Xem mẫu

  1. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn ë B¾c Bé T×m hiÓu lµng ViÖt cæ truyÒn, dï cè t×nh tù h¹n chÕ l¹i trong vïng ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, vµ chñ yÕu trong ph¹m vi cho phÐp cña tµi liÖu ®iÒn d· d©n téc häc, lµ mét con ®öêng dµi, trªn ®ã t«i ®ang cè ®i nèt chÆng ®Çu: chÆng tËp hîp tµi liÖu. Trong hoµn c¶nh Êy, kh«ng thÓ ®öa ra mét m« thøc chung, cµng kh«ng thÓ tr×nh bµy nh÷ng biÕn thÓ kh¸c nhau t¹i nh÷ng khu vùc kh¸c nhau. §iÒu duy nhÊt lµm ®öîc trong lóc nµy lµ nªu lªn, theo mét trËt tù nµo ®ã (dï cã phÇn vò ®o¸n), nh÷ng c©u hái mµ t«i ®· vÊp ph¶i trong qu¸ tr×nh t×m hiÓu trªn thùc ®Þa, ®ång thêi thö gi¶i ®¸p chóng trong khung mét bøc tranh chung, víi ®iÒu kiÖn ®õng quªn r»ng mçi cè g¾ng gi¶i ®¸p chØ lµ mét gi¶ thuyÕt lµm viÖc, mµ råi ®©y ngöêi ®i ®iÒn d· sÏ cã dÞp thay thÕ döíi ¸nh s¸ng cña tµi liÖu míi. Mét tËp hîp nh÷ng vÊn ®Ò, dï ®öîc tr×nh bµy döíi d¹ng nµo, kh«ng ph¶i lµ mét hå s¬ lu«n lu«n cô thÓ, vµ kh«ng khái nh¾c nhë ®Õn mét ®Ò cö¬ng, mµ tÝnh s¬ löîc ¾t sÏ lµm cho nhiÒu ngöêi kh«ng võa lßng. ChÝnh v× thÕ mµ ngay tõ giê ngöêi viÕt 224
  2. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cÇn ®Õn tÊt c¶ tÊm lßng réng löîng cña ngöêi ®äc. I. M¶ng c¬ cÊu tæ chøc trong bøc tranh toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn C¬ cÊu tæ chøc lµ mét khÝa c¹nh cña c¬ cÊu x· héi - chÝnh trÞ. Nh×n trªn mét b×nh diÖn kh¸c, ®Êy còng lµ mét thµnh phÇn cña kiÕn tróc thöîng tÇng. Bëi nh÷ng lý do dÔ hiÓu, khÝa c¹nh Êy cña lµng ViÖt cæ truyÒn tõng ®öîc mét sè t¸c gi¶ Ph¸p ë §«ng Dö¬ng löu ý, mµ löu ý ngay tõ khi c«ng cuéc b×nh ®Þnh vïng ®Êt míi chiÕm chöa hoµn toµn chÊm døt(1). Tuy nhiªn, sèng vµ viÕt trong kh«ng khÝ häc thuËt cña ®o¹n cuèi thÕ kû tröíc vµ ®o¹n ®Çu thÕ kû nµy, kh«ng cã trong tay mét khung quy chiÕu nµo lín h¬n c¸c x· héi Hy La thêi viÔn cæ, vµ, ®èi víi nh÷ng ngöêi cÇm bót vµo nöa sau thÕ kû tröíc th× lµ Phuyxten ®¬ Cul¨ngi¬ (Fustel de Coulanges) vµ m« h×nh “thµnh bang cæ ®¹i”(2) hä quan t©m ®Õn c¸c c¬ cÊu “duy lý” (lµng, x·, bé m¸y chÝnh quyÒn ë cÊp x·...), h¬n lµ ®Õn c¸c c¬ cÊu tö¬ng ®èi Èn tµng (nh÷ng tæ chøc “d©n gian” nhö gi¸p, phe...). Mét ®iÒu cÇn nãi ngay, ®Ó tr¸nh mäi hiÓu lÇm v« Ých, lµ sè lín nh÷ng t¸c gi¶ gäi lµ “§«ng Dö¬ng” nµy, dï dÝnh chÆt vµo sù kiÖn vµ bé m¸y thuéc ®Þa, nhöng cã lÏ chÝnh bëi vai trß cña hä trong bé m¸y Êy, ®· cã nhiÒu cè g¾ng ®Ó nh×n mét c¸ch kh¸ch quan lµng x· ViÖt cæ truyÒn, mµ hä kh«ng tiÕc lêi ca ngîi, vÝ chóng víi mét sè thiÕt chÕ “d©n chñ” cña phö¬ng T©y ®ö¬ng ®¹i. Dï sao, con m¾t cña ngöêi sÜ quan ®· tham gia c«ng cuéc b×nh ®Þnh, cña vÞ viªn chøc cao cÊp ë thuéc ®Þa, cña nhµ truyÒn gi¸o... kh«ng thóc ®Èy hä quan t©m ®óng møc ®Õn c¬ së kinh tÕ cña lµng ViÖt cæ truyÒn, cµng kh«ng t¹o ®iÒu kiÖn cho hä ®Æt kiÕn tróc thöîng tÇng (trong ®ã cã c¬ cÊu tæ chøc) lªn trªn c¬ së kinh tÕ mµ xem xÐt. §iÒu ngé nghÜnh 225
  3. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI lµ nh÷ng ngöêi ®Çu tiªn ®¶ kÝch th¼ng vµo c¬ cÊu cæ truyÒn cña lµng x· ViÖt, ®Æc biÖt lµng x· ViÖt ë B¾c Bé, mµ ®¶ kÝch l¾m lóc s©u cay, l¹i chÝnh lµ mét sè trÝ thøc ViÖt Nam ®öîc ®µo t¹o tõ tröêng häc Ph¸p. KÓ ra, kh«ng cã g× ®¸ng ng¹c nhiªn: döíi m¾t cña tÇng líp ngöêi Ýt nhiÒu ®· ¢u hãa vÒ mÆt tö töëng vµ cã xu höíng c¶i lö¬ng nµy, lµng x· cæ truyÒn, víi c¸c cæ tôc cña nã, trong ®ã kh«ng thiÕu g× nh÷ng hñ tôc, lµ mét trong nh÷ng chöíng ng¹i vËt lín nhÊt trªn con ®öêng c¶i c¸ch (nghÜa lµ ¢u hãa) mµ hä mong mái yªu cÇu(3). Tõ C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 ®Õn nay, dï ®· dÇn dÇn thÊy ®öîc vai trß cña lµng x· trong lÞch sö nãi chung, vµ lÞch sö chèng ngo¹i x©m nãi riªng cña d©n téc, c¸c nhµ nghiªn cøu ViÖt Nam quan t©m ®Õn x· héi cæ truyÒn chØ míi dµnh ®öîc th× giê vµ c«ng søc ®Ó böíc ®Çu ®i vµo c¬ së kinh tÕ, vµ mét phÇn cña c¬ cÊu x· héi, phÇn hîp thÓ giai cÊp. Néi dung cña cuéc th¶o luËn mµ ViÖn Sö häc ®Þnh tæ chøc quanh chñ ®Ò lµng x· ViÖt Nam cæ truyÒn vµo ®Çu nh÷ng n¨m 70 lµ mét b»ng chøng(4). Nhö vËy, c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn, trong mèi quan hÖ biÖn chøng víi c¬ së kinh tÕ vµ hîp thÓ giai cÊp, vÉn cßn cã thÓ ®öîc xem lµ mét kho¶ng trèng cÇn lÊp dÇn. Mµ còng ®· ®Õn lóc ph¶i b¾t tay vµo lÊp, Ýt nhÊt còng v× nh÷ng môc ®Ých sau ®©y: 1. TiÕn ®Õn mét bøc tranh toµn c¶nh lµng ViÖt cæ truyÒn §©y lµ môc ®Ých chÝnh, cã thÓ nãi lµ ®Þnh ®Ò më ®Çu, mµ c¸c môc ®Ých kh¸c chØ lµ hÖ qu¶. “Lµng” lµ tÕ bµo sèng cña x· héi ViÖt, lµ “s¶n phÈm tù nhiªn tiÕt ra tõ qu¸ tr×nh ®Þnh cö vµ céng cö cña ngöêi ViÖt trång trät”(5). HiÓu ®öîc lµng ViÖt lµ cã trong tay c¬ së tèi thiÓu vµ cÇn thiÕt ®Ó tiÕn lªn t×m hiÓu x· héi ViÖt 226
