Xem mẫu
- NGND TR NH TRÚC LÂM GS – TS KH NGUY N VĂN H NG X SƯ P H M NHÀ XU T B N I H C QU C GIA HÀ N I
- L I NÓI U nâng cao năng l c sư ph m cho giáo viên, vi c i sâu tìm hi u nh ng tri th c sư ph m là r t c n thi t, c bi t là h th ng nh ng tri th c và k năng giao ti p sư ph m trong ho t ng thư ng nh t c a ngư i giáo viên. nư c ta ã không ít các tác gi cptivn này, t các sách giáo (1) khoa gi ng d y các b c h c cho n sách chuyên kh o và c nh ng cu n sách mang tính ng d ng trong các lĩnh v c ho t ng ngh nghi p khác nhau(2). Tuy nhiên, do tính ch t c bi t a d ng và t nh trong ho t ng giao ti p, m i cu n sách v n ch bao g m m t ph n nh trong tri th c và các k năng có liên quan t i v n . Cho dù như v y, song trong th c t , m i cu n sách ã b sung thêm kh năng tư1duy sư ph m, t o ra nhi u cơ s khoa h c cho các ho t ng th c ti n c a ngư i làm công tác giáo d c. V i ý nghĩa ó c a s tìm ki m, chúng tôi cũng cô g ng ưa ra m t h th ng ki n th c sư ph m v m t b ph n c a ho t ng giao ti p gi a ch th (giáo viên) v i m t ch th khác (h c sinh) trong quá trình gi i quy t các tình hu ng sư ph m, ó là ho t ng ng x . Nh ng v n mà chúng tôi c p t i trong cu n sách s không i sâu tìm hi u các cơ s tri t h c, tâm lý h c ho t ng ng x mà ch y u s t p trung làm sáng t b n ch t c a ng x trong giao ti p gi a th y và trò theo quan i m ho t ông và giáo d c, ng th i cũng ch ra m t s khó khăn mà giáo viên thư ng g p ph i khi gi i quy t các tình hu ng sư ph m trong ho t ng c p t i ng x sư ph m trong nhà trư ng ng x . Do gi i h n v kinh nghi m, chúng tôi ch PTTH, gi a th y và trò trong ho t ng giáo d c và giáo dư ng trư ng h c. Ch c ch n trong quá trình biên so n cu n sách, chúng tôi không tránh kh i nh ng khi m khuy t v n i dung và hình th t p th tác gi chúng tôi mong ư c các b n c và ng nghi p góp ý chúng tôi xin chân thành c m ơn. PGS - TSKH Nguy n Văn H NGND PGS - TSKH Tr nh Trúc Lâm (1) Giao ti p sư ph m. PGS.PTS Ngô Công Hoàn - PGS. PTS Hoàng Anh (Giáo trình ào t o giáo viên THCS H C SP). NXB GD - 1998. (2) Giao ti p và ng x sư ph m. Ngô Công Hoàn (dùng cho GV m m non). HSP - HQG Hà N i - 1997; Tâm lý h c ng x Lê Th B ng - H i Vang, NXB GD - 1997.
- P h n I: GIAO TI P VÀ NG X
- I. KHÁI NI M V GIAO TI P Trong cu c s ng, con ngư i có nhi u nhu c u ho t ng t n t i và phát tri n. Có nh ng nhu c u mang tính sinh t n như ăn, , sinh n .v.v... song có nh ng nhu c u vư t ra kh i tính b n năng c a ng v t ó là nhu c u giao ti p. ành r ng ng v t cao c p, hành ng giao ti p v n t n t i (nhu c u s ng v i cha m , b y àn), song ch t lư ng giao ti p và ph m vi giao ti p thì không m t loài ng v t nào có th so sánh v i con ngư i. có ư c s khác bi t này trong giao ti p ngư i khi so sánh v i ng v t là nh vào k t qu c a s phát tri n xã h i. Con ngư i trong quá trình hoàn thi n mình, m t m t ph i thích ng d n v i tính a d ng, phong phú và ph c t p c a t nhiên, m t khác có th t n t i và phát tri n, ph i có s liên k t gi a các cá th theo nh ng chu n m c nh t nh, chính trong quá trình liên k t này ã t o nên tính xã h i c a con ngư i. Do ó có th nói, cùng v i lao ng, ho t ng giao ti p ư c coi là m t trong nh ng c trưng n i b t, cơ b n t o nên tính ngư i, ph n ánh b n ch t c a con ngư i, v a như là phương th c liên k t gi a con ngư