Xem mẫu
- V¨n häc d©n gian viÖt Nam GS. TS. NguyÔn Xu©n KÝnh ViÖn Nghiªn cøu v¨n ho¸ Trong nhiÒu cuèn s¸ch tr−íc ®©y viÕt vÒ v¨n häc d©n gian, th−êng cã quan niÖm: “V¨n häc d©n gian lμ s¸ng t¸c tËp thÓ, truyÒn miÖng cña nh©n d©n lao ®éng” 1 . C¸c t¸c gi¶ th−êng ca ngîi nh©n d©n lao ®éng lμ nh÷ng con ng−êi hoμn h¶o. Quan niÖm nh− trªn vÒ t¸c gi¶ cña v¨n häc d©n gian lμ ch−a ®Çy ®ñ vμ ch−a thËt chÝnh x¸c. V¨n häc d©n gian do d©n chóng s¸ng t¸c th−ëng thøc, l−u truyÒn. Néi dung cña kh¸i niÖm d©n, d©n chóng thay ®æi theo thêi gian. Trong x· héi qu©n chñ, d©n kh«ng chØ gåm bèn lo¹i (sÜ, n«ng, c«ng, th−¬ng) nh− giai cÊp thèng trÞ quan niÖm mμ cßn bao gåm nh÷ng ng−êi kh¸c nh− binh lÝnh, nh÷ng ng−êi lμm nghÒ ca h¸t, c¸c kü n÷, v.v Trong x· héi thuéc ®Þa nöa qu©n chñ, d©n bao gåm n«ng d©n, thî thñ c«ng, ng−êi bu«n b¸n nhá, d©n nghÌo thμnh thÞ, c«ng chøc, trÝ thøc, thî thuyÒn, binh lÝnh. v.v D©n chóng lμ mét tËp hîp ®«ng ®¶o, trong ®ã cã kÎ hay ng−êi dë, cã ng−êi th«ng tuÖ vμ cã c¶ nh÷ng ng−êi chËm hiÓu, cã c¶ nh÷ng ng−êi tμi khÐo bªn c¹nh mét sè Ýt vông vÒ2. V¨n häc d©n gian lμ mét h×nh th¸i ý thøc x· héi. NhiÒu t¸c gi¶ cho r»ng, v¨n häc d©n gian ra ®êi tõ thêi k× c«ng x· nguyªn thuû, tr¶i qua c¸c thêi k× ph¸t triÓn l©u dμi trong c¸c chÕ ®é x· héi cã giai cÊp, tiÕp tôc tån t¹i trong thêi ®¹i ngμy nay 3 . Ngoμi ra, còng cã ý kiÕn cho r»ng, chØ sau khi cã nhμ n−íc, míi cã hai dßng v¨n häc: v¨n häc d©n gian vμ v¨n häc viÕt. Tr−íc ®ã chØ cã v¨n häc céng ®ång. Theo quan niÖm nμy, ng−êi £ §ª, M¬ N«ng kh«ng cã v¨n häc d©n gian v× ch−a ph¸t triÓn ®Õn tr×nh ®é tæ chøc x· héi cã nhμ n−íc. Gi¸o s− NguyÔn TÊn §¾c viÕt: “Trong mét x· héi céng ®ång nh− 1 ThÝ dô, xin xem §inh Gia Kh¸nh - Chu Xu©n Diªn (1972), V¨n häc d©n gian, tËp 1, Nxb. §¹i häc vμ Trung häc chuyªn nghiÖp Hμ Néi, tr. 9. 2 §inh Gia Kh¸nh (1977), “§Ó cã thÓ n¾m b¾t thùc chÊt cña v¨n häc d©n gian”, T¹p chÝ V¨n häc, Hμ Néi, sè 6. 3 ThÝ dô, xin xem Chu Xu©n Diªn (2004), MÊy vÊn ®Ò v¨n ho¸ vμ v¨n häc d©n gian ViÖt Nam, Nxb. V¨n nghÖ Tp. Hå ChÝ Minh, tr. 46. 1
- vËy, v¨n ho¸ mang tÝnh céng ®ång vμ còng ch−a nhiÔm tÝnh chÝnh trÞ - ®¼ng cÊp. Ch−a cã sù ph©n biÖt gi÷a c¸i chÝnh thèng, quan ph−¬ng víi c¸i d©n gian, th«n d·. TÊt c¶ chØ lμ mét. Kh«ng cã hiÖn t−îng hai bé phËn v¨n ho¸. TÝnh céng ®ång lμ ®Æc ®iÓm bao trïm toμn bé ®êi sèng cña x· héi ®ã. Khi nãi d©n gian lμ mÆc nhiªn thõa nhËn cã c¸i ®èi lËp víi nã. Nh−ng ë trong nh÷ng x· héi nμy, v¨n ho¸ nãi riªng còng nh− x· héi nãi chung ch−a cã sù t¸ch ®«i thμnh hai bé phËn “®èi lËp” nhau” 4 . ý kiÕn trªn lμ ®¸ng chó ý. Tuy nhiªn, nÕu chia v¨n häc thμnh ba lo¹i h×nh (v¨n häc céng ®ång, v¨n häc d©n gian, v¨n häc viÕt) th× chóng ta thÊy, xÐt vÒ ph−¬ng thøc s¸ng t¸c, ph−¬ng thøc l−u truyÒn vμ tiÕp nhËn, xÐt vÒ mÆt thi ph¸p, v¨n häc céng ®ång vÉn rÊt gÇn gòi víi v¨n häc d©n gian. NÕu xÐt kÜ, v¨n häc céng ®ång cã ®iÓm kh¸c so víi v¨n häc d©n gian (ch¼ng h¹n kh«ng cã sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a hai dßng v¨n häc khi ®· ra ®êi nhμ n−íc, ch÷ viÕt); nh−ng nÕu ta ®em so s¸nh nã víi v¨n häc viÕt th× sù kh¸c biÖt cßn nhiÒu h¬n, s©u s¾c h¬n vμ dÔ nhËn thÊy h¬n. ë c¶ v¨n häc céng ®ång vμ v¨n häc d©n gian, dÊu Ên c¸i t«i t¸c gi¶, dÊu Ên c¸ tÝnh s¸ng t¹o kh«ng cã hoÆc rÊt mê nh¹t, phong c¸ch t¸c gi¶ hÇu nh− kh«ng cã. ë v¨n häc viÕt, dÊu Ên c¸ tÝnh s¸ng t¹o, phong c¸ch t¸c gi¶ l¹i lμ mét yªu cÇu kh«ng thÓ thiÕu. V¨n häc d©n gian nhiÒu khi g¾n liÒn víi sinh ho¹t mäi mÆt cña ng−êi d©n vμ tham gia vμo nh÷ng sinh ho¹t ®ã víi t− c¸ch lμ mét thμnh phÇn, mét nh©n tè cÊu thμnh. ë c¸c bμi ca tÕ thÇn, bμi h¸t ®¸m c−íi, h¸t ®èi ®¸p nam n÷, h¸t ru em, mèi quan hÖ ®ã biÓu hiÖn thμnh mèi quan hÖ gi÷a v¨n häc d©n gian víi nghi lÔ, héi hÌ, phong tôc tËp qu¸n trong sinh ho¹t gia ®×nh vμ sinh ho¹t x· héi. D©n ca lao ®éng n¶y sinh trùc tiÕp tõ trong qu¸ tr×nh lμm lông, ®−îc h¸t lªn khi ng−êi ta kÐo thuyÒn, kÐo gç, cã t¸c dông lμm gi¶m nhÑ sù mÖt nhäc b»ng c¸ch t»ng c−êng c¶m gi¸c nhÞp ®iÖu trong c«ng viÖc, 4 NguyÔn TÊn §¾c (1987), “Néi dung cña folklore”, T¹p chÝ V¨n ho¸ d©n gian, Hμ Néi, sè 4, tr. 13. 2
