Vấn đề tương đương trong dịch thuật ngữ dân ca Quan họ Bắc Ninh

Tp chí Khoa hc HQGHN: Nghiên cu Nưc ngoài, Tp 31, S 1 (2015) 64-71 Vn tương ương trong dch thut ng dân ca Quan h Bc Ninh Vương Th Thanh Nhàn* B môn Dch, Khoa Sư phm Ting Anh, Trưng i hc Ngoi ng , HQGHN, Phm Văn ng, Cu Giy, Hà Ni, Vit Nam Nhn bài ngày 21 tháng 10 năm 2014 Chnh sa ngày 25 tháng 02 năm 2015; Chp nhn ăng ngày 09 tháng 03 năm 2015 Tóm tt: Vic UNESCO công nhn Quan h Bc Ninh là di sn văn hóa phi vt th ca nhân loi òi hi nhng n lc bo tn i vi di sn này. M t trong nhng bin pháp chính là chuyn ng các tài liu v Quan h Bc Ninh b!ng ti"ng Vit sang ti"ng Anh. Nghiên cu “Tương ương trong dch thut ng dân ca Quan h Bc Ninh” nhn mnh vn bt tương ương gây ra b#i các khái nim v văn hóa trong dch thut. B!ng các phương pháp thu thp d liu như t$ng h%p tài liu, quan sát, phng vn, nghiên cu ã tìm ra 6 th thut ph$ bi"n nht trong vic to tương ương i vi các thut ng ca Quan h Bc Ninh, vi ưu như%c im ca t&ng loi: Mưn t, dch nguyên văn, bt t, tương ương văn hóa, tương ương mô t, kt hp nhiu th thut. Nghiên cu cũng xut m t bng thut ng Vit - Anh cơ bn v Quan h Bc Ninh, góp ph(n hu ích cho nhng ngư)i làm công tác dch thut cũng như các nghiên cu v dch văn hóa trong tương lai. T khóa: Dân ca Quan h Bc Ninh, th thut dch, tương ương dch thut. 1. t vn ∗ Tháng 10 năm 2009, Dân ca Quan h Bc Ninh chính thc ư%c T$ chc Văn hóa – Khoa hc – Giáo d*c ca Liên h%p quc công nhn là di sn văn hóa phi vt th ca nhân loi. B Văn hóa, Th thao và Du lch Vit Nam cũng ưa Quan h Bc Ninh vào trong danh sách các di sn văn hóa c(n ư%c bo v kh+n cp. M t trong nhng bin pháp hu hiu gii thiu di sn này ti bn bè quc t" là chuyn ng các tài liu v Quan h t& ti"ng Vit sang ti"ng Anh. _______ ∗ T.: 84-0916088119 Email: vuongnhan11@gmail.com 64 Tuy nhiên, quá trình dch g,p phi nhiu khó khăn do hai nguyên nhân chính: tính c thù v văn hóa và s thiu nht quán v thut ng . Nord, hc gi ngư)i c s d*ng thut ng “cultureme” ch các khái nim “tn ti trong văn hóa X mà không tn ti trong văn hóa Y” [1]. Quan h Bc Ninh, vi nhng nét riêng bit v phong t*c tp quán, ,c im âm nhc, trang ph*c ch tn ti trong văn hóa Vit Nam, ư%c coi là m t khái nim văn hóa ,c thù “cultureme”. K"t qu t& các nghiên cu ca Alvarez cũng ch ra khó khăn hàng (u i vi dch gi khi g,p phi các khái nim văn hóa này là vn bt tương ương (non-equivalence) V.T.T. Nhàn / Tp chí Khoa hc HQGHN: Nghiên cu Nưc ngoài, Tp 31, S# 1 (2015) 64-71 65 [2].Trong lý thuy"t dch thut, vn bt tương ương do y"u t văn hóa v.n luôn ư%c gii chuyên gia quan tâm tìm ra các gii pháp hiu qu hơn. Nhng tác gi ln trong gii nghiên cu dch thut như Larson [3], Newmark [4], Baker [5] cũng ch ra m t s th thut, chi"n lư%c cho dch gi khi g,p các khái nim văn hóa như: mưn t, khái quát