i v i con ngư i, gi a con ngư i v i t nhiên, v a như là k t qu c a s phát tri n th gi i v t ch t và c a các m i quan h xã h i. V i ý nghĩa như v y, ho t ng giao ti p là nhu c u t t y u c a m i ngư i và toàn th xã h i. Thông qua ho t ng giao ti p m i cá nhân bi u hi n mình như m t ch th , b c l tính cách, kinh nghi m s ng và r ng hơn là c nhân cách c a m t ch th . Ho t ng giao ti p mang tính xã h i - l ch s . N u con ngư i là m t s n ph m c a s phát tri n l ch s - xã h i thì theo ó, ho t ng giao ti p c a m i cá nhân cũng mang tính l ch s c th . M i giai o n phát tri n l ch s ư c c trưng b i các phương th c s n xu t nh t nh, trong ó t n t i nh ng quan h s n xu t (m i quan h gi a con ngư i v i con ngư i i v i s chi m o t, s h u, phân ph i và s d ng nh ng cơ s v t ch t v t nhiên và s n ph m ho t ng) bên c nh l c lư ng s n xu t. M i cá nhân, tùy thu c vào v trí c a mình trong xã h i, ch u s ràng bu c v tư tư ng, i u ki n kinh t , v th chính tr , h c v n.v.v... s hình thành m t h th ng giao ti p khác bi t so v i ngư i khác. M i c ng ng ngư i, dư i nh hư ng c a cùng m t h tư tư ng, m t hoàn c nh kinh t , m t truy n th ng văn hóa thư ng có nh ng i m chung trong ho t ng giao ti p. V i cách hi u như v y, ho t ng giao ti p trong b t c i u ki n xã h i, l ch s nào cũng mang d u n c a giai c p, t ng l p truy n th ng văn hóa nh t nh. M i cá nhân ho t ng trong nh ng lĩnh v c ho t ng khác nhau i u ki n ho t ng và nh ng yêu c u c a ngh nghi p t ra cho m i cá nhân là cơ s hình thành nh ng c i m giao ti p mang tính ngh nghi p. Ho t ng giao ti p còn mang m s c thái tâm lý c a ch th . Nh ng y u t v khí ch t, v n sông, thói quen l a tu i, gi i tính và nh ng nét tính cách c a m i ngư i t o nên s phong phú riêng bi t trong giao ti p gi a ngư i này v i ngư i khác. ã nói t i giao ti p là nói t i m t ho t ng x y ra gi a ngư i này v i ngư i khác trong m t quan h xã h i nh t nh. Chúng ta có th k t i m t s m i quan h xã h i
- thư ng th y, trong ó di n ra các ho t ng giao ti p, ó là: M i quan h huy t th ng gi a nh ng ngư i trong m t dòng h , m t gia ình; M i quan h th b c gi a c p trên và c p dư i, gi a ngư i i u khi n và ngư i b i u khi n; M i quan h công dân, ây là m i quan h r ng nh t bi u hi n s bình ng v trách nhi m và quy n l i c a m i cá nhân trong c ng ng trư c nh ng chu n m c o c, pháp lu t. M i quan h huy t th ng ch a ng nh ng y u t trên dư i c a quan h th b c và b n thân m i quan h th b c cũng ch a ng nh ng y u t c a quan h công dân và huy t th ng. Ho t ng giao ti p ngư i di n ra trong s v n ng c a nh ng m i quan h nêu trên bên c nh các m i quan h v giai c p, truy n th ng, văn hóa và c nh ng quan h gi a ngư i và t nhiên. Tùy thu c vào s có m t c a ch th m t trong các m i quan h nêu trên mà c i m c a ho t ng giao ti p s nhu m màu s c c a m i quan h ó. Ho t ng giao ti p ư c th c hi n trong nh ng không gian và th i gian xác nh. Tùy thu c vào m c ích, tính ch t ho t ng, cá tính và nhu c u c a m i cá nhân mà kho ng không gian và th i gian tiêu phí cho giao ti p có th r ng h p, dài ng n khác nhau. Ho t ng giao ti p di n ra hàng ngày, trong nh ng i u ki n bình thư ng c a i s ng (chào h i, trao i công vi c, giao nh n nhi m v , v.v…) song cũng r t thư ng g p nh ng trư ng h p các m i quan h giao ti p di n