- gãp phÇn tæ chøc phèi hîp ®éng t¸c lao ®éng tËp thÓ, g©y sù phÊn khÝch trong lao ®éng b»ng sù nhËn thøc thÈm mü vÒ qu¸ tr×nh lao ®éng ®ã 5 . NÕu trong v¨n häc viÕt, ng−êi s¸ng t¸c vμ ng−êi th−ëng thøc nh×n chung lμ hai ®èi t−îng kh¸c nhau, th× ë v¨n häc d©n gian, mèi quan hÖ gi÷a ng−êi s¸ng t¸c vμ ng−êi th−ëng thøc còng nh− m«i tr−êng s¸ng t¹o, th−ëng thøc cã nhiÒu ®iÓm kh¸c biÖt. §óng nh− nhμ nghiªn cøu Chu Xu©n Diªn ®· viÕt: “§iÒu mμ chóng ta cã thÓ nhËn thÊy tr−íc tiªn lμ m«i tr−êng sinh ho¹t v¨n häc d©n gian hay nh÷ng h×nh thøc sinh ho¹t v¨n häc d©n gian kh¸c nhau (th−êng lμ nh÷ng sinh ho¹t tËp thÓ) t¹o nªn mét thø “kh«ng khÝ” riªng cho viÖc tiÕp thu t¸c phÈm v¨n häc d©n gian, chØ trong “kh«ng khÝ” ®ã, t¸c phÈm v¨n häc d©n gian míi béc lé ®−îc hÕt gi¸ trÞ thÈm mÜ cña nã vμ nh÷ng t¸c ®éng thÈm mÜ do nã g©y ra míi toμn diÖn, míi ®a d¹ng. H·y so s¸nh viÖc ®äc truyÖn cæ tÝch trªn nh÷ng trang s¸ch cña tuyÓn tËp v¨n häc d©n gian víi nghe kÓ truyÖn cæ tÝch trong mét buæi tèi mïa ®«ng bªn bÕp löa, víi giäng kÓ truyÖn ®Çy søc gîi c¶m cïng víi nh÷ng lêi b×nh luËn cã ý nghÜa gi¸o huÊn mμ ng−êi kÓ rót ra tõ viÖc ph¸t triÓn vμ liªn hÖ nh÷ng tÝnh c¸ch vμ t×nh tiÕt cã s½n cña truyÖn víi ®Æc ®iÓm trong tÝnh c¸ch vμ ®êi sèng cña b¶n th©n nh÷ng ng−êi ®ang xóm l¹i nghe chung quanh ; h·y so s¸nh viÖc ®äc (v¨n b¶n) ca dao víi nghe h¸t ca dao qua nh÷ng ®iÖu hß m¸i nh× vót lªn trªn s«ng H−¬ng, tõ “nh÷ng con thuyÒn, nh÷ng nèc hμng chë ®Çy l©m thæ s¶n tõ vïng th−îng Thõa Thiªn vÒ xu«i, tõ Qu¶ng TrÞ vμo hoÆc tõ Qu¶ng Nam ra b¸n, th−êng ®Õn HuÕ kho¶ng n¨m s¸u giê ” * ; h·y so s¸nh viÖc ®äc (v¨n b¶n) ca dao víi viÖc tham dù ngay vμo nh÷ng “®ªm h¸t vÝ (h¸t vÝ ph−êng v¶i - CXD) x«n xao” , trong khung c¶nh “ngåi trong nhμ th× chÞ em chÝn m−êi ¶, ¶ vÝ, ¶ h¸t, ¶ kÐo sîi, ¶ ®−a thoi, còng cã ¶ trao trÇu tËn miÖng , lÐo lªn gi−êng th× quan hä n¨m b¶y «ng, «ng nãi, «ng c−êi, «ng ng©m th¬, «ng ®äc truyÖn, l¹i cã «ng lÊp ¸o trïm ®Çu ” ** 6 . Chóng ta 5 Chu Xu©n Diªn (2004), s®d, tr. 16 - 59. * §©y lμ ®o¹n ®−îc Chu Xu©n Diªn trÝch tõ D©n ca B×nh TrÞ Thiªn, Nxb. V¨n häc, Hμ Néi, 1967, tr.21. ** §©y lμ ®o¹n ®−îc trÝch tõ V¨n tÕ Tr−êng L−u nhÞ n÷ (t−¬ng truyÒn cña NguyÔn Du). Chu Xu©n Diªn dÉn theo Hoμng Xu©n H·n, bμi “Nguån gèc v¨n KiÒu: H¸t ph−êng v¶i”, T¹p chÝ Thanh nghÞ, sè ra ngμy 16- 10-1943. 3
- h·y nghe Gi¸o s− §Æng Thai Mai kÓ l¹i quang c¶nh sinh ho¹t v¨n ho¸ d©n gian trªn ®Êt NghÖ, m¶nh ®Êt ®· sinh ra vμ nu«i d−ìng biÕt bao s¸ng t¸c d©n gian: “ Trong ®êi sèng kinh tÕ lóc bÊy giê, ®ß víi chî lμ chç t×nh duyªn th¾m thiÕt. §ß lμ chó liªn l¹c d¾t duyªn cho chî nä víi chî kia, cho lμng quª víi thÞ thμnh. §ã lμ mét cöa hμng b¸ch ho¸ l−u ®éng. §ã còng lμ ®Þa ®iÓm “nãi tr¹ng”cña c¸c chó l¸i, c¸c c« hμng xÐn. Vμ nh÷ng ®ªm giã m¸t, tr¨ng trong, khi mÊy chiÕc m¸i chÌo tõ tõ vç loe toe trªn mÆt n−íc, nhÞp nhμng víi bμn ch©n cña c¸c trai b¹n ®¹p xuèng n¬i mÊy tÊm s¹p ®Çu l¸i, ®Çu mòi, th× thØnh tho¶ng kh¸ch ®i thuyÒn vÉn ®−îc th−ëng thøc nh÷ng c©u n« ®ïa trong mét c©u h¸t “tøc c¶nh” chøa chan nh÷ng t×nh, víi tø Con thuyÒn võa ®ñng ®Ønh xuèng khái mét c¸i ghÒnh. Khóc s«ng, ®o¹n nμy, bÞ kÑp chÆt vμo gi÷a hai qu¶ nói: Ró Kia vμ Ró §Çng. §Çu “trÑm”, n¬i bÕn n−íc, mét c« thiÕu n÷, hai vai qu¶y ®«i vß, ®ang x¾n v¸y ®øng chao n−íc. “Trêi trong veo, n−íc trong veo” nh− t©m hån mét c« thiÕu n÷ lμng quª Mét chó chÌo ®ß nh×n thÊy c«, vμ cÊt tiÕng göi ngay hai c©u h¸t tíi tËn tai c« ¶: Ró Kia hóc l¹i Ró §Çng Ché (thÊy) em to vô (vó) anh mÇng (mõng) cho em! C¶ ®ß dËy lªn c−êi! C« thiÕu n÷, mÆt ®á öng, ®øng ngÈn ng−êi, ch¶ biÕt ®èi ®¸p mÇn r¨ng!... Nh−ng trong c¸c cuéc ®Êu khÈu tao nh· nh− thÕ, ph¸i yÕu kh«ng ph¶i lμ lu«n lu«n chÞu lÐp. Th× còng cã h«m mét o hμng v¶i (bän nμy còng lμ tay cõ trong ®¸m h¸t ph−êng v¶i c¬ ®Êy!) tõ trªn mui thuyÒn b−íc ch©n xuèng ®Çu l¸i. Råi ch¶ biÕt ¶ “hí hªnh” thÕ nμo mμ khi h¹ c¸i giß sau xuèng th× tμ v¸y m¾c ngay vμo c¸i cäc! Mét anh ®å lanh m¾t tõ trong khoang ®ß ®· “tr«ng thÊy” vμ “ng©m ngay tøc kh¾c”: Râ rμng trong ngäc tr¾ng ngμ S½n ®©y ta ®óc mét toμ thiªn nhiªn! 6 Chu Xu©n Diªn (2004), s®d, tr. 65 - 67. 4
- Nh−ng c« em ®· cã ®ñ thêi giê nhám dËy, ngåi xuèng vμ lät tai nghe suèt c¶ hai c©u C« sÏ söa c¸i vμnh kh¨n råi “kiÒu” l¹i: M−êi l¨m n¨m em míi mét lÇn 7 HÐ g−¬ng cho kh¸ch hång trÇn thö soi! Nh− vËy, viÖc s¸ng t¸c, tr×nh diÔn vμ th−ëng thøc v¨n häc d©n gian cã nhiÒu chç kh¸c so víi viÖc s¸ng t¸c vμ th−ëng thøc v¨n häc viÕt. Song kh«ng nªn v× nh÷ng chç kh¸c nμy mμ dÉn tíi quan niÖm cùc ®oan vÒ tÝnh nguyªn hîp (syncrÐtime) vμ vai trß cña kh©u diÔn x−íng. Kh«ng Ýt ng−êi quen thuéc víi nhËn ®Þnh: V¨n häc d©n gian, v¨n nghÖ d©n gian cã tÝnh nguyªn hîp. Thùc ra, vÊn ®Ò kh«ng ®¬n gi¶n. VÒ tÝnh nguyªn hîp, c¸c nhμ khoa häc quan niÖm kh«ng thËt gièng nhau. N¨m 1966, nhμ nghiªn cøu v¨n häc d©n gian x«-viÕt næi tiÕng Cr¸pxèp quan niÖm mét hiÖn t−îng v¨n nghÖ cã tÝnh nguyªn hîp khi c¸c thμnh tè lêi, vò ®iÖu, ©m nh¹c g¾n kÕt, xo¾n xuýt vμo nhau, kh«ng chia t¸ch. ¤ng ph©n biÖt: Cã nhiÒu thÓ lo¹i (tr¸ng sÜ ca (tøc sö thi-NXK), d©n ca tr÷ t×nh, th¬ ca nghi lÔ) mang tÝnh nguyªn hîp; cßn mét sè thÓ lo¹i kh¸c nh− tôc ng÷, truyÖn cæ tÝch kh«ng cã tÝnh nguyªn hîp 8 . N¨m 1989, khi ph©n tÝch tÝnh nguyªn hîp trong v¨n ho¸ d©n gian, Gi¸o s− §inh Gia Kh¸nh xem xÐt vÊn ®Ò nμy trªn ba b×nh diÖn chñ yÕu: Mét lμ mèi quan hÖ gi÷a nghÖ thuËt vμ thùc tiÔn trong qu¸ tr×nh s¸ng t¹o v¨n ho¸ d©n gian. Hai lμ mèi quan hÖ gi÷a c¸c thμnh tùu thÈm mÜ kh¸c nhau cña nh÷ng thêi ®¹i kh¸c nhau vμ nh÷ng ®Þa ph−¬ng kh¸c nhau. Ba lμ mèi quan hÖ gi÷a c¸c thμnh tè cña v¨n ho¸ d©n gian 9 . 