hóa, c% th& hóa, s d%ng khái nim thay th, gii thích hát Quan h, các ging Quan h, các k( thut hát Quan h); Trang ph%c Quan h. 2. Phương pháp nghiên c u Quá trình nghiên cu ư%c thc hin trong 3 giai on, vi nhng phương pháp và công c* nghiên cu tương ng. khái nim, thêm t, bt t, dch nghĩa en, kt hp nhiu th thut. Tuy nhiên, các lý thuy"t trên ch y"u ng d*ng vi m t s ngôn ng 2.1. Th#ng kê các thut ng Quan h Bc Ninh trong ting Vit phương Tây như ti"ng Anh, ti"ng c. Khi ưa vào ti"ng Vit thì hiu qu ca nhng k/ thut dch này cũng c(n ư%c cân nhc. Trên thc t", nhiu dch gi ã không ng&ng n lc chuyn ng nhng tài liu v Quan h sang ti"ng Anh. Song, nhng thut ng ư%c s d*ng trong các tài liu này nhìn chung chưa có s thng nht. Vì vy, c(n có m t bng t& vng nh!m chu+n hóa vic s d*ng các thut ng v Dân ca Quan h Bc Ninh, qua ó nâng cao cht lư%ng các bn dch v loi hình ngh thut này, ng th)i giúp du khách ti"p cn tt hơn vi các tài liu v Quan h. M*c tiêu ca nghiên cu là tìm ra nhng th thut dch ph$ bi"n nht ư%c s d*ng trong vic hình thành các thut ng ti"ng Anh tương ương v dân ca Quan h Bc Ninh, qua ó ánh giá tính ng d*ng ca các th thut này trong vic dch nhng khái nim văn hóa có tính cht ,c thù. Ngoài ra, nghiên cu cũng hưng ti vic xây dng m t bng thut ng Vit – Anh hoàn chnh v dân ca Quan h Bc Ninh. Do hn ch" v th)i gian cũng như tài liu ti"ng Anh v Quan h Bc Ninh chưa có nhiu # Vit Nam nên tác gi ch tp trung tìm hiu các thut ng cơ bn trong Quan h thu c 3 nhóm chính: Ngun g#c và hình thc sinh hot ca Quan h; Âm nhc Quan h (các hình thc hiu rõ v n i hàm ca t&ng thut ng Quan h Bc Ninh trong ti"ng Vit, các tài liu ch o v Quan h ca nhng hc gi ln trong lĩnh vc như Hng Thao [6], Lê Danh Khiêm [7] ,ng Văn Lung [8] Tr(n Linh Quý [9], Tr(n ình Luyn [10] ư%c ưa ra phân tích (document analysis). Sau ó, tác gi t$ng h%p m t bng thut ng Quan h Bc Ninh b!ng ti"ng Vit, vi gii thích c* th v ý nghĩa ca t&ng thut ng thu c 3 nhóm: ngun g#c & hình thc sinh hot Quan h, âm nhc Quan h, trang ph%c Quan h. Vi nhóm thut ng v âm nhc và trang ph%c Quan h, phương pháp quan sát ư%c s d*ng ánh giá trc ti"p v t&ng khái nim. Sau khi tham gia các l1 h i truyn thng ti tnh Bc Ninh vào dp (u xuân mi như H i Lim (13 tháng 1 âm lch), h i Kinh Dương Vương (18 tháng 1 âm lch), h i Làng Dim – Thy t$ Quan h (6 tháng 2 âm lch), h i Chùa Bút Tháp (24 tháng 3 âm lch), h i Chùa Dâu (8 tháng 4 âm lch), tác gi ã t$ng h%p li ph(n thut ng ã son tho trưc ó (có ánh du nhng im khác bit, b$ sung so vi tài liu in). Ph)ng vn bán cu trúc vi các chuyên gia nghiên cu v Quan h ti tnh Bc Ninh làm rõ s khác bit v các thut ng trong m t s tài liu (Qu(n nghiêm ng s chúc bâu hay 66 V.T.T. Nhàn / Tp chí Khoa hc HQGHN: Nghiên cu Nưc ngoài, Tp 31, S# 1 (2015) 64-71 trúc bâu?, Ô l%c son hay l%c