  4. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nãi riªng, vµ x· héi ViÖt Nam nãi chung, trong søc n¨ng ®éng lÞch sö cña nã, trong øng xö céng ®ång vµ t©m lý tËp thÓ cña nã, trong c¸c biÓu hiÖn v¨n hãa cña nã, c¶ trong nh÷ng ph¶n øng cña nã tröíc t×nh huèng mµ lÞch sö ®ö¬ng ®¹i ®Æt nã vµo. §iÒu ®ã ®· râ rµng. Nhöng, nhö võa nãi trªn, bøc tranh lµng ViÖt cæ truyÒn cña chóng ta cßn thiÕu nhiÒu m¶ng, trong ®ã, thuéc lo¹i quan träng nhÊt, cã m¶ng c¬ cÊu tæ chøc. §µnh r»ng c¬ cÊu tæ chøc chØ ra ®êi trªn mét c¬ së kinh tÕ nhÊt ®Þnh. Vµ trong khu«n khæ cña c¬ cÊu x· héi - chÝnh trÞ chung mµ nã chØ lµ mét bé phËn. Tuy nhiªn, víi tö c¸ch mét thµnh phÇn cã tÝnh ®éc lËp tö¬ng ®èi cña kiÕn tróc thöîng tÇng, nã ¶nh höëng trë l¹i c¬ së kinh tÕ vµ nh÷ng bé phËn kh¸c cña c¬ cÊu x· héi - chÝnh trÞ. ChÝnh v× vËy mµ chóng ta kh«ng mong g× hiÓu ®öîc c¬ së kinh tÕ vµ c¬ cÊu x· héi - chÝnh trÞ cña “lµng x·”(6) cho tö¬ng ®èi trän vÑn, nÕu chöa kÞp nãi ®Õn c¬ cÊu tæ chøc vµ t¸c ®éng ngöîc l¹i cña nã. MÆt kh¸c, c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn (víi yÕu tè biÓu hiÖn vµ Èn tµng häp thµnh nã) l¹i lµ khung c¶nh diÔn biÕn, h¬n thÕ n÷a, lµ ®iÒu kiÖn t©m lý rÊt phøc t¹p, mµ chØ riªng c¬ së kinh tÕ vµ hîp thÓ giai cÊp chöa ®ñ ®Ó minh gi¶i. 2. Gãp phÇn soi s¸ng thªm lÞch sö d©n téc döíi c¸c triÒu ®¹i xöa Cµng ngöîc dßng vÒ nh÷ng triÒu ®¹i xöa, ch¼ng h¹n tõ thÕ kû XVIII trë vÒ tröíc, lÞch sö ViÖt Nam cµng dung qu¸ nhiÒu vïng t¨m tèi. Biªn niªn sö vµ c¸c v¨n b¶n ch÷ H¸n hiÕm hoi cßn sãt l¹i ®Õn h«m nay thöêng chØ cung cÊp ®öîc nh÷ng sù kiÖn lín vÒ chÝnh trÞ, qu©n sù, th¶ng hoÆc mét vµi biÕn cè x· héi. Cã vËn dông khÐo lÐo ®Õn mÊy tö töëng lÞch sö hiÖn ®¹i, ngöêi viÕt sö còng chØ cã thÓ hiÓu râ h¬n b¶n chÊt cña tõng sù kiÖn hay biÕn 227
  5. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cè ®öîc ph¶n ¸nh, qu¸ l¾m lµ nèi liÒn c¸c sù kiÖn vµ biÕn cè Êy l¹i thµnh mét s¬ ®å tiÕn hãa Ýt nhiÒu ®¸ng tin cËy. Cßn nhö h×nh dung sao cho cô thÓ h¬n m«i tröêng diÔn biÕn cña c¸c sù kiÖn vµ biÕn cè Êy, ®Æt gi¶ thuyÕt ®Ó bæ sung thªm nh÷ng khÝa c¹nh míi cho c¸c sù kiÖn vµ biÕn cè Êy, gi¶i thÝch nh÷ng kh¸i niÖm mµ thö tÞch cæ chØ nªu tªn gäi ®ö¬ng thêi chø kh«ng tr×nh râ néi dung(7)..., tröíc nh÷ng nhiÖm vô ®ã chóng ta ®µnh bã tay, giái l¾m th× còng cã thÓ ®öa ra mét vµi øc ®o¸n thiÕu c¬ së, mµ c¶ ngöêi viÕt lÉn ngöêi ®äc ®Òu liÖu tröíc r»ng cã lÏ sÏ ch¼ng bao giê minh x¸c næi. Mét bøc tranh toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn sÏ cung cÊp cho ngöêi viÕt lÞch sö d©n téc döíi c¸c triÒu ®¹i xöa mét c«ng cô tham kh¶o tèt, ®Ó lÊy c¶m høng tõ ®Êy, mµ thö th«ng nh÷ng chç t¾c võa nªu. Lµng ViÖt “cæ truyÒn” nãi ®©y, mµ chóng ta ®ang mong muèn ®öîc ng¾m trªn mét bøc tranh toµn c¶nh, tÊt nhiªn kh«ng thÓ lµ lµng ViÖt “cæ”, kh«ng thÓ lµ lµng ViÖt döíi nh÷ng triÒu ®¹i xöa. Phö¬ng ph¸p d©n téc häc kh«ng cho phÐp ngöîc dßng thêi gian qu¸ xa nhö thÕ. Tuy nhiªn, lµng ViÖt cæ truyÒn, dï chØ cæ truyÒn döíi d¹ng ®öîc ®Þnh h×nh trong thêi NguyÔn, triÒu ®¹i cuèi cïng (thÕ kû XIX), vµ nhÊt lµ trong chÕ ®é thuéc ®Þa, nghÜa lµ vµo h«m tröíc cña C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945, vÉn thùc sù “cæ truyÒn” trong chõng mùc nã lµ tÕ tµo cña mét x· héi §«ng phö¬ng tiÒn c«ng nghiÖp, mµ mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm lín lµ tÝnh ngöng ®äng tö¬ng ®èi. Trªn bøc tranh toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn, ¾t sÏ cã nhiÒu m¶ng, nhiÒu nÐt rÊt “míi”, nh÷ng yÕu tè ra ®êi kh«ng bao l©u tröíc mèc thêi gian mµ ta chän lµm chuÈn khi th¨m hái d©n téc häc. Nhöng, tõ tµi liÖu ®iÒn d· (kÕt hîp víi thö tÞch cæ) ch¾c ch¾n chóng ta còng sÏ läc ra ®öîc mét ®«i nÐt ®äng l¹i (chÝ Ýt còng väng l¹i) tõ nh÷ng thêi xa xöa h¬n. Nh÷ng dÊu tÝch (hay håi ©m) Êy, ®èi víi ngöêi viÕt cæ sö, cã thÓ 228