7 §Æng Thai Mai (2003), T¸c phÈm ®−îc tÆng gi¶i th−ëng Hå ChÝ Minh, Nxb. Khoa häc x· héi, Hμ Néi, tr.197-198. 8 N.I.Cr¸pxèp (1966), “Nghiªn cøu t¸c phÈm ph«nc¬lo nh− mét chØnh thÓ nghÖ thuËt”, trong tËp s¸ch: NhiÒu t¸c gi¶, Ph«nc¬lo víi t− c¸ch lμ nghÖ thuËt ng«n tõ, Matxc¬va”, Nxb. §¹i häc Tæng hîp Matxc¬va, tr. 5-6 (ch÷ Nga). 9 §inh Gia Kh¸nh (1989), “V¨n ho¸ d©n gian lμ mét nghÖ thuËt nguyªn hîp , in trong tËp s¸ch: NhiÒu t¸c gi¶, V¨n ho¸ d©n gian nh÷ng lÜnh vùc nghiªn cøu, Nxb. Khoa häc x· héi, Hμ Néi, tr. 14. 5
- Gi¸o s− §inh Gia Kh¸nh ph©n tÝch tÝnh nguyªn hîp ë hiÖn t−îng v¨n ho¸ d©n gian. NÕu ¸p dông c¸ch ph©n tÝch nμy ®èi víi v¨n häc d©n gian th× chóng ta chØ cÇn “®iÒu chØnh tiªu chuÈn” ë ph−¬ng diÖn thø ba: mèi quan hÖ gi÷a c¸c thμnh tè cña v¨n häc d©n gian. §iÒu chØnh nh− vËy còng kh«ng tr¸i víi tinh thÇn khoa häc cña t¸c gi¶. Qua sù ph©n tÝch ë trªn, chóng ta cã thÓ thÊy, Gi¸o s− §inh Gia Kh¸nh quan niÖm tÝnh nguyªn hîp cã phÇn réng h¬n c¸ch quan niÖm cña Gi¸o s− Cr¸pxèp. Chóng t«i ®ång t×nh víi Phã Gi¸o s− Chu Xu©n Diªn. Theo «ng, trong nh÷ng s¸ng t¸c nghÖ thuËt d©n gian ®a d¹ng, ë nh÷ng thÓ lo¹i kh¸c nhau, c¸c thμnh phÇn ng«n tõ, ©m nh¹c, nh¶y móa, ®iÖu bé chiÕm tû lÖ kh«ng gièng nhau. Nªn tuú theo tû lÖ ®ã mμ ph©n chia thμnh c¸c lÜnh vùc, cã thÓ ®Æt tªn lμ v¨n häc d©n gian, ©m nh¹c d©n gian, móa d©n gian, s©n khÊu d©n gian. Trong v¨n häc d©n gian, thμnh phÇn ng«n tõ lμ chñ thÓ; cÇn xem ®èi t−îng nghiªn cøu chÝnh cña v¨n häc d©n gian lμ nghÖ thuËt ng«n tõ, cßn cña ©m nh¹c d©n gian lμ nghÖ thuËt ©m nh¹c, cña s©n khÊu d©n gian lμ nghÖ thuËt biÓu diÔn §èi víi ©m nh¹c d©n gian vμ nhÊt lμ s©n khÊu d©n gian th× tÝnh diÔn x−íng lμ ®Æc tÝnh bao trïm vμ chÝnh nã lμ b¶n chÊt cña nghÖ thuËt ca h¸t vμ nghÖ thuËt diÔn trß. Cßn ®èi víi v¨n häc d©n gian th× kh«ng thÓ nãi mét c¸ch døt kho¸t nh− NguyÔn H÷u Thu ®· tõng viÕt: “lo¹i trõ kh©u diÔn x−íng, t¸c phÈm v¨n nghÖ d©n gian chØ cßn lμ c¸i x¸c kh«ng hån” 10 . Chóng ta coi träng viÖc kh¶o s¸t vμ nghiªn cøu c¸c h×nh thøc sinh ho¹t, c¸c kiÓu tr×nh diÔn nghÖ thuËt d©n gian. Nh−ng ®óng nh− nhËn xÐt cña Chu Xu©n Diªn, ngμy nay c¸c nhμ nghiªn cøu cμng ngμy cμng cã Ýt kh¶ n¨ng trùc tiÕp chøng kiÕn c¸c kiÓu tr×nh diÔn nghÖ thuËt cña vèn v¨n häc d©n gian cæ truyÒn. VËy nÕu coi c¸c kiÓu tr×nh diÔn ®ã lμ tÊt c¶ nh÷ng g× ph©n biÖt v¨n häc d©n gian víi v¨n häc viÕt, vμ chØ cã chóng míi lμm nªn gi¸ trÞ nghÖ thuËt ®éc ®¸o cña v¨n häc d©n gian th× ch¼ng ho¸ ra chóng ta 10 NguyÔn H÷u Thu (1979), “ThÕ nμo lμ mét t¸c phÈm v¨n nghÖ d©n gian vμ ®Æc tr−ng chñ yÕu cña nã”, T¹p chÝ Nghiªn cøu nghÖ thuËt, Hμ Néi, sè 5, tr. 16. 6
- ngμy cμng Ýt hy väng ®−îc tiÕp xóc víi gi¸ trÞ thÈm mü cña v¨n häc d©n gian hay sao? Thùc ra, lμ thμnh phÇn chñ yÕu trong tæng thÓ sinh ho¹t v¨n ho¸ nghÖ thuËt d©n gian, v¨n b¶n v¨n häc d©n gian in ®Ëm dÊu vÕt cña nh÷ng thμnh phÇn kh«ng ph¶i v¨n häc cña tæng thÓ ®ã. Nh− vËy, viÖc nghiªn cøu v¨n b¶n cña t¸c phÈm v¨n häc d©n gian kh«ng ph¶i lμ viÖc kh¶o s¸t c¸i x¸c kh«ng hån mμ chÝnh lμ ph©n tÝch c¸i hån tån t¹i trong thÓ x¸c cña nã. Cßn viÖc c¸ch nghiªn cøu v¨n b¶n cña v¨n häc d©n gian kh¸c víi c¸ch nghiªn cøu v¨n b¶n cña v¨n häc viÕt nh− thÕ nμo, ®ã l¹i thuéc vÒ mét ph−¬ng diÖn kh¸c cña vÊn ®Ò 11 . Trong khi “xÐt v¨n häc d©n gian nh− mét lo¹i h×nh v¨n ho¸ ng«n tõ, cã thÓ dïng kh¸i niÖm “t¸c phÈm” ®Ó x¸c ®Þnh cÊp ®é miªu t¶ vμ nghiªn cøu. Nh−ng do quy m« cña t¸c phÈm v¨n häc d©n gian cã khi rÊt nhá (nh− tr−êng hîp c¸c c©u tôc ng÷, c¸c ®¬n vÞ ca dao cña ng−êi ViÖt), ®Æc biÖt lμ do tÝnh truyÒn thèng cña v¨n häc d©n gian, viÖc miªu t¶ vμ nghiªn cøu t¸c phÈm v¨n häc d©n gian nhiÒu khi chØ cã thÓ thùc hiÖn ®−îc b»ng con ®−êng “liªn v¨n b¶n”, nghÜa lμ b»ng c¸ch ®Æt nã vμo trong mét hÖ thèng nhiÒu t¸c phÈm hoÆc toμn bé t¸c phÈm thuéc cïng mét thÓ lo¹i. CÊp ®é “thÓ lo¹i” do ®ã trë thμnh cÊp ®é cã tÇm quan träng hμng ®Çu trong viÖc miªu t¶ vμ nghiªn cøu v¨n häc d©n gian” 12 . * * * ViÖt Nam lμ mét quèc gia ®a d©n téc. Theo sù x¸c ®Þnh cña Tæng côc Thèng kª, n−íc ta gåm 54 thμnh phÇn d©n téc. V¨n häc d©n gian cña mçi d©n téc ®Òu cã tÇm quan träng vμ ý nghÜa nh− nhau ®èi víi mçi d©n téc. Nh−ng do ®iÒu kiÖn vμ qu¸ tr×nh lÞch sö, v¨n häc d©n gian ng−êi ViÖt kh«ng chØ cã ý nghÜa to lín ®èi víi chÝnh ng−êi ViÖt, mμ cßn cã vai trß quan träng ®èi víi c¶ n−íc, bëi ng−êi ViÖt lμ d©n téc ®a sè, cã vai trß h−íng ®¹o trong lÞch sö hμng ngh×n n¨m dùng n−íc vμ gi÷ n−íc. V¨n häc d©n gian ng−êi 11 Chu Xu©n Diªn (2008), Nghiªn cøu v¨n ho¸ d©n gian. Ph−¬ng ph¸p, lÞch sö, thÓ lo¹i. Nxb. Gi¸o dôc, Hμ Néi, tr.100. 12 Chu Xu©n Diªn (2004), s®d, tr. 168. 7
