuûa Haø Lan. Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan môû 6 phoøng ñaïi dieän thöông maïi ôû 6 tænh thaønh (Amsterdam, Delft, Enkhuisen, Hoorn, Rotterdam vaø Zederland).(1) Phoøng Amsterdam coù theá löïc maïnh nhaát vì hoï ñoùng goùp hôn 50% soá voán cuûa coâng ty neân ñöôïc boå nhieäm 8 ñaïi dieän. Ñaây laø coâng ty ña quoác gia ñaàu tieân treân theá giôùi söû duïng coå phieáu. Ngoaøi hoaït ñoäng thöông maïi, ñöôïc söï thoûa thuaän vôùi Quoác hoäi Haø Lan, Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan coøn coù quyeàn thay maët cho chính phuû ñeå sôû höõu taøi saûn ôû haûi ngoaïi, quyeàn thöông löôïng hieäp öôùc, tham gia chieán tranh, ñuùc tieàn (Hình 3), thaønh laäp boä maùy ôû thuoäc ñòa vaø boå nhieäm Toaøn quyeàn ôû haûi ngoaïi. Hình chieác thuyeàn buoàm ba coät coù treo côø Haø Lan treân khaåu thaàn coâng naøy (Hình 4) chính laø loaïi thöông thuyeàn maø Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan söû duïng trong hoaït ñoäng maäu dòch giöõa Haø Lan vôùi caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ. Ñoàng thôøi, ñaây cuõng laø hình aûnh bieåu töôïng cuûa Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan, thöôøng ñöôïc theå hieän treân caùc daáu trieän cuûa caùc Toaøn quyeàn. 130 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011 Treân böùc tranh “Vinh quang cuûa VOC”, hieän ñang tröng baøy taïi Baûo taøng Rijskmuseum ôû Amsterdam (Hình 5) do hoïa só Jeronimus Becx le Jeune veõ naêm 1650, coù hình moät chieác thuyeàn löôùt treân soùng bieån trong moät hình vuoâng, chöùng toû ñaây laø bieåu töôïng cuûa Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan. Phía treân hình caùi khieân trong böùc tranh naøy coøn coù moät H4.Hìnhchieácthuyeànbuoàm H 5. Böùc tranh “Vinh quang cuûa quaû ñòa caàu vaø nhieàu thöù trang trí treân khaåu suùng thaàn VOC” do Jeronimus Becx le coâng ñuùc naêm 1661 ñang Jeune veõ. Hieän vaät cuûa Baûo taøng tröng baøy taïi BTCVCÑ Hueá. Rijskmuseum ôû Amsterdam. côø, keøn) vaø caùc duïng cuï haøng haûi (la baøn, baùnh laùi, ñòa baøn) bao quanh. Hai beân coù hai vò thaàn naâng ñôõ bieåu töôïng naøy, beân traùi laø thaàn Neptune, beân phaûi laø nöõ thaàn Fortuna. Theo huyeàn thoaïi Hy Laïp vaø La Maõ, Neptune laø thaàn ñaïi döông, coøn nöõ thaàn Fortuna laø bieåu töôïng cuûa cô nghieäp. Nhö vaäy, böùc tranh naøy nguï yù raèng vinh quang vaø cô nghieäp cuûa Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan nhôø vaøo haøng haûi vaø söï hieän dieän cuûa caùc vaät duïng mang tính bieåu töôïng treân böùc tranh naøy chöùng toû raèng Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan khoâng chæ coù caùc quyeàn haønh trong lónh vöïc thöông