ra trong nh ng tình hu ng có v n , òi h i tính nh y c m và kh năng nh hư ng khi gi i quy t các m i quan h ó c a ch th . Trong nh ng hoàn c nh như v y, tính ch t c a quan h giao ti p ư c bi u hi n thông qua năng l c ng x c a m i cá nhân. i u mà chúng tôi s c p m t cách có h th ng nh ng ph n ti p theo. Ho t ng giao ti p di n ra dư i b t kỳ d ng nào u bao g m trong ó có s tham gia c a các ch th giao ti p trên các m t: Sinh h c (t m vóc, dáng ngư i, khuôn m t, khí ch t, .v.v...); Tâm lý (tính cách, ngôn ng , hành v ho t ng, v.v.. Xã h i (kinh nghi m s ng, v n tri th c, kh năng bi u c m, năng l c nh n bi t i tư ng và d oán k t qu v v). Có th nói ho t ng giao ti p bi u hi n quan h tr c ti p gi a ngư i - ngư i, là s th hi n tr c di n gi a các nhân cách, nó là s c th hóa các quan h xã h i (trong ó các m i quan h xã h i ư c hi u là các quan h bên ngoài, gi a ngư i v i ngư i thông qua th ch , lu t nh,...), là quá trình chuy n các quan h xã h i vào các ch th giao ti p ho t ng. Giao ti p không ơn thu n là s th a mãn các nhu c u cá nhân mà còn là quá trình giúp cho m i ch th giao ti p nh n bi t mình, ki m nghi m ư c kinh nghi m c a b n thân thay i, ho c b sung trong nh ng i u ki n tương t . Nói m t cách khác, giao ti p t o ra nh ng nh hư ng và tác ng qua l i gi a các ch th giao ti p c v m t tâm lý và v m t giáo d c v i s hình thành, bi n i các ph m ch t nhân cách c a cá nhân. c trưng giáo d c c a ho t ng giao ti p có m t thư ng xuyên trong quá trình giao ti p và nh ng gì ch th rút ra ư c sau giao ti p s giúp m i ch th tích lũy ư c tri th c, k năng t n t i trong c ng ng thông qua nh n bi t i tư ng và t nh n bi t mình, thông qua hi u qu t t i c a quá trình giao ti p.
- II. KHÁI NI M V NG X Con ngư i mu n t n t i, trư c h t ph i d a vào b n ch t t nhiên nh s ti n hóa c a th gi i v t ch t, vì th nó ch u s chi ph i c a t nhiên và cũng ng th i tác ng l i t nhiên nh nh ng ph n ng c a cơ th . K. Marx nói: "Gi i t nhiên là thân th vô cơ c a con ngư i... con ngư i s ng d a vào t nhiên. Như th nghĩa là, t nhiên là thân th c a con ngư i, kh i ch t, con ngư i ph i trong quá trình giao d ch thư ng xuyên v i thân th ó"(l). Nh ng ph n ng áp l i i v i t nhiên (theo nghĩa là th gi i v t ch t bao quanh m i ngư i và theo nghĩa là nh ng con ngư i khác, nh ng m i quan h khác, k c nh ng s n ph m do con ngư i t o ra) theo cách này hay cách khác có th coi là ng x . ng x có th hi u theo nghĩa h p i v i gi i ng v t, bao g m t t c nh ng ph n ng thích nghi c a m t cơ th có h th ng th n kinh th c hi n nh m áp tr l i nh ng kích thích ngo i gi i trong ó ang t n t i cơ ch s ng. Nh ng ph n ng c a ch th (cơ ch s ng) và nh ng kích thích ngo i gi i là có th quan sát ư c1 ng x c a m t sinh v t bao g m ph n ng c a c gi ng và cho m i cá th và nh ng ph n ng y di n ra tương i n nh. Theo tính ch t y, Edclaparide - nhà tâm lý h c Thu Sĩ còn g i ng x là x s (conduite). ng x trong xã h i ư c hi u là cách hành ng c a các vai trò xã h i nào ó trư c m t ch th xã h i khác cũng có m t v trí xã h i. Như v y ng x xã h i trư c tiên là cách hành ng c a các vai trò xã h i v i nhau và sau n a là cách hành ng c a ch th i v i chính b n thân mình, vi v t, v i môi trư ng t nhiên. Quan h xã h i, như ta th y, ph n ánh s ràng bu c gi a các cá nhân v