- ViÖt ®· n¶y sinh, ph¸t triÓn, tån t¹i l©u dμi; ®a d¹ng vÒ thÓ lo¹i, dåi dμo vÒ sè l−îng t¸c phÈm, phong phó vÒ néi dung, ®Æc s¾c vÒ nghÖ thuËt ng«n tõ. NhËn diÖn lÞch sö v¨n ho¸ ViÖt Nam, nh×n chung giíi nghiªn cøu quan niÖm cã bèn thêi k×: + Thêi k× tõ kho¶ng s¸u, b¶y thÕ kØ tr−íc C«ng nguyªn ®Õn ®Çu C«ng nguyªn; + Thêi k× thiªn niªn kØ ®Çu C«ng nguyªn; + Thêi k× tõ thÕ kØ X ®Õn cuèi thÕ kØ XIX; + Thêi k× tõ cuèi thÕ kØ XIX ®Õn nay. Trong mçi thêi k× l¹i cã nh÷ng giai ®o¹n. ThÝ dô, trong thêi k× tõ cuèi thÕ kØ XIX ®Õn nay (vμ cã thÓ ®Õn h¬n mét chôc n¨m n÷a), cã hai giai ®o¹n v¨n ho¸: - Tõ cuèi thÕ kØ XIX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945; - Tõ C¸ch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945 ®Õn nay. HiÖn nay, v¨n ho¸ ViÖt Nam ®ang ë trong qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn tõ lo¹i h×nh v¨n ho¸ truyÒn thèng sang lo¹i h×nh v¨n ho¸ hiÖn ®¹i 13 . V¨n häc d©n gian nãi riªng, v¨n häc nãi chung lμ bé phËn quan träng cña v¨n ho¸. Tuy lÞch sö v¨n ho¸ kh«ng ®ång nhÊt víi lÞch sö v¨n häc, nh−ng ph−¬ng h−íng chung cña sù vËn ®éng v¨n ho¸ kh«ng m©u thuÉn víi chiÒu h−íng cña lÞch sö v¨n häc d©n gian. V× vËy, viÖc tr×nh bμy lÞch sö v¨n häc d©n gian cã thÓ dùa trªn khung ph©n k× v¨n ho¸ võa nªu. Trong thêi k× tõ kho¶ng s¸u, b¶y thÕ kØ tr−íc C«ng nguyªn ®Õn ®Çu C«ng nguyªn, v¨n ho¸ §«ng S¬n lμ nÒn v¨n ho¸ tiªu biÓu nhÊt. VÒ thêi gian, v¨n ho¸ nμy øng víi thêi gian võa nªu. C− d©n §«ng S¬n tËp trung ë c¸c vïng ch©u thæ cña s«ng Hång, s«ng M·, s«ng C¶. Trªn b¶n ®å hiÖn t¹i, c− d©n §«ng S¬n sinh sèng tõ biªn giíi phÝa b¾c cho ®Õn kho¶ng tØnh Qu¶ng B×nh. §Õn thÕ kØ III tr−íc C«ng nguyªn, ng−êi L¹c ViÖt hîp nhÊt víi ng−êi ¢u ViÖt. Thñ lÜnh cña ng−êi ¢u ViÖt trë thμnh vua Chñ (vÒ sau gäi lμ 13 Nguyễn Xuân Kính (2006), “Văn hoá cổ truyền, văn hoá truyền thống và truyền thống văn hoá”, Tạp chí Văn hoá dân gian, Hà Nội, số 4, tr. 6. 8
- vua An D−¬ng V−¬ng); ®ãng ®« t¹i thμnh Cæ Loa. Thμnh nμy hiÖn nay cßn di tÝch ë huyÖn §«ng Anh (ngo¹i thμnh Hμ Néi). Ng−êi §«ng S¬n biÕt ®¾p ®ª, khoanh vïng ruéng ®Êt ®Ó cÊy lóa theo hai vô chiªm - mïa. NghÒ trång lóa n−íc kh¸ ®a d¹ng. ViÖc trång trät, ch¨n nu«i gia sóc còng ®· ph¸t triÓn. §Æc biÖt, kü thuËt luyÖn kim, ®óc ®ång cña ng−êi §«ng S¬n ®¹t ®Õn tr×nh ®é ®iªu luyÖn ®¸ng kinh ng¹c. Kh«ng gian cña v¨n ho¸ §«ng S¬n vÒ c¬ b¶n lμ trªn nöa n−íc ViÖt Nam phÝa b¾c. Cßn v¨n ho¸ Sa Huúnh, mét nÒn v¨n ho¸ ®éc lËp, cïng thêi víi v¨n ho¸ §«ng S¬n th× ë phÝa nam n−íc ta. V¨n ho¸ §«ng S¬n ch¼ng nh÷ng ®· giao l−u víi v¨n ho¸ Sa Huúnh mμ cßn giao l−u víi khu vùc nam vμ ®«ng nam Trung Quèc. Kh«ng chØ cã thÕ, trèng ®ång §«ng S¬n ®−îc ph¸t hiÖn ë miÒn nam Th¸i Lan ngμy cμng nhiÒu. §èi víi ®å ®ång ë In®«nªxia, ng−êi ta “còng cã thÓ nhËn thÊy ®«i ®iÒu ph¶ng phÊt ®å ®ång §«ng S¬n vμ gi¶i thÝch r»ng, trong thêi k× v¨n ho¸ §«ng S¬n ®ang ph¸t triÓn ë miÒn b¾c ViÖt Nam, b»ng nh÷ng chiÕc thuyÒn qua l¹i ë biÓn §«ng, v¨n ho¸ nμy ®· lan to¶ ®Õn quÇn ®¶o In®«nªxia” 14 . Víi v¨n ho¸ §«ng S¬n, ng−êi ViÖt cæ ®· lμ chñ nh©n cña mét nÒn v¨n ho¸ phong phó, ®Ëm chÊt nh©n v¨n. NÒn v¨n ho¸ Êy ®· ®−îc h×nh thμnh vμ x©y dùng mét c¸ch v÷ng ch¾c, trë thμnh nÒn t¶ng cho nh÷ng thêi k× v¨n ho¸ sau. §êi sèng tinh thÇn cña ng−êi §«ng S¬n phong phó, t©m hån hä ®«n hËu trong mét x· héi kh¸ thanh b×nh, thuËn hoμ tõ trªn xuèng d−íi. Hä më héi vμo mïa thu. Ngμy héi lμ dÞp hä sinh ho¹t v¨n nghÖ, ®Æc biÖt c¸c nam n÷ thanh niªn rÊt thÝch h¸t ®èi ®¸p, thÝch kÓ chuyÖn vμ nh¶y móa. Trong thêi k× nμy, thÇn tho¹i vμ sö thi lμ hai thÓ lo¹i ®¸ng chó ý. Thêi k× thiªn niªn kØ ®Çu C«ng nguyªn ®−îc giíi nghiªn cøu ®Þnh danh b»ng nhiÒu tªn gäi: thêi k× B¾c thuéc; thêi k× B¾c thuéc vμ chèng B¾c thuéc; thêi k× ®¹i héi nhËp v¨n ho¸ TiÒn §¹i ViÖt. 14 Hμ V¨n TÊn chñ biªn (1994), V¨n ho¸ §«ng S¬n ë ViÖt Nam, Nxb. Khoa häc x· héi, Hμ Néi, tr. 419 - 426. 9