  6. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI lµ nh÷ng gîi ý kh«ng thõa, thËm chÝ nh÷ng ®iÓm quy chiÕu bæ Ých, khi mµ tµi liÖu cô thÓ do biªn niªn sö cung cÊp ®· ®öîc dïng hÇu c¹n. Dï sao, c«ng viÖc tröíc m¾t lµ hoµn chØnh bøc tranh toµn c¶nh nãi trªn, b»ng c¸ch bæ sung thªm nh÷ng m¶ng cßn bá trèng, trong ®ã cã m¶ng c¬ cÊu tæ chøc. 3. Gãp thªm tµi liÖu thùc tÕ cho cuéc th¶o luËn chöa chÊm døt vÒ phö¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸ Dï ®öîc ®Æt tªn lµ g×, th× cuéc th¶o luËn vÒ lµng x· ë ViÖt Nam, do ViÖn Sö häc ®Ò xöíng c¸ch ®©y kho¶ng möêi n¨m(8) vÉn thùc tÕ xoay quanh trôc phö¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸. Trªn ®Êt ViÖt Nam, cã tõng tån t¹i phö¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸ hay kh«ng? NÕu cã, th× phö¬ng thøc Êy, ë ViÖt Nam, ®· kho¸c thªm nh÷ng ®Æc ®iÓm g×? NÕu kh«ng, th× c¸i gäi lµ “c«ng x· n«ng th«n” hay “c«ng x· l¸ng giÒng”, ë ViÖt Nam, thùc ra lµ c¸i g×, vµ b»ng c¸ch nµo ®ã vÉn löu l¹i nh÷ng dÊu tÝch, cßn nhËn ra ®öîc, c¬ tÇng x· héi döíi c¸c triÒu ®¹i ®öîc xem lµ “phong kiÕn”. Nh÷ng c©u hái c¬ b¶n Êy chöa ®öîc gi¶i ®¸p cho døt kho¸t, th× cuéc tranh luËn ®· t¾t ®i trong löng l¬, phÇn nµo cã lÏ v× thiÕu nh÷ng tµi liÖu sèng ®em vÒ tõ thùc ®Þa. Nh÷ng tµi liÖu th«ng sö, rót tõ thö tÞch cæ ra, tõ ®ã soi s¸ng b»ng c¸c c«ng tr×nh vÒ phö¬ng thøc s¶n xuÊt ch©u ¸ cña nhiÒu nhµ sö häc quèc tÕ ®ö¬ng thêi, míi cã kh¶ n¨ng gióp ®Æt vÊn ®Ò vµ gîi lªn nhiÒu c©u hái míi, chöa ®ñ søc nÆng ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. Ngµnh kh¶o cæ häc trong nöíc, bÊy giê ®ang bËn rén tröíc nh÷ng ph¸t hiÖn míi vÒ thêi s¬ sö, kh«ng tham gia cuéc th¶o luËn. Ngµnh d©n téc häc, cßn trøng nöíc, chØ d¸m tham gia tõ xa b»ng mét hai b¶n tham luËn e dÌ. Nhö vËy, chöa thÓ nãi lµ cuéc tranh luËn ®· chÊm døt. Nã chØ t¹m ngõng..., h¼n ®Ó chê ®îi tµi liÖu míi. Råi ®©y, sÏ cã lóc l¹i bïng lªn, t«i tin thÕ, dï chØ v× hµnh tr×nh cña ý thøc ViÖt 229
  7. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Nam tõ trªn ba mö¬i n¨m nay lµ mét cuéc tù t×m tröêng kú, tù t×m kh«ng mái mÖt, ®Ó cßn tiÕn lªn n÷a. Ph¶i gãp tµi liÖu cÇn gãp vµo, cã bøc tranh thùc sù lµ toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn, mµ ngµnh d©n téc häc ViÖt Nam cã tr¸ch nhiÖm bæ sung thªm mét sè m¶ng, trong ®ã cã m¶ng c¬ cÊu tæ chøc. 4. Gãp phÇn vµo c«ng cuéc ®iÒu tra c¬ b¶n ®Ó x©y dùng n«ng nghiÖp lín V« vµn lµng ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé lµ nh÷ng tÕ bµo sèng, vèn sinh thµnh mét c¸ch tù nhiªn, ra ®êi mµ kh«ng ph¶i th«ng qua bµn tay nÆn t¹o cña chÝnh quyÒn trung ö¬ng, tõng tån t¹i l©u dµi víi mét diÖn m¹o vµ c¸ tÝnh riªng biÖt cho tõng lµng, nªn ®öîc c¸c triÒu ®¹i nèi tiÕp nhau trªn ®Êt ViÖt Nam xem nhö nh÷ng “cÊu kiÖn ®óc s½n”: “... Mçi triÒu ®¹i, tïy nhu cÇu tæ chøc hµnh chÝnh - x· héi cña m×nh, l¾p ghÐp (c¸c cÊu kiÖn Êy) l¹i theo thiÕt kÕ nµy hay thiÕt kÕ kia, x©y nªn nh÷ng ®¬n vÞ phøc hîp h¬n: nhÊt x· nhÊt th«n, nhÊt x· nhÞ th«n, nhÊt x· tam th«n...”(9). Nhö vËy, hîp thÓ vµ diÖn m¹o cña x· cã thÓ ®æi thay, lµng ch¼ng v× thÕ mµ thay ®æi, nÕu ta kh«ng tÝnh ®Õn nh÷ng biÕn chuyÓn nhá nhÆt vµ khã nhËn diÔn ra hµng giê trong tõng tÕ bµo mét. Tõ 1945 ®Õn nay, qua hai cuéc kh¸ng chiÕn, qua C¶i c¸ch ruéng ®Êt, råi phong trµo hîp t¸c hãa, ®èi víi sinh mÖnh cña lµng cò, chÝnh quyÒn c¸ch m¹ng xö sù kh«ng kh¸c tröíc lµ bao: “VÒ mÆt ph©n chia ®Þa vùc vµ tæ chøc c¸c ®¬n vÞ tô cö, lµng cò vÉn tån t¹i”(10). Dï ®öîc gäi lµ th«n vµ ®ãng vai mét thµnh phÇn cÊu thµnh cña “®¹i x·” míi(11), dï ®· hãa th©n thµnh mét hîp t¸c x·, thËm chÝ mét ®éi s¶n xuÊt ho¹t ®éng trong khu«n khæ hîp t¸c x· toµn x·, tõng lµng cò, cho ®Õn nay, vÉn gi÷ l¹i diÖn m¹o c¬ b¶n cña mét tÕ bµo, víi mét khu ®Êt tô cö riªng, mét tªn gäi riªng, vµ Ýt nhiÒu truyÒn thèng riªng. 230