maïi maø coøn coù theå söû duïng vuõ löïc. Hình aûnh chieác thuyeàn buoàm vaø chöõ VOC ôû treân khaåu thaàn coâng ôû BTCVCÑ Hueá chöùng toû raèng khaåu thaàn coâng naøy ñöôïc ñuùc rieâng cho moät chieác thuyeàn raát quan troïng cuûa Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan. Loaïi suùng naøy cuõng coù trong caùc thuyeàn cuûa Haø Lan hoaït ñoäng ôû Batavia. Gerard Koster (1627-1679) ôû Amsterdam, coøn ñöôïc goïi laø Gerard Koster The Younger (Gerard Koster Beù), laø thôï ñuùc khaåu suùng naøy. OÂng xuaát thaân töø moät gia ñình noåi tieáng veà ngheà ñuùc chuoâng vaø suùng thaàn coâng. OÂng noäi cuûa oâng laø Gerard Koster The Elder (Gerard Koster Lôùn), ñaõ qua ñôøi naêm 1618, laø ngöôøi ñaõ laäp moät xöôûng ñuùc ñoàng ôû ngoaïi oâ thaønh phoá Amsterdam töø tröôùc naêm 1606. Meï oâng, Trinje, laø con gaùi cuûa thôï ñuùc ñoàng noåi tieáng Willem Wegeweart The Elder (Willem Wegeweart Lôùn) ôû Deventer. Gerard Koster Lôùn khôûi söï hoïc ngheà ñuùc ñoàng taïi xöôûng Deventer tröôùc khi ra môû xöôûng rieâng. Sau khi thôï caû Cornelis van Ammelrooy qua ñôøi (1606), Gerard Koster Lôùn ñöôïc cöû laø ngöôøi ñuùc chuoâng vaø suùng thaàn coâng chính thöùc cuûa thaønh phoá Amsterdam. Naêm 1614, oâng doïn xöôûng veà beân bôø keânh Lijnbaansgracht trong thaønh phoá Amsterdam. Hieän nay, nôi naøy coøn giöõ ñöôïc maáy khaåu thaàn coâng do oâng ñuùc vaøo caùc naêm 1614, 1616 hoaëc 1617(2) Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011 131 (Hình 6). Treân vaønh chuoâi suùng cuûa khaåu thaàn coâng naøy coù doøng chöõ ñuùc noåi “CARHARDUS KOSTERUS ME FECIT AMSTERDAM”. Hình daùng cuûa khaåu suùng töông töï vôùi caùc khaåu thaàn coâng cuûa Haø Lan vaøo theá kyû XVI-XVII, cuõng nhö khaåu thaàn coâng ôû BTCVCÑ Hueá. Con trai cuûa Gerard Koster Lôùn laø Assueùrus Koster (1604-1661) tieáp tuïc coâng vieäc cuûa cha. Naêm 1626, sau khi oâng Arent van der Put cheát, Assueùrus Koster ñöôïc cöû laøm ngöôøi ñuùc chuoâng vaø vuõ khí chính thöùc cuûa thaønh phoá Amsterdam. Chuoâng do oâng ñuùc ñöôïc ñaùnh giaù raát cao vaø töø naêm 1633 ñeán 1650 xöôûng cuûa oâng ñaõ ñuùc raát nhieàu chuoâng, nhö chuoâng nhaø thôø Westertoren taïi Amsterdam naëng ñeán 7.500kg. Sau khi oâng François Hermony ñöôïc cöû laøm ngöôøi thôï ñuùc keá tieáp cuûa thaønh phoá thì löôïng chuoâng ñaët cho oâng ñuùc ñaõ giaûm bôùt. Nhöng vuõ khí do oâng ñuùc thì vaãn coøn ñöôïc hoan ngheânh vaø tieáp tuïc ñöôïc ñaët Hình 6. Suùng thaàn coâng do haøng. OÂng cung öùng suùng thaàn coâng cho Coâng ty Gerard Koster Lôùn Ñoâng AÁn Haø Lan, cho thaønh phoá Amsterdam, cho ñuùc naêm 1617. Boä Tö leänh haûi quaân cuûa Amsterdam vaø Rotterdam. Nhieàu baûo taøng ôû Haø Lan coøn