- N¨m 111 tr−íc C«ng nguyªn, n−íc Nam ViÖt cña TriÖu §μ bÞ th«n tÝnh bëi ®Õ quèc H¸n. L·nh thæ cña n−íc ¢u L¹c cò lóc Êy thuéc vÒ Nam ViÖt còng bÞ s¸p nhËp vμo nhμ H¸n. Sau nhμ H¸n, c¸c nhμ Ng«, TÇn, Tèng, TÒ, TrÇn, Tuú, §−êng kÕ tiÕp nhau ®« hé n−íc ta. Nh©n d©n ta ®· kh«ng ngõng næi dËy víi c¸c cuéc khëi nghÜa cña bμ TriÖu, Lý BÝ, Lý Tù Tiªn, Mai Thóc Loan, Phïng H−ng, D−¬ng Thanh. Trong h¬n m−êi thÕ kØ, khi tμn b¹o, hμ kh¾c, lóc th©m ®éc, tinh vi, kÎ ®« hé lu«n lu«n muèn th«n tÝnh vÜnh viÔn n−íc ta vμo b¶n ®å ®Õ quèc ph−¬ng B¾c. NÕu nh− trong thêi k× v¨n ho¸ §«ng S¬n, v¨n ho¸ cña ng−êi ViÖt cæ kh«ng s©u rÔ, bÒn gèc trªn ®Êt n−íc ViÖt, ch−a t¹o ®−îc c¨n c−íc riªng biÖt th× môc tiªu cña kÎ ®« hé sÏ ®¹t ®−îc. Nh−ng nhê cã søc ®Ò kh¸ng v¨n ho¸ bÒn bØ, dÎo dai, ng−êi ViÖt cæ kh«ng nh÷ng kh«ng ®¸nh mÊt m×nh, mμ cßn ph©n biÖt rÊt râ gi÷a v¨n ho¸ vμ chÝnh trÞ, chñ ®éng tiÕp thu nh÷ng thμnh tùu v¨n ho¸ Trung Quèc vμ Ên §é, x©y dùng nÒn v¨n minh TiÒn §¹i ViÖt. §iÒu nμy lμ mét thùc tÕ kh¸ch quan, n»m ngoμi ý muèn cña nh÷ng kÎ x©m l−îc. ChÝnh v× vËy, nh×n tõ gãc ®é v¨n ho¸, Phã Gi¸o s− NguyÔn Duy Hinh ®· gäi ®©y lμ thêi k× ®¹i héi nhËp v¨n ho¸ ®Ó t¹o nªn mét søc m¹nh d©n téc míi. Trong thêi k× nμy, ®å s¾t ®−îc sö dông ngμy cμng nhiÒu trong s¶n xuÊt, tuy r»ng c«ng nghÖ ®óc ®ång vÉn cßn tån t¹i cho ®Õn ngμy nay. ViÖc canh t¸c dïng søc kÐo cña tr©u bß víi l−ìi cμy s¾t ngμy cμng trë nªn phæ biÕn. ViÖc ®¾p thªm ®ª, söa sang n¹o vÐt c¸c kªnh m−¬ng ®Ó lÊy n−íc cïng víi viÖc sö dông ph©n bãn ®· dÉn tíi viÖc th©m canh lóa. D©n ta cßn biÕt trång rau muèng trªn c¸c bÌ th¶ trªn mÆt ao, hå. Tuú theo khÝ hËu vμ thæ nh−ìng mçi vïng, hä trång nhiÒu lo¹i c©y ¨n qu¶. §Æc biÖt, d©n ta nu«i mét lo¹i kiÕn vμng ®Ó trõ s©u bä cho c©y cam. §iÒu nμy lμm cho ng−êi Trung Quèc rÊt ng¹c nhiªn. C¸c nghÒ thñ c«ng kh¸ ph¸t triÓn. TiÕp thu c«ng nghÖ lμm giÊy cña ng−êi Trung Quèc, tõ c¸c nguyªn liÖu b¶n ®Þa, ng−êi ViÖt cæ s¶n xuÊt ®−îc lo¹i giÊy trÇm h−¬ng rÊt th¬m vμ bÒn. Sù chuyÓn biÕn trong nÒn kinh tÕ vμ sù phong phó vÒ tμi nguyªn vμ ®Æc s¶n cña vïng nhiÖt ®íi ®· thu hót nhiÒu th−¬ng nh©n ®Õn n−íc ta. §Õn thÕ kØ II - III sau C«ng nguyªn, Nho gi¸o ®· ®−îc 10
- truyÒn b¸ t−¬ng ®èi hoμn chØnh trong tÇng líp trªn cña ng−êi TiÒn §¹i ViÖt. §¹o gi¸o cã thÓ ®· du nhËp vμo n−íc ta tõ cuèi thÕ kØ II tr−íc C«ng nguyªn, nh−ng sù truyÒn b¸ cña nã vμo n−íc ta chØ ®−îc t¨ng c−êng vμo kho¶ng cuèi thÕ kØ II sau C«ng nguyªn. S¬n Tinh vμ Chö §ång Tö lμ nh÷ng vÞ thÇn n−íc ta ®−îc d©n ta t« ®iÓm b»ng hμo quang cña §¹o gi¸o 15 . PhËt gi¸o lμ mét t«n gi¸o lín, cã nguån gèc tõ Ên §é. Trong suèt ba thÕ kØ ®Çu C«ng nguyªn, PhËt gi¸o do c¸c nhμ s− Ên §é theo ®−êng biÓn truyÒn b¸ vμo n−íc ta, tËp trung nhÊt ë vïng D©u, nay thuéc huyÖn ThuËn Thμnh, tØnh B¾c Ninh. Tõ thÕ kØ IV, V trë ®i, ng−êi TiÒn §¹i ViÖt l¹i tiÕp nhËn ¶nh h−ëng cña PhËt gi¸o §¹i thõa tõ Trung Quèc truyÒn sang. Trong thêi k× nμy, víi sù du nhËp cña lÞch ph−¬ng B¾c cïng víi tôc ¨n TÕt Nguyªn ®¸n, víi sù cã mÆt ngμy cμng æn ®Þnh vμ cã hiÖu qu¶ cña lóa chiªm t¨ng vô, thêi gian më héi lμng ®· chuyÓn dÇn tõ mïa thu sang mïa xu©n, héi xu©n dÇn dÇn thay thÕ héi thu, nh−ng héi thu kh«ng bÞ mÊt h¼n, v× thÕ mμ c¶ hai héi cïng tån t¹i, trong ®ã héi xu©n chiÕm sè l−îng nhiÒu h¬n. Trong thêi k× thiªn niªn kØ ®Çu C«ng nguyªn, bªn c¹nh c¸c thÓ lo¹i nh− truyÖn cæ tÝch, d©n ca, thÓ lo¹i truyÒn thuyÕt ph¸t triÓn m¹nh mÏ, thÓ hiÖn ý chÝ kiªn c−êng cña ng−êi ViÖt cæ. Thêi k× tõ thÕ kØ X ®Õn cuèi thÕ kØ XIX cßn ®−îc gäi lμ thêi k× v¨n ho¸ truyÒn thèng hoÆc lμ thêi k× nhμ n−íc qu©n chñ ®éc lËp. N¨m 938, Ng« QuyÒn th¾ng qu©n Nam H¸n trªn s«ng B¹ch §»ng; n¨m sau x−ng v−¬ng, ®ãng ®« ë Cæ Loa, më ®Çu kØ nguyªn ®éc lËp cña chÕ ®é qu©n chñ ViÖt Nam. Sau nhμ Ng«, ®Êt n−íc ta bÞ chia n¨m xÎ b¶y bëi n¹n 12 sø qu©n. N¨m 967, dÑp xong lo¹i c¸t cø, n¨m sau §inh Bé LÜnh lªn ng«i hoμng ®Õ lÊy quèc hiÖu lμ §¹i Cå ViÖt (®ãng ®« ë Hoa L−, Ninh B×nh). Sau nhμ §inh, Lª Hoμn lªn ng«i, ®¹i th¾ng qu©n Tèng trªn s«ng B¹ch §»ng. Sau nhμ tiÒn Lª, n¨m 1010, Lý C«ng UÈn tiÕp qu¶n triÒu chÝnh mét c¸ch hoμ b×nh, dêi ®« tõ Hoa L− vÒ Th¨ng Long (Hμ Néi), më ®Çu v−¬ng 15 NguyÔn Duy Hinh (2005), V¨n minh §¹i ViÖt, Nxb. V¨n ho¸ - Th«ng tin, Hμ Néi, tr. 288 - 291. 11
- triÒu Lý 216 n¨m víi chÝn ®êi vua. B»ng mét cuéc ®¶o chÝnh ngo¹n môc do TrÇn Thñ §é s¾p ®Æt, n¨m 1226, nhμ TrÇn thay thÕ nhμ Lý trªn vò ®μi chÝnh trÞ. Nhμ TrÇn ba lÇn ®¸nh tan qu©n x©m l−îc Nguyªn - M«ng. Trong thêi nhμ TrÇn cã bé luËt míi lμ H×nh th−, cã bé §¹i ViÖt sö ký cña Lª V¨n H−u. N¨m 1400, v−¬ng triÒu nhμ TrÇn bÞ thay thÕ bëi nhμ Hå. Sau khi ®¸nh b¹i nhμ Hå (1406), qu©n x©m l−îc Minh ®Æt ¸ch ®« hé 20 n¨m, thi hμnh nhiÒu chÝnh s¸ch tμn b¹o vμ th©m ®éc. Cuéc khëi nghÜa vμ kh¸ng chiÕn thμnh c«ng cña Lª Lîi ®· më ra mét triÒu ®¹i dμi nhÊt ViÖt Nam. TriÒu Lª kÐo dμi 360 n¨m (1428 - 1788) víi 28 ®êi vua, víi b¶n ®å vμ bé luËt Hång §øc, víi cuéc xung ®ét Nam B¾c triÒu kÐo dμi gÇn 70 n¨m, víi nghÞch c¶nh vua Lª chóa TrÞnh, víi sù chia c¾t vμ néi chiÕn trong ®Êt n−íc h¬n hai thÕ kØ. N¨m 1788, NguyÔn HuÖ ®em qu©n ra Th¨ng Long, lËp l¹i trËt tù ë B¾c Hμ, triÒu Lª bÞ xo¸ bá. N¨m sau, NguyÔn HuÖ ®¹i ph¸ qu©n Thanh. Nhμ T©y S¬n tån t¹i ®−îc 14 n¨m. N¨m 1802, nhμ NguyÔn thay thÕ nhμ T©y S¬n, cho ®Õn c¸c n¨m 1883 - 1884 th× kÝ hai hiÖp −íc Hacm¨ng, Pat¬n«t c«ng nhËn sù b¶o hé cña thùc d©n Ph¸p. Nh− vËy, tõ n¨m 939 ®Õn cuèi thÕ kØ XIX, trõ 20 n¨m Minh