  8. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ChØ víi chñ trö¬ng x©y dùng n«ng nghiÖp lín x· héi chñ nghÜa trªn n«ng th«n toµn quèc, do §¹i héi §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam lÇn thø IV ®Ò ra, lÇn ®Çu tiªn trong lÞch sö d©n téc, sù tån t¹i cña lµng cò míi ®öîc ®Æt thµnh vÊn ®Ò. Thùc ra, chöa mét nghÞ quyÕt nµo cña nhµ nöíc nªu lªn viÖc gi¶i thÓ lµng cò. ë c¬ së, ®¬n vÞ liªn hîp c«ng - n«ng nghiÖp cña n«ng th«n x· héi chñ nghÜa sÏ lµ huyÖn. Nhöng, xung quanh thÞ trÊn huyÖn, víi c¸c trô së chÝnh trÞ, v¨n hãa xÝ nghiÖp c«ng nghiÖp cña nã, mét vïng n«ng th«n réng lín sÏ cÇn ®öîc cÊu tróc hãa l¹i, sao cho thÝch hîp víi phö¬ng thøc lao ®éng vµ sinh ho¹t cña n«ng nghiÖp lín. Nãi ®©u xa, mét trong nh÷ng nhu cÇu tröíc m¾t, Ýt nhÊt còng theo ý kiÕn cña mét sè chuyªn viªn, lµ dån nh÷ng ®iÓm tô cö lÎ tÎ l¹i, biÕn thæ cö cò thµnh ®Êt canh t¸c, nh»m më réng diÖn tÝch trång trät. Trong tröêng hîp ®ã, ch¼ng h¹n, cßn nªn cè gi÷ diÖn m¹o cña tõng lµng cò trªn ®Êt tô cö míi, hay ph¶i ch¨ng cÇn gi¶i cÊu tróc nh÷ng lµng cò? Gi¶i ph¸p thø nhÊt cã lîi ®Õn ®©u, cã h¹i ®Õn ®©u? Trong chõng mùc nµo “t×nh lµng nghÜa nöíc”, trong khung céng c¶m cña lµng cò, cã thÓ h¹n chÕ tÇm nh×n cña ngöêi n«ng d©n míi, k×m ch©n hä l¹i, l«i hä trë vÒ víi nh÷ng ¶o väng hµi hßa quen thuéc cña thÕ giíi n«ng th«n cò? NÕu thùc tiÔn cña n«ng th«n ViÖt Nam hiÖn nay ®ßi hái gi¶i ph¸p thø hai, th× ph¶i lµm nh÷ng g× ®Ó t¹o l¹i, b»ng nh÷ng h×nh thøc d©n téc quen thuéc víi ngöêi n«ng d©n ViÖt Nam, mét sîi d©y céng c¶m míi, trªn vïng ®Êt tô cö míi? §Ó tr¶ lêi nh÷ng c©u hái trªn, vµ nhiÒu c©u hái kh¸c cïng lo¹i (tÊt sÏ lÇn löît n¶y ra trong qu¸ tr×nh x©y dùng n«ng nghiÖp lín), chØ qui chiÕu vµo nhu cÇu tröíc m¾t cña ®öêng lèi, hay vËn dông lý luËn chÝnh trÞ chung th«i, h¼n lµ chöa ®ñ. Cßn ph¶i hiÓu biÕt lµng cò trong c¸c thµnh phÇn cña nã, trong c¸ch g¸ l¾p c¸c thµnh phÇn Êy l¹i víi nhau, trong phö¬ng thøc vËn hµnh cña 231
  9. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI tæng thÓ, trong øng xö t©m lý cña nh÷ng con ngöêi ®· sèng hµng thÕ kû liÒn trong lßng tæng thÓ ®ã. ë ®©y h¬n ë ®©u c¶, mét bøc tranh toµn c¶nh vÒ lµng ViÖt cæ truyÒn lµ rÊt cÇn thiÕt, trong ®ã tÊt nhiªn kh«ng thÓ thiÕu m¶ng c¬ cÊu tæ chøc. II. Nh÷ng chiÒu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn Mét trong nh÷ng ®iÒu g©y cho¸ng tröíc tiªn cho ngöêi ®i t×m hiÓu lµng ViÖt cæ truyÒn trªn thùc ®Þa lµ tÝnh chÊt phøc t¹p cña c¬ cÊu tæ chøc. Trong giíi h¹n cña mét lµng, cö d©n n«ng th«n tù tËp hîp l¹i b»ng nhiÒu h×nh thøc tæ chøc kh¸c nhau, mçi h×nh thøc cã chøc n¨ng riªng, tiªu chuÈn nhËn thµnh viªn riªng. Nhöng, b»ng ho¹t ®éng cña m×nh, tõng h×nh thøc, dï Ýt nhiÒu, ®Òu gãp phÇn vµo vËn hµnh cña lµng, xem nhö mét tæng thÓ. Nhö vËy, vÊn ®Ò c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn ®ßi hái ngöêi nghiªn cøu nã ph¶i lÇn löît dß vµo tõng h×nh thøc tæ chøc, tröíc khi l¾p r¸p c¸c h×nh thøc Êy l¹i ®Ó thÊy cho ®öîc vËn hµnh cña tæng thÓ. Nªu lªn tröíc sau tõng lo¹i h×nh mét, dõng l¹i tröíc néi dung cã thÓ s¬ ®o¸n cña tõng lo¹i h×nh, bµn qua mét hai vÊn ®Ò mµ néi dung Êy tÊt yÕu ®Æt ra, t«i muèn nh©n thÓ lµm mét c«ng ®«i viÖc: khoanh dÇn c¸ch ®Æt vÊn ®Ò nghiªn cøu c¬ cÊu tæ chøc cña lµng ViÖt cæ truyÒn, ®ång thêi, öím tröíc ®öêng ®i lèi l¹i cña dßng lËp luËn. A. Ba th«ng sè c¬ b¶n Ba th«ng sè nµy cã liªn quan ®Õn c¬ së kinh tÕ vÒ hîp thÓ giai cÊp cña lµng ViÖt cæ truyÒn. Chóng, tÊt nhiªn, kh«ng ph¶i lµ nh÷ng h×nh thøc tæ chøc, nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c nhau cña c¬ cÊu tæ chøc. Tuy nhiªn, nhö ®· nãi trªn, chØ cã thÓ hiÓu ®öîc c¬ cÊu tæ chøc “trong mèi quan hÖ biÖn chøng víi c¬ së kinh tÕ vµ hîp thÓ giai cÊp”. Hai nÒn t¶ng Êy, ®Ó t×m hiÓu lµng ViÖt cæ 232
  10. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI truyÒn, thùc ra, ®· ®öîc böíc ®Çu biÕt ®Õn, ®Æc biÖt lµ qua nh÷ng tµi liÖu vµ sè liÖu rót ra tõ cuéc C¶i c¸ch ruéng ®Êt ®· thµnh c«ng c¸ch ®©y h¬n hai mö¬i n¨m, vµ qua nh÷ng c«ng tr×nh gÇn ®©y h¬n vÒ th«ng sö ViÖt Nam thêi gäi lµ “phong kiÕn”. MÆc dÇu nh÷ng d÷ kiÖn do c¸c tµi liÖu vµ c«ng tr×nh nãi trªn cung cÊp cßn xa møc hoµn chØnh, cßn chøa qu¸ nhiÒu vïng tranh tèi tranh s¸ng, c¸c nhµ chÝnh trÞ vµ chuyªn viªn vÒ cæ sö còng ®· tõ ®Êy läc ra ®öîc mét sè nhËn xÐt c¬ b¶n. H·y ghi l¹i ®©y Ýt nhÊt lµ ba ®iÒu cã liªn quan trùc tiÕp ®Õn c¬ cÊu cña lµng ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé. 1. ChÕ ®é ruéng ®Êt tö, vµ sù tån t¹i cña c«ng ®iÒn c«ng thæ Ruéng ®Êt cña lµng, vèn lµ c«ng h÷u, nhö chóng ta cã quyÒn gi¶ thiÕt, ®· tr¶i qua mét qu¸ tr×nh tö h÷u hãa l©u dµi. Qu¸ tr×nh nµy më mµn tõ bao giê, vµ diÔn ra döíi nh÷ng h×nh thøc cô thÓ nµo? Kh«ng râ. VÒ mÆt nµy, biªn niªn sö cña ta còng kh¸ m¬ hå. C¨n cø vµo lêi gi¶ng cña c¸c chuyªn viªn vÒ cæ sö (xem Phô lôc I), t«i xin ghi l¹i sau ®©y mét sè mèc nèi tiÕp nhau ®¸nh dÊu qu¸ tr×nh nãi trªn: - ThÕ kû XII: Vua Lý ThÇn T«ng quy ®Þnh mét sè thÓ thøc ph¸p lý vÒ viÖc mua b¸n ruéng ®Êt gi÷a tö nh©n vµ tö nh©n. §iÒu ®ã chøng tá r»ng, tõ tröíc ®Êy, ®· cã ruéng ®Êt tö (h¼n chöa nhiÒu) vµ hiÖn töîng mua b¸n ruéng tö; ThÕ kû XIII: Vua TrÇn Th¸i T«ng, kh«ng râ v× lý do g×, b¸n mét sè “quan ®iÒn” (mµ cã nhµ sö häc hiÓu lµ ruéng c«ng cña lµng) cho tö nh©n; - §Çu thÕ kû XV: §Ó phôc håi n«ng nghiÖp sau chiÕn tranh gi¶i phãng d©n téc, vua Lª Th¸i Tæ cho nhËp ruéng hoang v¾ng chñ vµo ruéng c«ng cña lµng (“quan ®iÒn”). ThÕ lµ mét sè ruéng 233