xoan?) và vi các ngh nhân ti 3 làng Quan h hiu hơn v k/ thut hát (vang, rn, nn, ny, ging d.n, ging lun) cũng ư%c ti"n hành. s d*ng ti"ng Anh. Vi hình nh trang ph*c cho trưc, kèm theo 3-4 phương án v c*m t& ti"ng Anh cho m t thut ng ti"ng Vit, du khách s2 chn m t c*m t& mô t úng nht v 2.2. Phân tích các thut ng tương ương trong ting Anh Các tài liu v Quan h ã ư%c dch sang trang ph*c ó. 2.3. Trình bày bng thut ng Vit – Anh v Quan h Bc Ninh ti"ng Anh cũng ư%c phân tích tìm ra các thut ng tương ương. Ph(n ln tài liu ư%c s d*ng là các báo cáo khoa hc, các bài vi"t ư%c lưu tr ti Vin Văn hóa Ngh thut Vit Nam. Sau khi t$ng h%p các thut ng tương ương, tác gi chia nhng thut ng này theo tên các th thut dch ca Newmark. Vic ánh giá kh năng hiu ca i tư%ng c gi trong ngôn ng ích ã ư%c thc hin thông qua ph)ng vn bán cu trúc k"t h%p bng câu h)i ngn v các thut ng ch trang ph*c ca Quan h i vi 10 du khách có kh năng Bng thut ng bao gm ti"ng Vit và ti"ng Anh tương ng ư%c trình bày c* th trong ph(n k"t qu nghiên cu và di1n gii. 3. Kt qu nghiên c u M t s thut ng cơ bn thu c 3 nhóm ,c im v Dân ca Quan h Bc Ninh ư%c trình bày tóm tt trong bng dưi ây: THU7T NG8 (TERMS) Origins & social activities in Quan ho culture (T*c) k"t ch (T*c) ng bn Bn Quan h Nhà cha Ông Trùm, Bà Trùm Lin anh, Lin ch Chơi Quan h Musical features of Quan ho Hát i áp Hát th) Hát h i Hát thi ly gii Hát canh TƯƠNG ƯƠNG (EQUIVALENTS) Ngun gc và hình thc sinh hot Quan h K"t ch/ K"t ch (“Village twining” custom/ “Hamlet binding” custom/ “Bonding” custom)/ Custom of shacking two villages “Sleepover” custom/ “Sleeping in troupe” custom “Bn Quan ho” (Quan ho Troupe)/ The troupe of the popular alternative love duet Nhà cha (Hosting house/ host house) Chieftain/ Mr. Ca, Ms. Ca/ Eldest Brother, Sister “Lin Anh, Lin Ch” (male/ female singers)/ Elder Brother, Sister/ Quan ho Brother, Sister/ Village Quan ho singers “Chơi Quan h”/ The way of playing popular alternative love duets/ Social practice of Quan ho/ Way of practicing Quan ho Âm nhc Quan h “Challenge-and-response” singing Hát th) (Singing at rituals)/ Singing in honor of deities at ritual houses Hát h i (Singing at festivals) Hát thi ly gii (Singing for prizes)/ Singing contests for prize Hát canh (Singing at a host’s house)/ Singing at “Hosting house” V.T.T. Nhàn / Tp chí Khoa hc HQGHN: Nghiên cu Nưc ngoài, Tp 31, S# 1 (2015) 64-71 67 Ging Quan h c$ Quan h mi Ging giã bn Bài c Vang; Rn; Nn; Ny Ngư)i d.n ging (Ging d.n) Ngư)i hát lun (ging lun) Quan ho singing outfits Khăn x"p Áo the Ô l*c son Qu(n nghiêm ng s trúc bâu Nón thúng quai thao Khăn m qu Áo m ba m by Váy lưPi trai 7 bc Dép mũi cong Cơi tr(u Khuyên vàng, xà tích Ging => Giongs Tune-type(s)/Tune(s)/ Song(s)/ Giongs (Tune-types) Quan h c$ (Old-style