thuéc, c¸c v−¬ng triÒu kÕ tôc thay thÕ nhau cai qu¶n mét quèc gia qu©n chñ ®éc lËp. Trong thêi k× v¨n ho¸ truyÒn thèng, s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cã nhiÒu b−íc ph¸t triÓn. Bªn c¹nh nghÒ n«ng, c¸c nghÒ thñ c«ng còng ph¸t triÓn m¹nh víi tr×nh ®é kü thuËt vμ c«ng nghÖ ngμy cμng tinh x¶o h¬n. Ng−êi §¹i ViÖt tù nhËn m×nh lμ mét n−íc v¨n hiÕn (thÝ dô, NguyÔn Tr·i (1380 - 1442) víi B×nh Ng« ®¹i c¸o). Ng−êi §¹i ViÖt sö dông ch÷ H¸n, ch÷ N«m vμ ch÷ quèc ng÷. VÒ ng−êi ViÖt, nhiÒu t¸c gi¶ n−íc ngoμi ë thÕ kØ XVII ®· cã nh÷ng nhËn xÐt víi nhiÒu thiÖn c¶m. Hä cho r»ng tiÕng nãi cña ng−êi ViÖt nghe ªm tai, nhÑ nhμng mét c¸ch tù nhiªn. Ng−êi ViÖt cã trÝ nhí tèt, lÞch sù, mÕn kh¸ch, gi¶n dÞ, cëi më víi ng−êi n−íc ngoμi, s½n sμng gióp ®ì khi hä gÆp khã kh¨n 16 . 16 Xem c¸c nhËn xÐt cña: C. Borri, Jean - Baptiste Tavernier, 12
- Trong x· héi n«ng nghiÖp truyÒn thèng cã ch÷ viÕt, v¨n ho¸ v¨n minh cña ng−êi ViÖt ®a d¹ng, phong phó, cã b¶n s¾c riªng, ®¹t tr×nh ®é cao trong khu vùc. §iÒu nμy kh«ng chØ do ng−êi ViÖt nhËn thøc vÒ b¶n th©n m×nh, mμ cßn cã nh÷ng ng−êi n−íc ngoμi nh×n nhËn cã thÓ ch−a ®Çy ®ñ, nh−ng kh¸ kh¸ch quan. Trong thêi k× nμy, v¨n häc d©n gian rÊt ph¸t triÓn. TruyÒn thuyÕt cò ®−îc bæ sung nh÷ng t×nh tiÕt míi; nhiÒu truyÒn thuyÕt míi ra ®êi. C¸c yÕu tè k× diÖu hoang ®−êng th−êng ®−îc sö dông nh− mét biÖn ph¸p chñ yÕu ®Ó kh¾c häa ch©n dung nh÷ng vÞ anh hïng Th¸nh Giãng, Chö §ång Tö, Hai Bμ Tr−ng, Tr−¬ng Hèng, Tr−¬ng H¸t, Lª §¹i Hμnh, §inh Tiªn Hoμng, Lª Phông HiÓu, Lª Lîi, NguyÔn Trung Trùc. Trong giai ®o¹n ®Çu cña thêi k× v¨n ho¸ truyÒn thèng, cã nhiÒu truyÖn cæ tÝch thÇn k× ®Æc s¾c; trong giai ®o¹n sau (tøc lμ tõ thÕ kØ XVI trë ®i ®Õn cuèi thÕ kØ XIX), truyÖn cæ tÝch sinh ho¹t ph¸t triÓn m¹nh. §Õn thÕ kØ XV, qua th¬ N«m NguyÔn Tr·i, diÖn m¹o tôc ng÷ ®· hoμn chØnh: cã c©u mét vÕ, cã c©u hai vÕ, cã c©u ng¾n bèn tiÕng, cã c©u dμi 16 tiÕng, cã c©u cã vÇn, cã c©u kh«ng cã vÇn, ®· phong phó vÒ néi dung, ®a d¹ng mÆt nghÖ thuËt. TruyÖn c−êi tiÕp tôc cÊt lªn tiÕng c−êi kh«i hμi ®Ó cho cuéc sèng thªm ý vÞ, tiÕng c−êi ch©m biÕm ®Ó chÕ giÔu nh÷ng thãi h− tËt xÊu trong néi bé d©n chóng, tiÕng c−êi ®¶ kÝch s©u cay nh»m vμo tÇng líp thèng trÞ vμ bän ngo¹i bang ¸p bøc. Tõ thÕ kØ XVI trë ®i, khi chÕ ®é qu©n chñ l©m vμo khñng ho¶ng, t¸c gi¶ d©n gian ®· c−êi giÔu c¶ chóa TrÞnh, vua Lª, ®Õn c¶ thÇn quyÒn; vμ c¶ nh÷ng viªn sø Tμu còng trë thμnh nh÷ng nh©n vËt trong “hμi kÞch d©n gian”. Víi ng−êi §¹i ViÖt, thÓ lo¹i truyÖn c−êi ®· hoμn thiÖn mÉu mùc vÒ mÆt nghÖ thuËt, hÕt søc dåi dμo vÒ sè l−îng. Thêi TrÇn ®· thÞnh hμnh lèi h¸t ®èi ®¸p nam n÷. §Õn cuèi thÕ kØ XVIII, NguyÔn Du cho biÕt nhμ th¬ ®· häc tiÕng nãi cña ng−êi trång d©u, trång gai qua ca dao. §¹i ®a sè c¸c bμi ca dao ®−îc s¸ng t¸c b»ng h×nh thøc th¬ lôc b¸t. C¨n cø vμo nh÷ng tμi liÖu hiÖn cã, chóng ta biÕt r»ng, cuèi thÕ kØ XV ®· cã mÆt thÓ th¬ nμy. §Õn cuèi thÕ kØ XVIII nöa ®Çu thÕ kØ XIX, ca dao ng−êi ViÖt ®· ®¹t ®Õn tr×nh ®é nghÖ thuËt mÉu mùc. ChÌo lμ s©n khÊu 13
- kÓ chuyÖn. Vμo kho¶ng thÕ kØ XVI – XVII, s©n khÊu chÌo ®· hoμn chØnh vμ ®Ó chÝn muåi ë thÕ kØ XVIII - XIX. NÕu chÌo s©n ®×nh phæ biÕn ë B¾c Bé th× tuång d©n gian lμ h×nh thøc s©n khÊu d©n d· vμ quen thuéc ë Trung Bé. Tuång d©n gian ra ®êi vμo kho¶ng tõ thÕ kØ XVI - XVII, thiªn vÒ gi¸o dôc ch÷ nghÜa, ch÷ thiÖn. Cèt truyÖn cña vë diÔn th−êng ®¬n gi¶n vμ kh«ng chÆt chÏ. Xung ®ét trong tuång d©n gian th−êng kh«ng qu¸ gay g¾t. NhiÒu vë diÔn ®em l¹i tiÕng c−êi tho¶i m¸i cho ng−êi xem. V× thÕ míi cã ý kiÕn gäi ®©y lμ tuång hμi. Ng«n ng÷ tuång d©n gian méc m¹c, gÇn víi ng«n ng÷ ®êi th−êng, Ýt dïng ®iÓn cè H¸n häc. Sau khi n−íc ta giμnh ®−îc ®éc lËp, v¨n häc §¹i ViÖt bao gåm hai dßng: dßng v¨n häc d©n gian vμ v¨n häc viÕt. Theo quy luËt chung cña nhiÒu dßng v¨n häc trªn thÕ giíi, lÏ ra trong c¸c thÕ kØ X, XI, XII, XIII, v¨n häc d©n gian lμ nÒn t¶ng cña v¨n häc viÕt. Song ë n−íc ta, t×nh h×nh l¹i kh«ng h¼n nh− vËy. XÐt vÒ mÆt v¨n tù, thi liÖu vμ c¸c thÓ v¨n, dßng v¨n häc viÕt cña quèc gia §¹i ViÖt h×nh thμnh trong viÖc chñ ®éng tiÕp thu ¶nh h−ëng cña v¨n häc Trung Quèc. HÇu hÕt c¸c nhμ s− thêi Lý, c¸c v¨n nh©n vâ t−íng thêi TrÇn ®Òu dïng ch÷ H¸n vμ c¸c thÓ v¨n Trung Quèc ®Ó thÓ hiÖn nh÷ng vÊn ®Ò träng ®¹i cña quèc gia, ®Ó diÔn t¶ nh÷ng rung ®éng cña t©m hån tr−íc non s«ng ®Êt n−íc vμ cuéc sèng ®−¬ng thêi. §Õn thÕ kØ XV, NguyÔn Tr·i ®· s¸ng t¸c mét khèi l−îng lín c¸c t¸c phÈm v¨n häc b»ng c¶ hai thø v¨n tù: ch÷ H¸n vμ ch÷ N«m. Con ®−êng ®i cña dßng v¨n häc viÕt lμ cμng ngμy cμng d©n téc ho¸ vÒ mÆt h×nh thøc ng«n tõ, cμng sö dông nhiÒu thi liÖu v¨n häc d©n gian. Th¬ NguyÔn Tr·i, NguyÔn BØnh Khiªm, NguyÔn C«ng Trø, NguyÔn KhuyÕn ®· chøng tá ®iÒu ®ã. TruyÖn KiÒu lμ tËp ®¹i thμnh, lμ ®Ønh cao nhÊt cña dßng v¨n häc viÕt thêi §¹i ViÖt. §Ó cã ®−îc TruyÖn KiÒu, tr−íc hÕt ph¶i kÓ ®Õn thiªn tμi cña NguyÔn Du. TÊt nhiªn cßn cã nh÷ng nguyªn nh©n kh¸c, trong ®ã cã viÖc Tè Nh− ®· tiÕp thu nh÷ng tinh hoa cña th¬ ca d©n gian. NÕu c¸c nhμ th¬ (NguyÔn Tr·i, NguyÔn BØnh Khiªm, NguyÔn Du, NguyÔn C«ng Trø, NguyÔn KhuyÕn) ®· chñ ®éng tiÕp thu nh÷ng tinh hoa cña th¬ ca d©n gian th× c¸c t¸c gi¶ v¨n xu«i cña dßng 14