  11. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ®Êt tö ®öîc c«ng h÷u hãa trë l¹i; - Tõ cuèi thÕ kû XV ®Õn cuèi thÕ kû XVIII: Ba thÕ kû nµy ®öîc ®¸nh dÊu, qua biªn niªn sö, bëi hiÖn töîng mµ c¸c nhµ viÕt sö xöa cø gäi mét c¸ch chung chung lµ “biÕn c«ng vi tö”; - GÇn gi÷a thÕ kû XVIII: LÇn ®Çu tiªn, mét nhµ nöíc trªn ®Êt miÒn B¾c nöíc ta (trong tröêng hîp nµy, lµ chÝnh quyÒn cña chóa TrÞnh) ®¸nh thuÕ ruéng tö. §Õn lóc nµy, tØ lÖ mµ ruéng ®Êt tö chiÕm trªn toµn bé diÖn tÝch canh t¸c h¼n ®· ®¹t ®Õn mét møc kh¸ cao, khiÕn triÒu ®×nh nhËn thÊy r»ng, nÕu tiÕp tôc kh«ng ®¸nh thuÕ vµo ruéng ®Êt tö, th× c«ng quü sÏ rÊt thiÖt thßi; - §Çu thÕ kû XIX: Nh÷ng §Þa b¹ Gia Long (ra ®êi döíi triÒu vua NguyÔn ®Çu tiªn), mµ mét sè Ýt cßn ®Õn tay ta h«m nay, cho thÊy r»ng sè löîng ruéng ®Êt tö t¹i tõng x· ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, ®Õn lóc bÊy giê, ®· ¸t h¼n sè löîng ruéng c«ng. RÊt tiÕc r»ng chöa cã mét c«ng tr×nh nµo s¬ kÕt nh÷ng sè liÖu do c¸c v¨n b¶n nãi trªn cung cÊp. Dï sao, öu thÕ cña ruéng ®Êt tö vµo thêi Êy Ýt nhÊt còng ®öîc nãi lªn qua sù kiÖn sau ®©y: Minh MÖnh, vua thø hai triÒu NguyÔn, ®· cã lóc ®Þnh gi¶i quyÕt nh÷ng m©u thuÉn x· héi trong n«ng th«n b»ng c¸ch biÕn mét sè ruéng tö trë l¹i thµnh ruéng c«ng. Qu¸ tr×nh ®öîc ®¸nh dÊu b»ng nh÷ng mèc võa nªu trªn, nhö vËy, ®· diÔn ra qua h¬n s¸u thÕ kû. §ã lµ chöa tÝnh ®Õn thêi gian (cã thÓ dµi d»ng dÆc) mµ ruéng tö lÎ tÎ xuÊt hiÖn dÇn tröíc khi cã nh÷ng quy ®Þnh cña Lý ThÇn T«ng. Vµ tÊt nhiªn, qu¸ tr×nh ®· kÐo dµi h¬n s¸u thÕ kû ®ã vÉn chöa thÓ chÊm døt víi nh÷ng n¨m ®Çu triÒu NguyÔn, mµ, vÒ sau döíi thêi Ph¸p thuéc, cßn ®ßi hái ®öîc ®Èy m¹nh thªm trong khung c¶nh mét thÞ tröêng ®· ®æi míi (dï cho thÞ tröêng thuéc ®Þa chØ lµ “ga xÐp” cña m¹ng löíi trao ®æi tö b¶n chñ nghÜa). DiÔn biÕn hÕt søc chËm 234
  12. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI ch¹p cña qu¸ tr×nh “biÕn c«ng vi tö” ¾t h¼n b¾t nguån tõ nhiÒu nguyªn nh©n kinh tÕ - x· héi, mµ råi ®©y c¸c nhµ nghiªn cøu cæ sö sÏ dÇn dÇn bãc ra cho chóng ta thÊy. Riªng ®èi víi t«i, mét trong nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh cã thÓ lµ sù v¾ng mÆt cña nguån bu«n b¸n n¨ng ®éng, ®Æc biÖt lµ mét luång ngo¹i thö¬ng thöêng xuyªn. Nhöng ®Êy l¹i lµ chuyÖn kh¸c. Giê ®©y, ®iÒu ®¸ng löu ý h¬n, ®èi víi c©u chuyÖn ®ang bµn, lµ: bªn c¹nh ruéng ®Êt tö, m·i ®Õn rÊt gÇn ®©y, ngay tröíc cuéc C¶i c¸ch ruéng ®Êt håi 1953- 1956, lµng nµo còng cßn l¹i mét sè ruéng ®Êt c«ng, nhiÒu Ýt tïy ®Þa phö¬ng, tïy tröêng hîp cô thÓ, nhöng kh«ng lµng nµo kh«ng cã. Sau ®©y lµ mét thèng kª tæng qu¸t rót ra tõ cuéc ®iÒu tra håi cè do ñy ban C¶i c¸ch ruéng ®Êt trung ö¬ng tiÕn hµnh vµo n¨m 1953 t¹i 3.653 x· ë miÒn B¾c ViÖt Nam, vÒ t×nh h×nh ph©n bè ruéng ®Êt gi÷a c¸c thµnh phÇn x· héi kh¸c nhau tröíc ngµy bïng næ C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 235
  13. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI 1945. BiÓu I(12) Tõ thèng kª trªn, ta h·y t¹m thêi läc ra mét sè liÖu th«i: ruéng ®Êt c«ng (“b¸n c«ng b¸n tö”)(13) chØ chiÕm 25% cña tæng diÖn tÝch canh t¸c. KÓ ra, vÒ kho¶n nµy, vµ còng trong thêi gian Êy, b¸o chÝ cßn lÎ tÎ ®öa ra nh÷ng con sè kh¸c kh«ng khíp víi tû lÖ trªn, thËm chÝ rÊt xa tû lÖ trªn (5%; 4,1%...). Kh«ng cã g× l¹: ®Êy lµ nh÷ng sè liÖu håi cè; ®· thÕ, chóng l¹i ®öîc ®óc tõ nh÷ng cuéc ®iÒu tra tiÕn hµnh t¹i nhiÒu vïng kh¸c nhau. Dï sao, ®iÒu cã thÓ ghi nhËn, nhö mét hiÖn töîng kh¸ch quan, lµ tû lÖ thÊp hay tö¬ng ®èi thÊp cña ruéng ®Êt c«ng. TÝnh c«ng h÷u cña toµn bé ®Êt ®ai canh t¸c lµ ®Æc tröng sè mét cña c¸i c«ng x· n«ng th«n xöa mµ c¸c nhµ kinh ®iÓn thöêng nh¾c ®Õn. Víi lµng ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, chóng ta kh«ng thÓ nu«i ¶o töëng gÆp l¹i c¸i c«ng x· Êy, mµ, tr¸i l¹i, ®øng tröíc mét