i nhau, gi a cá nhân v i các nhóm ngư i và gi a các c ng ng trong xã h i. Khái ni m quan h xã h i trên th c t là m t khái ni m tr u tư ng, song nó l i luôn luôn là m t hi n tư ng v t ch t h u hình, b i nói t i quan h xã h i là nói t i các ho t ng c th (k bán - ngư i mua trong thương trư ng; chăm sóc, thương yêu nhau trong gia ình; chém gi t nhau trong chi n cu c; chăm sóc cây con trong tôn t o c nh quan môi trư ng; trang i m ăn m c trong sinh ho t cá nhân,.v.v...). ng x ngư i t n t i m t s y u t g n bó v i nhau th nh t, ch th ng x luôn luôn có ý th c v vi c mình làm trên cơ s c a nh ng kinh nghi m ã có. Nói m t cách khác, ch th c m th y, nh n th y, hi u mình ang ng trư c tình hu ng nào t ch c ho t ng áp l i tình hu ng ó. Th hai là tính xu t ngo i c a ch th , nghĩa là trong ng x , nh ng suy nghĩ c a ch th luôn ư c bi u th ra bên ngoài (hành ng, c ch , ngôn ng , s c thái tình c m.v.v....) i tác và nh ng ngư i xung quanh có th quan sát, nh n bi t ư c. Th ba là ng x ư c di n ra trong nh ng không gian và th i gian xác nh, môi trư ng ng x r t a d ng, phong phú, trong ó 1 K.Marx. B n th o kinh t tri t h c năm 1844. NXB S th t. Hà N i - 1962. tr.92. 6
- t n t i nh ng con ngư i, nh ng v t th , c nh quan g n gũi v i ch th . Trong i s ng cá nhân, m t ho t ng ng x nào ó ư c cá nhân th c hi n thư ng xuyên i v i nh ng tình hu ng cùng lo i, khi ó ta nói cá nhân y có m t t p quán cá nhân. Tương t như v y v cách t o l p, n u nhi u cá nhân trong m t xã h i thư ng xuyên l p l i ng x m t cách tương i như nhau và di n ra trong m t th i gian dài c a l ch s , khi ó ta có m t t p quán xã h i. Và cũng như v y, n u t i nhi u th i i m c a l ch s , nhi u xã h i khác nhau, m t t p quán xã h i ư c l p i l p l i tương i như nhau, ta có m t phong t c xã h i. Dù cho hoàn c nh và các m i quan h là r t khác bi t, song ng x c a m i ngư i không di n ra m t cách tùy ti n mà thư ng tuân theo m t cách nào ó. ng x theo cách này hay cách khác b chi ph i b i i u ki n sinh h c c a m i cá nhân, c a gia ình và c a nh ng nhóm ngư i trong xã h i. Cũng c n ph i nh n bi t r ng, m i gia nh, m i c ng ng ngư i, t n t i và thích ng v i xã h i u có nh ng quy nh riêng v ng x . Vi c th c hi n nh ng chu n m c có gi i h n này di n ra nhi u l n tr thành n p ng x . Ch khi nào vi c thi hành nh ng n p ng x này tr nên quen thu c i v i cá nhân khi ó t p quán ng x m i xu t hi n. Trong hi n th c c a xã h i, dư i nh hư ng c a i u ki n v t ch t (m c s h u t ư l i u, c a c i ; kh năng ti p nh n và phân chia thành ph m lao ng,.v.v...) và i s ng tinh th n (truy n th ng, văn hóa, tư tư ng, t p t c, tôn giáo,v.v....) chúng ta u có m t c m nh n chung r ng s phân chia ng c p, giai c p và nh ng nhóm s c t c ã s n sinh ra nh ng con ngư i có m t s nét tương ng v suy nghĩ, hành ng theo nh ng m c thư c ư c c xã h i coi là giá tr và ư c th a nh n. Nh ng m c thư c ó giúp m i cá nhân có ư c m t nh hư ng riêng trong ng x phù h p v i c ng ng, dân t c mà mình ang t n t i và ư c g i là khuôn m u ng x . M t ng x có th tr thành khuôn m u khi nó ư c l p l i thư ng xuyên b i nhi u cá nhân trong m t c ng ng b i nh ng lý do sau ây: Trư c h t, cho dù m i cá nhân có nhu c u v tinh th n v t ch t khác nhau, có nh ng cách th c th a mãn nhu c u c a b n thân theo b n năng c