Quan ho)/ Village Quan ho/ Ancient Quan ho Quan h mi (new/ modern Quan ho) Ging giã bn (Farewell Tune-type)/ Farewell songs “Bài c” (Unique song)/ Unique song Ringing; Resonant; Restrained; “Ny ht” (Bouncing grains) Citing singer/ Main singer/ Voice leader/ Leading tune Though-passing singer/Follower/ Secondary tune Trang phc hát Quan h Turban A shirt or robe including undershirts and long tunics with five pieces Umbrella Trousers “Quai thao” hat/ Quan ho hat/ “Quai thao” hat (flat palm hat with fringers) “M qu” turban/ Kerchief in the form of crow beak/ Scarf for wrapping the hair Five-flap gown/ Five-lap robe/ Tunic Gown/ Skirt Slippers Betel tray Ear-rings, scarves tied about the waist Bng thut ng cho thy 6 th thut ph$ bi"n nht theo phân loi ca Newmark ư%c s d*ng trong vic hình thành các thut ng ti"ng Anh tương ương v Quan h Bc Ninh là: Mưn t, Dch nghĩa en, Bt t, Tương ương văn hóa, Tương ương mô t, Kt hp. 3.1. Mưn t (transference): th thut này em li tính bn sc (“local color”) cho các thut ng Quan h, to ra s thu hút vi c gi v tính mi l, ,c bit ca di sn. Song, chính các c*m t& mư%n s2 khi"n cho nhng khái nim văn hóa trong Quan h tr# nên xa l vi i tư%ng c gi chưa có hiu bi"t nhiu v loi hình ngh thut này. in hình là vi danh t& “Quan h”, ngay c ngư)i c # ngôn ng ngun cũng có th g,p khó khăn trong vic hiu úng khái nim này. Tên gi “Quan h” ã ư%c các nhà nghiên cu lý gii dưi c góc ngôn ng hc, xã h i hc và s hc vi nhiu ý nghĩa khác nhau. Trưc h"t, Quan h có th hiu là “H nhà Quan” b#i m t s giai thoi k r!ng Quan h sinh ra trên quê hương ca quan li, vua chúa. Nhng ghi chép khác li cho r!ng, Quan h ra )i t& ti"ng hát trong các ám cưi, nên cũng có th mang nghĩa th hai là “Quan viên hai H”. Ngoài ra, dân gian cũng tương truyn câu chuyn các quan nhà Lý i qua x Bc, thy ti"ng hát hay lin d&ng li nghe. Như vy, Quan h trong bi cnh này li có nghĩa “Quan dng li”, vì ngư)i dân cày thư)ng hay dùng t& “h” iu khin các con vt d&ng li. T& góc khoa hc, các nhà nghiên cu da trên ,c im sinh hot văn hóa ca ngư)i Kinh Bc gii thích tên gi Quan h. Sau khi các làng ã “kt ch”, các Lin 68 V.T.T. Nhàn / Tp chí Khoa hc HQGHN: Nghiên cu Nưc ngoài, Tp 31, S# 1 (2015) 64-71 Anh, Lin Ch ca hai làng s2 coi nhau như nhng ngư)i thân thi"t, như h hàng ca nhau. Vì th", c*m t& “Quan h” nên ư%c hiu theo nghĩa “Quan h vi nhau như H hàng” [11]. Như vy, ch riêng trong ti"ng Vit ã có rt nhiu cách hiu khác nhau ca m t c*m t& “Quan h”. Vi c gi trong ngôn ng ích là nhng ngư)i chưa t&ng ti"p xúc vi loi hình ngh thut này thì vic hiu úng n i hàm khái nim là iu rt khó khăn. Hơn na, theo phân loi ca Bayar, thông qua th thut “mưn t” thì các c*m tương ương ư%c to ra trong (ging tung, ging chèo, ging lý, ging văn). Trư)ng h%p th năm, ging ch m t âm iu