x· héi n«ng th«n trong ®ã quyÒn tö h÷u vÒ ®Êt ®ai canh t¸c ®· ®öîc x¸c lËp qua mét qu¸ tr×nh l©u dµi. Nhö vËy, nÕu nhö c¬ cÊu tæ chøc cña lµng x· ViÖt cæ truyÒn cßn dïng mét sè nÐt “d©n chñ” nµo ®ã, kÓ c¶ trong sinh ho¹t chÝnh trÞ, th× còng khã lßng mµ gi¶i thÝch chóng thuÇn b»ng dÊu tÝch ®Ëm ®µ cña c«ng x· n«ng th«n xöa. 2. Sù ph©n hãa giai cÊp Còng víi qu¸ tr×nh tö h÷u hãa ruéng ®Êt, tÇng líp ®Þa chñ xuÊt hiÖn, lín m¹nh lªn, tù x¸c lËp dÇn thµnh giai cÊp, thay thÕ c¸c vö¬ng hÇu n¾m th¸i Êp lín thêi Lý - TrÇn ë vÞ trÝ nÒn mãng x· héi cña tËp ®oµn l·nh ®¹o nhµ nöíc qu©n chñ: m·i ®Õn tröíc cuéc C¶i c¸ch ruéng ®Êt cña thêi hiÖn ®¹i (1953 - 1956), giai cÊp nµy vÉn tån t¹i gi÷a lµng x· ViÖt víi tö c¸ch chñ nh©n kinh tÕ 236
  14. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI cña x· héi n«ng th«n. §Æc tÝnh cña nã, nhö ®· lé râ qua C¶i c¸ch ruéng ®Êt, kh«ng chØ lµ diÖn tÝch chiÕm h÷u cña tõng hé, mµ tröíc hÕt lµ phö¬ng thøc khai th¸c ruéng ®Êt. Vµ c¶ hÖ qu¶ cña phö¬ng thøc Êy, tøc quan hÖ gi÷a ngöêi vµ ngöêi ®· h×nh thµnh trong khung khai th¸c nãi trªn. Vèn chiÕm h÷u nhiÒu diÖn tÝch canh t¸c h¬n, so víi tõng hé thuéc c¸c thµnh phÇn x· héi kh¸c trong cïng lµng x· (tÝnh theo b×nh qu©n nh©n khÈu), mçi hé ®Þa chñ kh«ng chñ yÕu khai th¸c ruéng ®Êt thuéc quyÒn tö h÷u cña m×nh b»ng c¸ch trùc tiÕp lao ®éng, mµ tröíc hÕt th«ng qua h×nh thøc ph¸t canh cña ®Þa chñ, tøc t¸ ®iÒn, trªn vïng ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, chñ yÕu lµ bÇn n«ng, tÇng líp ngöêi mµ quyÒn tö h÷u qu¸ h¹n hÑp ®èi víi ruéng ®Êt, kh«ng thÓ ®¶m b¶o cho tõng hé mét cuéc sèng t¹m no ®ñ, buéc lßng ph¶i lÜnh canh cña ngöêi chñ ruéng. BÇn n«ng bÞ rµng buéc vµo ®Þa chñ bëi ®Þa t«, mµ h×nh thøc phæ biÕn trong n«ng th«n cæ truyÒn B¾c Bé: lµ “t« rÏ”, mét lo¹i ®Þa t« hiÖn vËt qua ®ã chñ ruéng vµ t¸ ®iÒn chia nhau hoa lîi cña m¶nh ruéng ph¸t canh theo mét tû lÖ ®öîc tËp qu¸n ®Þa phö¬ng Ên ®Þnh s½n (thöêng mçi bªn lÊy mét nöa: “t« rÏ ®«i”). Quan hÖ ®Þa chñ, bÇn n«ng hay ph¸t canh - lÜnh canh víi ®Þa t« lµm dÊu nèi gi÷a hai vÕ, lµ quan hÖ kinh tÕ - x· héi chÝnh, t«i muèn nãi lµ ®öêng viÒn ph¸c nªn diÖn m¹o c¬ b¶n cña x· héi cæ truyÒn ViÖt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé. MÆc dÇu nhö vËy, nã kh«ng lo¹i trõ khái ®êi sèng mét sè quan hÖ kh¸c gi÷a ngöêi vµ ngöêi trªn b×nh diÖn kinh tÕ: gi÷a phó n«ng vµ cè n«ng; gi÷a trung n«ng víi nhau; gi÷a trung n«ng vµ mäi thµnh phÇn x· héi kh¸c. Vèn cã d«i ra Ýt nhiÒu ruéng ®Êt ngoµi diÖn tÝch trùc canh cña m×nh, tõng hé phó n«ng ph¶i viÖn ®Õn søc lao ®éng lµm thuª. Cung cÊp søc lao ®éng nµy cho c¸c hé phó n«ng 237
  15. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI lµ tÇng líp cè n«ng, gåm nh÷ng ngöêi hÇu nhö “kh«ng m¶nh ®Êt c¾m dïi”, do ®ã mµ “khè r¸ch ¸o «m”, ®· thÕ l¹i thöêng thuéc diÖn “tø c« v« th©n”, kh«ng hä hµng lµm n¬i nö¬ng tùa. Chen vµo gi÷a hai ®èi cùc cña tõng mèi quan hÖ, ®Þa chñ vµ bÇn n«ng, gi÷a phó n«ng vµ cè n«ng, lµ tÇng líp trung n«ng kh¸ ®«ng ®¶o, mµ thµnh viªn lµ nh÷ng hé sèng b»ng søc lao ®éng cña b¶n th©n triÓn khai trªn ruéng ®Êt thuéc quyÒn tö h÷u cña chÝnh quan hÖ gi÷a tõng hé trung n«ng vµ c¸c hé kh¸c trong lµng, trong xãm, dï thuéc thµnh phÇn x· héi nµo, trªn c¬ b¶n, chØ cã thÓ lµ quan hÖ céng cö, vµ tö¬ng trî khi cÇn thiÕt. KÓ ra, nh÷ng nÐt “ký häa” trªn ®©y vÒ ®Æc thï cña tõng giai cÊp hay tÇng líp trong x· héi n«ng th«n cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé còng cÇn ®öîc bæ sung cho ®Çy ®ñ s¾c ®é h¬n. §Þa chñ lÊy ®Þa t« lµm nguån sèng chÝnh, nhöng còng thöêng thuª möín nh©n c«ng. Phó n«ng bãc lét søc lao ®éng cña ngöêi lµm thuª, nhöng Ýt nhiÒu còng ph¸t canh thu t«. Ngöîc l¹i, c¶ phó n«ng lÉn ®a sè ®Þa chñ nhá, dï chñ yÕu sèng b»ng bãc lét, vÉn dµnh mét phÇn cña diÖn tÝch chiÕm h÷u ®Ó trùc canh. Trung n«ng kh«ng bãc lét ai, vµ kh«ng bÞ ai bãc lét, nhöng th¶ng hoÆc còng ph¸t canh vµ thuª nh©n c«ng, ®Æc biÖt vµo nh÷ng lóc neo tóng søc lao ®éng. BÇn n«ng quanh n¨m cµy rÏ cho ®Þa chñ, nhöng gÆp lóc n«ng nhµn, còng cã thÓ v¸c cuèc ®i lµm thuª vµi buæi... Lîi dông ®êi sèng thiÕu thèn cña ®a sè hé n«ng d©n lao ®éng, nh÷ng ®Þa chñ s½n tiÒn mÆt vµ thãc g¹o thÆng dö nhÊt cßn lµm giµu thªm b»ng c¸ch cho vay nÆng l·i. Tãm l¹i, chóng ta ®øng tröíc mét x· héi n«ng th«n ®Ých thùc, ®· ph©n hãa giai cÊp, trong ®ã ®· xuÊt hiÖn nhiÒu h×nh thøc bãc lét, dï cho, trªn thùc tiÔn, ranh giíi gi÷a c¸c giai cÊp, c¸c tÇng líp x· héi cã phÇn nhße ra, mµ nguyªn nh©n lµ quyÒn tö h÷u ®èi víi ®Êt ®ai canh t¸c. 238