- v¨n häc viÕt §¹i ViÖt còng ®· khai th¸c mét c¸ch cã hiÖu qu¶ c¸c truyÖn d©n gian. Tõ nh÷ng cèt truyÖn d©n gian, NguyÔn D÷ (thÕ kØ XVI), §oμn ThÞ §iÓm (thÕ kØ XVIII) khi viÕt c¸c t¸c phÈm truyÒn k× ®· h− cÊu chóng thμnh c¸c c©u chuyÖn hoμn chØnh võa cã tÝnh l·ng m¹n, võa cã tÝnh t− t−ëng s©u s¾c, võa cã gi¸ trÞ nghÖ thuËt cao 17 . Trong mèi quan hÖ hai chiÒu gi÷a v¨n häc d©n gian vμ v¨n häc viÕt, “v¨n häc d©n gian cho nhiÒu h¬n lμ nhËn” 18 . Tuy nhiªn, v¨n häc d©n gian còng tiÕp thu tõ v¨n häc viÕt mét sè ®iÓn tÝch H¸n häc vμ v¨n ho¸ ch÷ H¸n ®Ó lμm giμu cã tiÕng ViÖt vμ kho tμng tôc ng÷. Trong kho tμng th¬ ca d©n gian ng−êi ViÖt, ng−êi ta còng c¶m thÊy ë mét sè bμi “ph¶ng phÊt cã phong vÞ th¬ KiÒu” 19 . Tõ cuèi thÕ kØ XIX ®Õn nay, v¨n ho¸ ViÖt Nam ë thêi k× chuyÓn tiÕp tõ v¨n ho¸ truyÒn thèng sang v¨n ho¸ hiÖn ®¹i. Trong giai ®o¹n tõ cuèi thÕ kØ XIX ®Õn C¸ch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945, n−íc ta bÞ thùc d©n Ph¸p ®« hé, x· héi ViÖt Nam lμ x· héi thuéc ®Þa nöa qu©n chñ. VÒ mÆt ý thøc hÖ vμ t− t−ëng, Nho gi¸o dÇn dÇn tμn lôi, tuy kh«ng mÊt h¼n. ë n«ng th«n, §¹o gi¸o vμ PhËt gi¸o vÉn cã ®Êt ®Ó tån t¹i; ®Æc biÖt §¹o C¬ ®èc ph¸t triÓn h¬n tr−íc. D©n ta vÉn tiÕp tôc tham gia c¸c héi hÌ ®×nh ®¸m. Vμo n¨m 1937, héi Giãng vÉn ®−îc tæ chøc mét c¸ch trang nghiªm víi quy m« hoμnh tr¸ng. V¨n häc d©n gian trong giai ®o¹n nμy võa b¶o l−u v¨n häc d©n gian cña thêi k× tr−íc võa cã nh÷ng thay ®æi kh¸c tr−íc. Nh÷ng truyÖn cæ tÝch míi, truyÒn thuyÕt míi rÊt Ýt ®−îc s¸ng t¸c. C¸c cuéc h¸t d©n ca vÉn theo lÒ lèi cò. Nh÷ng bμi vÌ thÕ sù nh− mét thø khÈu b¸o vÉn tiÕp tôc ®−îc s¸ng t¸c ®Ó ghi l¹i tøc th×, ®Ó chÕ giÔu nh÷ng thãi h− tËt xÊu. Bªn c¹nh m¶ng vÌ thÕ sù, nh÷ng bμi vÌ lÞch sö xuÊt hiÖn kh¸ nhiÒu. Trong giai ®o¹n nμy, cã mét lùc l−îng míi tham gia s¸ng t¸c vμ l−u truyÒn v¨n häc d©n gian t¹o thμnh 17 KiÒu Thu Ho¹ch (2006), V¨n häc d©n gian ng−êi ViÖt gãc nh×n thÓ lo¹i, Nxb. Khoa häc x· héi, Hμ Néi, tr. 287. 18 Lª Kinh Khiªn (2003) “Mét sè vÊn ®Ò lý thuyÕt chung vÒ mèi quan hÖ v¨n häc d©n gian - v¨n häc viÕt”, trong tËp s¸ch nhiÒu t¸c gi¶: Tæng tËp v¨n häc d©n gian ng−êi ViÖt. Nxb. Khoa häc x· héi, Hμ Néi, tr. 19, 19 KiÒu Thu Ho¹ch (2006), s®d, tr. 300. 15
- v¨n häc d©n gian c«ng nh©n. Tõ cuèi thÕ kØ XIX cho ®Õn ®ªm tr−íc cña C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, mét mÆt s©n khÊu chÌo vÉn tiÕp tôc tån t¹i ë n«ng th«n víi nh÷ng g¸nh chÌo nay ®©y mai ®ã, mÆt kh¸c ®· xuÊt hiÖn chÌo v¨n minh (tøc chÌo míi). ChÌo ®· ra thμnh thÞ, ®· vμo r¹p h¸t. §· xuÊt hiÖn kiÓu t¸c gi¶ chuyªn s¸ng t¸c nh÷ng vë chÌo míi. Trong giai ®o¹n tõ sau C¸ch m¹ng th¸ng T¸m n¨m 1945 ®Õn nay, chÕ ®é thùc d©n nöa qu©n chñ chÊm døt. Mét ®Æc ®iÓm kÐo dμi trong giai ®o¹n nμy lμ t×nh h×nh hoμ b×nh xen kÏ chiÕn tranh. T©m lý thêi chiÕn vμ t− t−ëng lo lo¹n l¹c, phßng xa th−êng trùc trong mét bé phËn kh«ng nhá c− d©n. §Æc ®iÓm thø hai lμ sù ph¸t triÓn kh«ng gièng nhau vÒ mÆt v¨n ho¸ gi÷a hai miÒn Nam, B¾c. Sau khi ®Êt n−íc thèng nhÊt (30-4-1975), sau mét thêi gian dμi bÞ bao v©y, c« lËp do th¸i ®é thï ®Þch cña nhiÒu n−íc ph−¬ng T©y, trong h¬n hai chôc n¨m qua, ViÖt Nam b−íc vμo thêi k× §æi míi trong bèi c¶nh cña sù tan r· cña phe x· héi chñ nghÜa, chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng vμ më cöa, héi nhËp vÒ kinh tÕ, v¨n ho¸ víi c¸c n−íc trong khu vùc vμ trªn thÕ giíi. Chóng ta th−êng gäi v¨n häc d©n gian trong giai ®o¹n nμy lμ v¨n häc d©n gian hiÖn ®¹i. Sè l−îng c¸c t¸c phÈm v¨n häc d©n gian hiÖn ®¹i kh«ng phong phó b»ng sè l−îng c¸c t¸c phÈm trong thêi k× v¨n ho¸ truyÒn thèng. Nh÷ng thÓ lo¹i nh− truyÖn cæ tÝch, truyÒn thuyÕt mét ®i kh«ng trë l¹i, c¸c cuéc h¸t giao duyªn nam n÷ trë nªn hiÕm hoi. C¸c thÓ lo¹i kh¸c nh− tôc ng÷, c©u ®è, truyÖn c−êi, giai tho¹i, ca dao, vÌ tiÕp tôc tån t¹i víi viÖc kÓ l¹i, in l¹i nh÷ng t¸c phÈm cña thêi k× tr−íc, giai ®o¹n tr−íc vμ s¸ng t¸c nh÷ng t¸c phÈm míi. Dï sè l−îng kh«ng phong phó nh−ng nh÷ng t¸c phÈm v¨n häc d©n gian hiÖn ®¹i vÉn cÇn thiÕt vμ cã Ých. Chóng lμ mét tån t¹i kh¸ch quan. * * * 16