ph* m# (u cho m t âm iu chính hay k"t h%p vi m t âm iu khác (ging b/ chèo, ging b/ hãm). Trư)ng h%p th sáu, ging ch nhiu âm iu không ging nhau ư%c t$ng h%p trong m t bài hát c* th vi nhiu l)i ca khác nhau (ging năm cung, ging ba mươi sáu) [13]. Do ó, khái nim “tune”, “tone” hay “song” trong ngôn ng ích ch có th to ra tương ương nghĩa hUp hay tương ương biu vt (denotative equivalence) mà chưa t ư%c tương ương ngôn ng ích ch t cp tương ương thp nghĩa r ng hay tương ương biu cm nht (zero equivalence) [12]. Do ó, s lư%ng dch gi áp d*ng ơn thu(n m t th thut mưn (connotative equivalence) theo phân loi ca Koller [14]. t không nhiu. 3.3. Bt t (reduction): th thut này ư%c 3.2. Dch nghĩa en (literal translation): vi th thut này, nghĩa en ca t&ng t& trong thut ng ư%c gi li (hát i áp = challenge-and-response singing, bài c = unique song, cơi tr(u = betel tray). Song, theo Newmark, dch nghĩa en ch có tác d*ng khi tn ti tương ương s# ch (“referent”) và hiu ng ng d*ng (“pragmatic effect”) gia ngôn ng ngun và ngôn ng ích. Trong các trư)ng h%p ngư%c li, th thut này không mang li hiu qu. Ví d*, khái nim “ging” trong âm nhc Quan h có ít nht sáu cách hiu. Trư)ng h%p th nht, ging là khái nim sơ gin v âm sc ch t(m c áp d*ng khi dch m t s c*m t& như “qu(n nghiêm ng s trúc bâu” = trousers, “áo m ba m by” = tunic, “dép mũi cong” = slippers, “váy lưPi trai by bc” = gown, “khăn x"p” = turban, nh!m to ra hình nh chung và ngn gn nht v trang ph*c, song li làm mt i tính th+m m/ ca khái nim trong ngôn ng ngun. Thc t" cho thy, quá trình sáng to nhng làn iu dân ca Quan h ph(n ln xut phát t& mch ngun thơ ca. Do vy, ngôn ng ư%c s d*ng trong văn hóa Quan h luôn mang m y"u t v(n iu. Ví d*, chi"c áo năm thân mà các Lin Ch thư)ng dùng ã ư%c thi v hóa ca ging hát t nhiên (ging th, ng). thành áo “m ba m by”, hay trang ph*c ca Trư)ng h%p th hai, ging ch m t âm iu chung cho nhiu bài hát c* th (ging h la, ging ưng bn, ging la r-ng). Trư)ng h%p th ba, ging không ch riêng m t âm iu, mà ch chung m t t$ng s âm iu ca nhiu bài hát c* th ư%c x"p thành m t loi (ví d*, ging giã bn là ch chung nhng âm iu riêng bit, l)i ca khác nhau ư%c hát lên lúc sp t& giã vào cui cu c hát như bài Giã bn, Chia r. ôi nơi). Trư)ng h%p th tư, ging ch các âm iu khác nhau nhưng cùng chung m t ngun gc Lin Anh là loi qu(n ng tròn, ng, may b!ng dim bâu li ư%c so sánh ví von thành hình nh “qu(n nghiêm ng s trúc bâu”. Khi dch gi s d*ng các c*m t& tương ương như “trousers”, “tunic”, “slippers”, cht ngh thut trong t&ng thut ng gc ã không ư%c gi li. Ngoài ra, vic bt t& trong khái nim ngun cũng d1 gây nh(m l.n cho i tư%ng ti"p nhn # ngôn ng ích. Ví d*, m t s du khách ư%c hi cho r!ng, danh t& “tunic” khi"n h hình dung "n m t chi"c áo thân dài, có th m,c k"t ... - tailieumienphi.vn