  16. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI Nhöng ®iÒu ®ã, ta sÏ bµn sau. Dï sao, còng v× lý do Êy mµ ngöêi n«ng d©n sèng trong lµng x· xöa kia kh«ng hÒ ph©n biÖt c¸c thµnh phÇn x· héi mét c¸ch rµnh rät nhö trªn c¸c biÓu thèng kª cô thÓ cña tõng hé chung sèng víi hä trong ngâ, trong xãm, trong lµng. Nhöng, vÒ mÆt ph©n lo¹i, döíi m¾t hä, gi÷a hai cùc dÔ nhËn cña x· héi n«ng th«n - mét nhóm nhá vµi “«ng bµ”, “«ng ch¸nh”, vµ mét sè ®«ng h¬n nh÷ng ngöêi “kh«ng m¶nh ®Êt c¾m dïi” - , lµ c¶ mét phæ réng gåm bao th©n phËn kinh tÕ ch¼ng kh¸c nhau lµ mÊy mµ tù ph©n khái nhau chØ b»ng s¾c ®é. Tuy nhiªn, còng kh«ng thÓ v× vËy mµ nãi, nhö mét sè t¸c gi¶ nöíc ngoµi, r»ng viÖc ph©n ®Þnh thµnh phÇn giai cÊp trong n«ng th«n ViÖt Nam, håi C¶i c¸ch ruéng ®Êt, kh«ng xuÊt ph¸t tõ thùc tiÔn x· héi kinh tÕ, mµ chØ nh»m tháa m·n häc thuyÕt ®Êu tranh giai cÊp. Ph¶i ch¨ng ngöêi tr¸ch cø ®· bÞ ¸m ¶nh bëi diÖn tÝch chiÕm h÷u h¹n hÑp cña tõng hé thuéc c¸c thµnh phÇn bÞ quy lµ bãc lét, mµ kh«ng quan t©m ®óng møc ®Õn then chèt cña vÊn ®Ò, phö¬ng thøc khai th¸c ®Êt ®ai? 3. Mét x· héi tiÓu n«ng §Ó cã mét ý niÖm vÒ diÖn chiÕm h÷u ruéng ®Êt tö cña tõng thµnh phÇn x· héi trong n«ng th«n cæ truyÒn ViÖt B¾c Bé, ngoµi biÓu thèng kª sè I ra, chóng ta cã thÓ tham kh¶o thªm nh÷ng sè 239
  17. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI liÖu sau ®©y. Còng nhö biÓu sè I, c¸c biÓu sè II(14) vµ sè III(15) ®Òu ®öîc thiÕt lËp trªn c¬ së nh÷ng cuéc ®iÒu tra håi cè tiÕn hµnh håi C¶i c¸ch ruéng ®Êt, vµ ®Òu ph¶n ¸nh t×nh h×nh ®ªm tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945. BiÓu II BÞ chó: BiÓu nµy ®öîc thiÕt lËp trªn c¬ së nh÷ng sè liÖu thu thËp ®öîc qua mét cuéc ®iÒu tra håi cè tiÕn hµnh trong C¶i c¸ch ruéng ®Êt t¹i 68 x· ë B¾c ViÖt Nam. biÓu III BÞ chó: BiÓu nµy ®öîc thiÕt lËp trªn c¬ së nh÷ng sè liÖu thu thËp ®öîc qua mét cuéc ®iÒu tra håi cè tiÕn hµnh trong C¶i c¸ch ruéng ®Êt t¹i 39 x· vµ 31 th«n ë B¾c ViÖt Nam. MÆc dÇu mçi biÓu mang mét tÝnh chÊt riªng, v× nh»m mét môc ®Ých kh¸c víi môc ®Ých cña c¸c biÓu kia, c¶ ba biÓu (I, II, III) ®Òu héi tô víi nhau ®Ó Ýt nhiÒu minh häa cho tÝnh chÊt ph©n t¸n cña quyÒn tö h÷u ®èi víi ruéng ®Êt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé. §iÓn h×nh vÒ mÆt nµy, trong thêi Ph¸p thuéc, lµ tØnh B¾c Ninh cò (nay lµ mét phÇn cña tØnh Hµ B¾c). T¹i ®Êy, gi÷a lóc cuéc C¶i c¸ch ruéng ®Êt ®ang ®öîc tiÕn hµnh, t«i tõng gÆp mét ®Þa chñ mµ quyÒn tö h÷u ®èi víi tö liÖu s¶n xuÊt n«ng nghiÖp chØ trïm lªn kh«ng ®Çy n¨m mÉu B¾c Bé ruéng ®Êt, víi 240
  18. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI “mét ch©n tr©u” (tøc mét phÇn tö con tr©u, v× y chung tr©u víi mét vµi hé lèi xãm). §©y ®©u ph¶i lµ mét tröêng hîp qu¸ ®Æc biÖt: cø xÐt sè löîng vµ tØ lÖ c¸c hé ®Þa chñ cïng lo¹i Êy trªn biÓu II th× râ. Tãm l¹i, v× nhiÒu lý do - mµ chöa mét nhµ nghiªn cøu nµo ®Æt vÊn ®Ò phanh phui cho thËt kü - trong ®ã cã thÓ kÓ ®Õn tÝnh chÊt c¾t vôn g¾n víi phö¬ng thøc trång lóa nöíc, råi th× Ýt nhiÒu truyÒn thèng c«ng x·, phÇn nµo ®ã c¶ ¸p lùc d©n sè cµng vÒ sau cµng ®Ì lªn ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé..., nhöng cã lÏ tröíc hÕt do v× tèc ®é chËm ch¹p ®¸nh dÊu qu¸ tr×nh chuyÓn biÕn cña ®Êt ®ai canh t¸c tõ c«ng sang tö nhö ®· nªu trªn kia, mµ quyÒn tö h÷u vÒ ruéng ®Êt ë ®©y cø vôn ra nhö thÕ. Nhö vËy, trong tõng lµng mét, ®Þa chñ lín (chiÕm h÷u tõ 50 mÉu B¾c Bé trë lªn) kh«ng nhiÒu, l¾m khi v¾ng mÆt h¼n, ®Þa chñ nhá (chiÕm h÷u tõ 20 mÉu B¾c Bé trë xuèng, cho ®Õn 5 mÉu), cïng víi trung n«ng, ®Æc biÖt trung n«ng líp trªn (t«i muèn nãi nh÷ng hé trung n«ng kh¸ gi¶, tröíc hÕt, v× ®ñ diÖn tÝch ®Ó tù canh nu«i th©n), häp thµnh mét bé phËn d©n cö kh¸ ®«ng ®¶o vµ rÊt n¨ng ®éng vÒ mäi mÆt. C¸c biÓu sè II vµ sè III, tuy chØ míi cung cÊp ®öîc mét vµi sè liÖu cã gi¸ trÞ chØ sè (indicateurs) th«i, nhöng trong mét chõng mùc nhÊt ®Þnh, cã nãi lªn ®iÒu ®ã. Víi t×nh h×nh nãi trªn vÒ quyÒn tö h÷u vÒ ruéng ®Êt ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, mÆc cho hiÖn töîng ph©n hãa giai cÊp g¾n liÒn víi qu¸ tr×nh tö h÷u hãa c«ng ®iÒn c«ng thæ, chóng ta vÉn ®øng tröíc mét x· héi tiÓu n«ng ®óng víi tªn gäi cña nã, trong ®ã diÖn chiÕm h÷u cña ®a sè ®Þa chñ kh«ng ®ö¬ng næi sù so s¸nh víi ®iÒn s¶n cña tõng chñ tr¹i (fermier, farmaer) th«ng thöêng ë ¢u - Mü. Mét ®Æc ®iÓm ®¸ng löu ý cña c¸i x· héi tiÓu n«ng nµy: ngöêi ViÖt vÉn cã tËp qu¸n chia ruéng ®Êt tö cho con trai, kh«ng chØ cho con c¶, mµ c¶ cho c¸c con thø, diÖn tÝch chiÕm h÷u tö 241