- Bªn c¹nh v¨n häc d©n gian ng−êi ViÖt, cßn cã v¨n häc d©n gian cña 53 d©n téc thiÓu sè. S¸ng t¸c truyÒn miÖng d©n gian cña c¸c d©n téc bæ sung cho nhau, lμm phong phó v¨n häc d©n gian c¶ n−íc. NÕu nh− ng−êi ViÖt dåi dμo vÒ truyÒn thuyÕt, giμu cã vÒ truyÖn c−êi, tù hμo vÒ kho tμng tôc ng÷, cã nhiÒu tÝch chÌo, tuång d©n gian th× cho ®Õn nay hä l¹i kh«ng cßn l−u gi÷ ®−îc nhiÒu d©n ca nghi lÔ vμ d©n ca lao ®éng; ch−a t×m ®−îc mét t¸c phÈm sö thi nμo 20 . Trong khi ®ã, nh×n chung c¸c d©n téc thiÓu sè rÊt hiÕm truyÖn c−êi, truyÖn ngô ng«n, truyÒn thuyÕt; hÇu nh− kh«ng cã kÞch b¶n s©n khÊu d©n gian; nh−ng l¹i l−u gi÷ rÊt nhiÒu d©n ca nghi lÔ, d©n ca lao ®éng, cã sö thi Th¸i, sö thi M−êng, ®Æc biÖt lμ kho tμng sö thi T©y Nguyªn hÕt søc ®å sé. §· cã sù giao l−u, ¶nh h−ëng lÉn nhau trong v¨n häc d©n gian c¸c d©n téc, t¹o nªn gi¸ trÞ míi trong néi bé v¨n häc d©n gian tõng d©n téc, vμ còng tõ ®ã lμm giμu thªm h−¬ng s¾c v¨n häc d©n gian c¶ n−íc. ThÝ dô, nÕu truyÖn th¬ cña c¸c d©n téc M−êng, Th¸i th−êng cã kÕt thóc bi kÞch, th× truyÖn th¬ N«m Tμy do chÞu ¶nh h−ëng cña truyÖn th¬ N«m ng−êi ViÖt, nªn cã nhiÒu t¸c phÈm cã kÕt thóc cã hËu. V¨n häc d©n gian c¸c d©n téc n−íc ta lμ mãn ¨n tinh thÇn kh«ng thÓ thiÕu, ph¶n ¸nh nhËn thøc cña c¸c c− d©n vÒ thiªn nhiªn, ®Êt n−íc, ca ngîi quª h−¬ng, tæ quèc, ghi nhËn vμ l−u truyÒn nh÷ng tri thøc vÒ lao ®éng s¶n xuÊt, vÒ ®¸nh b¾t, ch¨n nu«i vμ bu«n b¸n, vÒ ®èi nh©n xö thÕ, cÊt tiÕng c−êi chÕ giÔu thãi h− tËt xÊu, ph¶n kh¸ng l¹i ¸p bøc bÊt c«ng, ca ngîi ®iÒu thiÖn, thÓ hiÖn nh÷ng cung bËc t×nh c¶m trong t×nh yªu løa ®«i, ph¶n ¸nh nh÷ng mèi quan hÖ tèt ®Ñp trong gia ®×nh, x· héi,... §ã lμ nh÷ng nÐt chung, lμ tÝnh thèng nhÊt trong s¸ng t¸c truyÒn miÖng cña c¸c d©n téc. C¸i chung nμy, tÝnh thèng nhÊt nμy kh«ng lμm mÊt ®i nÐt riªng, nÐt b¶n s¾c cña v¨n häc d©n 20 Cã hai quan niÖm. Quan niÖm thø nhÊt cho r»ng, c¸c d©n téc ®Òu cã sö thi. Sö thi cña ng−êi ViÖt bÞ tan r· trong thêi k× B¾c thuéc, do ¸ch thèng trÞ cña ®Õ quèc ph−¬ng B¾c, do b¶n th©n hoμn c¶nh cña mét d©n téc bÞ n« dÞch lμm mÊt m«i tr−êng sèng cña anh hïng ca, do t¸c ®éng cña PhËt gi¸o, §¹o gi¸o, nhÊt lμ Nho gi¸o. Quan niÖm nμy lμ phæ biÕn vμ tiªu biÓu cho nã lμ Phã gi¸o s− §ç B×nh TrÞ (1991). Quan niÖm thø hai cho r»ng, kh«ng ph¶i d©n téc nμo còng cã sö thi. V¨n häc cña ng−êi H¸n cã bÒ dμy hμng ngμn n¨m vμ hÕt søc ®é sé nh−ng ®Õn nay vÉn ch−a ph¸t hiÖn ®−îc t¸c phÈm sö thi nμo. Ng−êi ViÖt cã thÓ kh«ng cã sö thi. NÕu quan niÖm nμy ®óng th× nh÷ng ®iÒu kiÖn nμo, nguyªn nh©n nμo dÉn ®Õn viÖc cã hay kh«ng sö thi víi t− c¸ch lμ mét thÓ lo¹i v¨n häc d©n gian. Xem: NguyÔn Xu©n KÝnh (2008). 17
- gian tõng d©n téc, thËm chÝ trong khi cïng ®óc kÕt mét vμi kinh nghiÖm, cïng kÓ l¹i mét cuéc giao tranh, cïng cô thÓ ho¸ mét cèt truyÖn, c¸c d©n téc th−êng thÓ hiÖn nÐt riªng. NÕu tôc ng÷ cña ng−êi ViÖt cã c¸c c©u “GÇn löa r¸t mÆt”, “GÇn mùc th× ®en, gÇn ®Ìn th× r¹ng” th× tôc ng÷ Th¸i còng cã c©u “GÇn nåi th× ®en, gÇn ®Ìn th× s¸ng”; tôc ng÷ cña ng−êi Tμy, ng−êi Nïng l¹i cã c¸c c©u “GÇn löa r¸t mÆt, gÇn s«ng s¹ch m×nh”, “GÇn quan th× khæ, gÇn nåi th× nhä” 21 ,... ë sö thi £ §ª, trong c¸c cuéc chiÕn, chØ cã hai thñ lÜnh quyÕt ®Êu, mÆc dï ®i theo hä lμ ®¸m ®«ng “ïn ïn nh− kiÕn nh− mèi”; cßn ë sö thi M¬ N«ng th× c¸c nh©n vËt ®¸nh nhau tËp thÓ, mçi bªn cã tõ n¨m, b¶y ng−êi ®Õn vμi chôc ng−êi. NÕu trong sö thi £ §ª, M¬ N«ng, ng−êi anh hïng c−ìi voi th× ë sö thi Ba Na, X¬ §¨ng, nh©n vËt chÝnh l¹i c−ìi ngùa. NhiÒu d©n téc T©y B¾c cã mét cèt truyÖn t×nh bi ®¸t. Cèt truyÖn ®ã lμ: Mét ®«i trai g¸i yªu nhau, v× lÝ do nμo ®ã hä kh«ng lÊy ®−îc nhau vμ cïng tù tö chÕt. §èi víi ng−êi Th¸i, ng−êi con g¸i treo cæ lªn mét th©n c©y th¼ng cao hμng chôc mÐt. X¸c nμng to¶ mïi h−¬ng th¬m c¶ c¸nh rõng. Ng−êi con trai nghe tin d÷, liÒn ®i vμo rõng vμ còng treo cæ. Khi Êy, trêi næi giã ®−a th©n thÓ hai ng−êi ch¹m vμo nhau, toÐ löa, biÕn thμnh ng«i sao H«m vμ sao Mai m·i m·i theo nhau trªn nÒn trêi. Cßn ng−êi H’m«ng th× ®Ó cho ng−êi con g¸i n»m chÕt gi÷a ®Ønh ®åi, mÆt ngöa nh×n trêi xanh, chÕt kh«ng thÌm nh¾m m¾t. Gi¸o s− T« Ngäc Thanh ph©n tÝch: “LiÖu cã thÓ gäi c¸i chÕt thø nhÊt lμ “chÕt tr÷ t×nh, ®Çy chÊt th¬ vμ c¸i chÕt thø hai lμ “chÕt quyÕt liÖt, ®Çy phÉn né kh«ng? Vμ víi hai kiÓu c¸ch chÕt , liÖu cã cÇn nãi thªm g× vÒ tÝnh riªng trong t©m hån vμ nh©n c¸ch v¨n ho¸ mçi d©n téc kh«ng?” 22 . N.X.K T¹p chÝ Khoa häc x· héi ViÖt Nam, sè 1/2010 21 Chu Xu©n Diªn, L−¬ng V¨n §ang, Ph−¬ng Tri (1993), Tôc ng÷ ViÖt Nam, Nxb. Khoa häc x· héi t¸i b¶n, Hμ Néi, tr. 56. 22 T« Ngäc Thanh (1996), “Vïng v¨n ho¸ T©y B¾c”, in trong tËp s¸ch: TrÇn Quèc V−îng chñ biªn, V¨n ho¸ häc ®¹i c−¬ng vμ c¬ së v¨n ho¸ ViÖt Nam, Nxb. Khoa häc x· héi, Hμ Néi, tr. 331. Nh÷ng chç in nghiªng lμ do T.N.T nhÊn m¹nh. Bμi nμy in lÇn ®Çu n¨m 1995, trong cuèn s¸ch: §inh Gia Kh¸nh vμ Cï Huy CËn chñ biªn, C¸c vïng v¨n ho¸ ViÖt Nam, Nxb. V¨n häc, Hμ Néi. 18
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học