a riêng mình, song gi a h v n có nh ng m i liên k t ho c t giác, ho c t phát nh m b o t n v trí xã h i c a m i cá nhân. Ch ng h n, ng x gi a con cái v i cha m , m c dù ngôn t có th di n t khác nhau m i c ng ng: b , m , th y, u, c u, m , song cái chung nh t trong ngôn ng ng x gi a con cái v ib m m i th i i v n n gi u sau nó ó là s tôn kính và thương yêu. M t khác, nh có h th ng di s n trong s phát tri n c a cá nhân, nh ng th h sau luôn luôn ư c th a hư ng nh ng khuôn m u ng x v n có do các th h i trư c truy n l i, ó là nh ng ng x ã ư c t ng quát hóa, tiêu chu n hóa và h p th c hóa dùng làm chu n m c phân bi t nh ng gì có th ch p nh n ư c và nh ng gì không th ch p nh n ư c(1). Như v y, m t khi khuôn m u ng x v m t ph m vi nào ó trong (1) Joseph H.Fichter. Xã h i h c (Tr n Văn ĩnh d ch). NXB Hi n i thư xã, Sài Gòn - 1973, tr.105) 7
- i s ng xã h i ư c hình thành, nó không còn là cái riêng, cái c th trong m i cá nhân mà ã ư c khách th hóa và ư c coi như m t h th ng tiêu chí giúp m i ngư i l y ó làm thư c o cho các m i quan h xã h i c a b n thân mình. Chính vì l ó, ôi khi ngư i ta còn g i khuôn m u ng x là nh ng khuôn m u văn hóa b i tính khách th hóa nh ng tri th c ti m n trong khuôn m u ng x . Trong xã h i có bao nhiêu m i quan h thì có b y nhiêu ng x và th m chí s lư ng ng x còn l n hơn nhi u l n s lư ng các m i quan h xã h i, song m t ng x ch tr thành khuôn m u văn hóa (theo oàn Văn Chúc, tác gi cu n Xã h i hóa văn hoá) khi nó th a mãn 4 y u t sau ây: "a/ ng x thư ng xuyên ư c l p i l p l i, t c là tính th i gian c a ng x ; b ng x ư c l p l i tương i theo cùng m t cách b i nhi u ngư i, t c là tính không gian c a ng x ; c/ ng x y có tác d ng ch nam, m u m c, hay quy t c cho các thành viên c a m t nhóm hay c a m t xã h i; d ng x y ch a ng m t ý nghĩa xã h i nào ó, t c là nó bi u th ki n th c tư tư ng ho c tình c m mà ch th ã t ư c nói m t cách khác, nó là cái mang vác m t giá tr (kinh t , chính tr , luân lý hay th m m ) (1). Có th nói, h th ng khuôn m u ng x v i tính cách là m t khuôn m u văn hóa chính là nh ng quy chu n m b o cho các m i quan h xã h i ư c b n v ng trong nh ng nhóm xã h i khác nhau, là cơ s xã h i cho vi c xem xét các th lo i và ho t ng ng x . Khuôn m u ng x s dĩ có ư c kh năng thu ph c s ch p nh n c a s ông ngư i trong các nhóm xã h i chính b i nó ã ư c t ng quát hóa t các ng x c a m i cá nhân r i thông qua tuy n ch n i u ch nh, b sung, t o nên nh ng quy chu n và cùng v i nó là t ng bư c h p th c hóa nh ng quy chu n trong m i khuôn m u ng x b ng các bi n pháp cư ng b c (lu t nh, quy ch , n i quy trong cơ quan nhà nư c, hương ư c, gia phong trong làng b n và gia ình), ho c khuy n khích c vũ s t ý th c c a m i cá nhân khi h th c hi n các quan h ng x . Cơ s u tiên c a s tuy n ch n, b sung t o l p các h th ng ng x xã h i ư c b t ngu n t nh ng ng x thư ng nh t c a m i cá nhân, song nh ng ng x này l i ư c xu t hi n v i s chi ph i c a trình s n xu t v t ch t và nh ng m i quan h s h u v t ch t (còn ư c g i chung là phương th c s n xu t xã h i); K.Marx ã ch ra cho chúng ta th y rõ i u ó, ông vi t: "S s n xu t nh ng tư tư ng, bi u tư ng và ý th c trư c h t là g n li n tr c ti p và m t thi t v i v t ch t và trao i v t ch t c a ngư i ta, nó là ti ng nói c a cu c s ng th c