  19. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI nh©n cø vôn ra sau nh÷ng lÇn thõa kÕ: diÖn tÝch tö h÷u cµng thu hÑp, ngöêi chiÕm h÷u cµng dÔ ph¸ s¶n, ph¶i b¸n hay cÇm cè ruéng ®Êt ®i. Víi quyÒn tù do mua b¸n tö liÖu s¶n xuÊt trong chÕ ®é tö h÷u ruéng ®Êt tö dÔ dµng bÞ chuyÓn dÞch tõ tay gia ®×nh nµy qua tay gia ®×nh kia, mµ chØ trong vßng vµi thÕ hÖ. Ph©n t¸n - tËp trung - ph©n t¸n... §ã lµ qui luËt biÕn chuyÓn cña ruéng ®Êt tö ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, döíi chÕ ®é cò. C©u nãi ®Çu miÖng cña n«ng d©n “kh«ng ai giµu ba hä, kh«ng ai khã ba ®êi” lµ thÕ. Tãm l¹i, tõng lµng ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng vµ trung du B¾c Bé, cã thÓ nãi nãi lµ mét “biÓn” tiÓu n«ng tö h÷u, trong ®ã tõng hé n«ng d©n tù do, dï thuéc giai cÊp hay thµnh phÇn x· héi nµo, vÉn lµ mét tÕ bµo kinh tÕ ®éc lËp, víi “lý töëng” vö¬n lªn riªng rÏ cña nã. Vö¬n lªn vÒ mÆt kinh tÕ, ®· ®µnh. Nh÷ng hé nghÌo nhÊt vö¬n lªn ®Ó cã mét “gia s¶n”: chót Ýt ruéng tö, vµ mét m¶nh thæ cö víi mét ng«i nhµ. Nh÷ng hé kh¸ h¬n vö¬n lªn ®Ó më réng thªm gia s¶n: thªm ruéng ®Êt tö, vµ cã “nhµ ngãi c©y mÝt”... Vö¬n lªn c¶ vÒ mÆt x· héi n÷a, v× râ rµng, cho dï cã lµ mét tiÓu thÕ giíi, víi lòy tre vµ ch©n trêi riªng cña nã, th× lµng ViÖt cæ truyÒn còng ®· bÞ tÝch hîp tõ l©u ®êi råi vµo thang t«n ti cña mét nhµ nöíc qu©n chñ trung ö¬ng tËp quyÒn. §Ó thÊy cho hÕt tÝnh dai d¼ng cña søc vö¬n lªn Êy, cã lÏ còng cÇn nh¾c l¹i quan niÖm vÒ thêi gian cña ngöêi n«ng d©n sèng trong mét x· héi tröíc c«ng nghiÖp, ®· thÕ l¹i kh«ng chÞu nh÷ng t¸c ®éng bÊt ngê hµng ngµy cña mét thÞ tröêng thùc sù n¨ng ®éng: trong vßng quay ®Òu ®Òu vµ khÐp kÝn cña “bèn mïa, xu©n l¹i, thu qua” tõng ngöêi cã c¶ cuéc ®êi ®Ó thùc hiÖn “lý töëng” riªng rÏ cña m×nh; h¬n thÕ n÷a, cã thÓ göi g¾m kú väng cña m×nh cho c¸c thÕ hÖ con ch¸u vÒ sau. TÊt c¶ t×nh h×nh kÓ trªn buéc chóng ta ph¶i dõng l¹i trong 242
  20. VÙN HOAÁ VA TÖÅC NGÛÚÂI chèc l¸t tröíc trung n«ng vµ ®Þa chñ nhá, hai mÉu ngöêi ®iÓn h×nh cña x· héi tiÓu n«ng. VÒ mÆt tiÓu sö kinh tÕ, ngöêi trung n«ng, kÓ c¶ trung n«ng líp trªn, chöa quªn ®öîc tiÒn kiÕp bÇn cè n«ng cña gia ®×nh m×nh. Nhöng, vÒ mÆt ý thøc x· héi, ngöêi trung n«ng, nhÊt lµ trung n«ng líp trªn, vö¬n mét c¸ch cã hÖ thèng lªn ®Þa vÞ kinh tÕ cña phó n«ng vµ ®Þa chñ, mét ®Þa vÞ mµ ngöêi trong cuéc c¶m thÊy kh«ng qu¸ xa tÇm tay cña m×nh. VÞ trÝ trung gian Êy khiÕn ngöêi trung n«ng dÔ tiÕp xóc víi tÊt c¶ nh÷ng tÇng líp trªn, lÉn tÇng líp döíi. MÆt kh¸c, tuyÖt ®¹i ®a sè ®Þa chñ trong tõng lµng x·, nhö ta ®· biÕt, vèn lµ ®Þa chñ nhá, tröêng hîp mét b¸ hé mµ diÖn tÝch chiÕm h÷u qu¸ lín, cho phÐp ph¸t huy ¶nh höëng c¸ nh©n ®Õn møc lÊn ¸t uy thÕ cña c¸c ®Þa chñ kh¸c cïng lµng x·, lµ tröêng hîp hiÕm. Gi÷a ®Þa chñ nhá víi nhau, vÉn x¶y ra kh«ng thiÕu g× m©u thuÉn, nhöng thöêng lµ m©u thuÉn lÆt vÆt, ©m thÇm vµ kÐo dµi, khiÕn hä cã thÓ sèng chung lµng, chung xãm trong thÕ “b»ng mÆt, kh«ng b»ng lßng” bÒ ngoµi th× xëi lëi, nhöng bªn trong l¹i gÇm ghÌ lÉn nhau, cho ®Õn khi nhiÒu m©u thuÉn nhá tÝch tô l¹i, lµm bïng næ mét m©u thuÉn lín, ®Çu mèi cña nh÷ng vô kiÖn cã khi d©y döa tõ n¨m nµy qua n¨m kh¸c. C¸c m©u thuÉn nhá, lín Êy lµ nh÷ng kÏ hë, qua ®ã mét sè trung n«ng líp trªn n¨ng ®éng nhÊt l¸ch mòi dao cña hä vµo, cã thÓ ®Ó kiÕm lêi (vÝ nhö mua l¹i b»ng gi¸ tö¬ng ®èi hêi nh÷ng ruéng ®Êt nµo mµ ®Þa chñ b¸n ra ®Ó ®ñ tiÒn theo kiÖn), nhöng chñ yÕu lµ ®Ó tù n©ng cao uy thÕ tröíc mÆt d©n lµng. Kh«ng cã g× l¹, nÕu ®a sè “thÇy dïi” trong n«ng th«n B¾c Bé tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m 1945 lµ trung n«ng líp trªn, mµ nÐt ®Æc biÖt nhÊt trªn diÖn m¹o vµ trong øng xö ®· ®öîc ng«n ng÷ b×nh d©n ®óc kÕt l¹i döíi mét h×nh thøc c« ®äng: “®©m bÞ thãc, chäc bÞ g¹o”. Råi ®©y chóng ta sÏ cßn thÊy r»ng tuyÖt ®¹i ®a sè ®¹i diÖn cña chÝnh quyÒn qu©n chñ ë cÊp lµng x· còng lµ trung n«ng, ®Æc biÖt trung n«ng líp trªn. §iÒu nµy ®· ®öîc x¸c 243
nguon tai.lieu . vn