löu giöõ caùc saûn phaåm cuûa oâng. Naêm 2007, trong moät cuoäc ñaáu giaù taïi London, moät khaåu thaàn coâng coù trang trí huy hieäu cuûa Boä Tö leänh haûi quaân Amsterdam, daøi 318,6cm, coù ñuùc noåi doøng chöõ “ASSUERUS. KOSTER. ME. FECIT. AMSTELREDAMI. ANNO. 1650”, ñaõ ñöôïc mua vôùi giaù 36.000 baûng Anh. Naêm 1661, sau khi Assueùrus Koster qua ñôøi, Gerard Koster Beù, coøn coù teân laø Gerry, ñaõ giaønh laïi xöôûng ñuùc cuûa ngöôøi cha vaø maëc duø coù söï caïnh tranh vôùi Hermony, nhöng Gerard Koster Beù vaãn ñöôïc tieán cöû laøm thôï ñuùc chuoâng vaø vuõ khí baèng ñoàng cuûa thaønh phoá Amsterdam. Coâng vieäc laøm aên cuûa oâng raát phaùt ñaït vaø oâng trôû thaønh moät ngöôøi giaøu coù cuûa thaønh phoá. Suùng thaàn coâng cuûa oâng ñöôïc ñaùnh giaù cao vaø ñöôïc löu giöõ trong caùc baûo taøng vaø söu taäp tö nhaân, nhö trong boä söu taäp Visser noåi tieáng. Em cuûa Gerard Koster Beù laø Assuerus Koster The Younger (Assuerus Koster Beù), di cö ñeán Copenhagen (Ñan Maïch) vaø trôû thaønh moät thôï ñuùc suùng thaàn coâng noåi tieáng ôû xöôûng ñuùc Copenhaguen cuûa vua Christian V (1670-1699). Vaäy laø, khaåu thaàn coâng mang soá hieäu BTH-TB KL 52 hieän ñang tröng baøy ôû BTCVCÑ Hueá laø moät coå vaät coù giaù trò, do oâng Gerard Koster Beù, ngheä nhaân ñuùc suùng chính thöùc vaø danh tieáng cuûa thaønh phoá Amsterdam cheá taùc naêm 1661, cho moät thöông thuyeàn cuûa Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan. Ñaùng chuù yù laø caùc khaåu suùng coù ñuùc hình chieác thuyeàn buoàm, bieåu töôïng cuûa Coâng ty 132 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 6(89). 2011 Ñoâng AÁn Haø Lan laø raát hieám, vì phaàn lôùn caùc khaåu suùng coù treân thöông thuyeàn cuûa coâng ty naøy chæ ñöôïc ghi taét 3 chöõ VOC. Trong baøi vieát veà caùc khaåu suùng thaàn coâng cuûa VOC taïi Hueá, oâng Cosserat(3) cho bieát khaåu suùng hieän ñang tröng baøy taïi BTCVCÑ Hueá nguyeân ñöôïc ñaët trong saân Toøa Khaâm söù Phaùp taïi Hueá. Ñaây laø vuõ khí maø quaân Phaùp ñaõ tòch thu ñöôïc khi ñaùnh chieám kinh ñoâ Hueá vaøo thaùng 7/1885 vaø ñöôïc ñem ra Haø Noäi ñeå ñuùc thaønh ñoàng. Tuy nhieân, vaãn coù moät soá suùng thaàn coâng thoaùt khoûi söï phaù huûy, nhôø caùc moái lieân heä lòch söû vaø ñöôïc traû laïi cho trieàu ñình Hueá. Chuùng ñöôïc giöõ laïi nôi caùc toân mieáu, taïi dinh cuûa Thoáng ñoác hoaëc dinh Khaâm söù hay ñöôïc chuyeån veà Phaùp. Theo toâi, khaåu suùng thaàn coâng cuûa Gerard Koster Beù ñuùc naêm 1661 ñaõ hieän dieän ôû Hueá vaøo thôøi caùc vua nhaø Nguyeãn. Vì theo hoà sô löu tröõ cuûa Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan thì coâng ty naøy khoâng bao giôø taëng hoaëc buoân baùn suùng thaàn coâng vôùi caùc chuùa Nguyeãn ôû Ñaøng Trong. Caùc khaåu suùng thaàn coâng Haø Lan coù ôû Ñaøng Trong laø nhöõng khaåu suùng bò tòch thu töø caùc taøu thuyeàn cuûa Haø Lan bò ñaém. Tröôøng hôïp ñaàu tieân ñöôïc ghi nhaän laø vaøo naêm 1633, khi thuyeàn Kemphaan bò maéc caïn vaø soá vuõ khí treân thuyeàn ñaõ bò chieám ñoaït. Naêm 1636, Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan cöû oâng Abraham Duijcker ñeán Phuù Xuaân yeát kieán chuùa Nguyeãn, tröôùc tieân laø ñeå khieáu naïi, nhaèm ñoøi laïi soá tieàn 23.580 reùaux maø Ñaøng Trong ñaõ chieám ñoaït khi chieác taøu Grootenbroek bò ñaém ôû gaàn quaàn ñaûo Hoaøng Sa vaø ñoøi laïi caùc khaåu suùng thaàn coâng cuûa taøu Kemphaan, sau ñoù, môùi baøn chuyeän kyù keát caùc hieäp ñònh thöông maïi. Chuùa Nguyeãn Phuùc Lan cho raèng nhöõng ñieàu maø Abraham Duijcker khieáu naïi laø vieäc ñaõ xaûy ra döôùi trieàu cuûa tieân vöông (chuùa Nguyeãn Phuùc Nguyeân), nay khoâng neân thaûo luaän nöõa. Chuùa chæ ñoàng yù laø töø nay trôû ñi, Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan coù quyeàn töï do thöông maïi ôû Ñaøng Trong, ñöôïc mieãn thueá beán baõi vaø trong tröôøng hôïp coù thuyeàn cuûa Haø Lan bò ñaém thì haøng hoùa seõ khoâng bò ñaùnh thueá hoaëc tòch thu. Trong thö gôûi cho Toaøn quyeàn Haø Lan taïi Batavia, oâng Duijcker cho bieát raèng 18 khaåu suùng cuûa thuyeàn Kemphaan hieän ñang ñöôïc baøi trí trong phuû chuùa. Ban laõnh ñaïo cuûa Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan taïi Batavia khoâng chaáp thuaän quyeát ñònh cuûa chuùa Nguyeãn, neân cöû oâng Couckebacker ñeán Phuù Xuaân ñeå khieáu naïi laàn nöõa. Chuùa Nguyeãn Phuùc Lan kieân quyeát khoâng traû soá tieàn treân, maø chæ giao laïi hai khaåu suùng. Laàn cuoái cuøng coù thuyeàn cuûa Haø Lan bò ñaém laø laàn chieác thuyeàn Der Gooes bò ñaém doïc bôø bieån Ñaøng Trong vaøo thaùng 3/1661 vaø chuùa Nguyeãn ñaõ tòch thu ñöôïc 62 khaåu thaàn coâng töø chieác thuyeàn naøy. Sau söï kieän naøy, thö tòch cuûa Coâng ty Ñoâng AÁn Haø Lan khoâng coøn ghi chuyeän thuyeàn Haø Lan bò ñaém taïi Ñaøng Trong nöõa. Nhö theá khaåu suùng thaàn coâng cuûa Haø Lan ôû BTCVCÑ Hueá khoâng theå laø vuõ khí do chuùa Nguyeãn tòch thu töø taøu cuûa Haø Lan, maø laø hieän vaät coù moái lieân quan vôùi Ñaøng Ngoaøi. Vaû laïi, oâng Le Breton(4) cho bieát raèng moät khaåu suùng töông töï (chæ khaùc caùc hoa vaên trang trí ôû tröôùc choát suùng) cuõng do oâng Gerard Koster Beù ñuùc cuøng naêm 1661, tröôùc kia ñöôïc ñaët trong saân Toøa Khaâm söù Phaùp taïi Vinh. Ñieàu naøy chöùng toû caùc khaåu suùng cuûa oâng Gerard Koster Beù ñuùc, tröôùc ñaây laø vaät sôû höõu cuûa Ñaøng Ngoaøi. ... - tailieumienphi.vn