t . C ây n a, ngư i ta cũng th y rõ r ng bi u tư ng, tư tư ng, s trao i tinh th n c a ngư i ta u là s n v t tr c ti p c a quan h v t ch t c a h "(2). phương th c s n xu t không t nhiên mà có, nó xu t hi n trong quá trình con ngư i t n t i và phát tri n, ư c t ch c và ch o c a nhóm ngư i n m quy n th ng tr xã h i. Nhóm ngư i này trong m i th i i m c a l ch s trong m t ch ng m c nh t nh là i di n cho toàn xã h i, có kh năng áp ng m t s nhu c u cơ b n c a s ông trong xã h i (chí ít là trong nh ng giai o n u và (1) Xã h i hóa văn hóa. oàn Văn Chúc. NXB Văn hóa Thông tin, Hà N i - 1997. tr.66 (2) K. Marx. H tư tư ng c (B n d ch ti ng Vi t). NXB S th t, Hà N i – 1968, tr. 17. 8
- th i kỳ hưng th nh c a m i cu c cách m ng xã h i), vì th , m i ng x c a cá nhân m t m t mang m nh cá th , m t khác dư i nh hư ng c a h th ng tư tư ng do giai c p i u hành xã h i chi ph i, nh ng ng x này trên th c t v n ch u s i u ph i c a nh ng khuôn m u ng x i di n cho giai c p n m quy n ch o phương th c s n xu t. K.Marx cũng ã t ng nh n xét: "Nh ng tư tư ng c a giai c p th ng tr là nh ng tư tư ng th ng tr trong m i th i i, nói cách khác, giai c p nào ang là l c lư ng v t ch t chi m a v th ng tr trong xã h i thì cũng là l c lư ng tinh th n chi m a v th ng tr . Giai c p nào chi ph i nh ng tư li u s n xu t v t ch t thì ng th i cũng chi ph i luôn c l c lư ng s n xu t, tinh th n nói chung b giai c p th ng tr chi ph i”(1). Hi u theo tư tư ng c a K.Marx, i u ó có nghĩa là, ng x c a m i cá nhân luôn luôn là s an xen gi a ch th v i ng c p, giai c p mà mình ang t n t i và cũng ng th i là s tuân th nh ng khuôn m u ng x ã ư c ch n l c có hi u ng chung i v i toàn xã h i, ch u s chi ph i c a giai c p n m quy n th ng tr xã h i. Logic c a s lý gi i ưa chúng ta t i m t nh n nh r ng, khuôn m u ng x không ph i là b t bi n, nó thay i theo dòng ch y c a l ch s , r ng m i th i i k ti p nhau luôn luôn t n t i m t h th ng khuôn m u ng x v a là s k th a nh ng di s n ng x c a th i i trư c ó, v a là s n y sinh, b sung, hoàn thi n nh ng khuôn m u ng x tương ng v i nh ng phương th c s n xu t m i, quan i m tư tư ng chính tr m i. N u như trong m t nhóm xã h i (m t ngành ngh , m t giai c p, v.v…) cùng v i s thay i v cơ c u và i u ki n v t ch t, tinh th n luôn kéo theo nó s thay i v các chu n m c ng x thì trong m t xã h i, v i tư cách là ngư i i di n cho m t c ng ng, giai c p th ng tr cũng d a trên mô hình xã h i m b o cho nó t n t i thi t k và ch o t h c hi n nh ng khuôn m u ng x tương ng. III. KHÁI NI M V NG X SƯ PH M ng x sư ph m (ƯXSP) là m t d ng ho t ng giao ti p gi a nh ng ngư i làm công tác giáo d c và ư c giáo d c trong nhà trư ng nh m gi i quy t các tình hu ng n y sinh trong ho t ng giáo d c và giáo dư ng. Như v y ƯXSP ư c th c hi n b i nh ng nhân cách (nhân cách giáo viên và nhân cách h c sinh). Th y và trò là nh ng con ngư i c th , nh ng v trí xã h i khác nhau, có trách nhi m quy n h n và l i ích xác nh, ng th i m i ngư i trong h có m t hoàn c nh v gia ình, i s ng tâm lý và nh ng m i quan h riêng bi t. Tuy v y, gi a nh ng cá nhân này có m t i m chung trong ho t ng là u nh m t t i m c ích giáo d c t ng th trong vi c hình thành nhân cách con ngư i m i XHCN Vi t Nam, các ho t ng c a h u di n ra trong môi trư ng sư ph m v i nh ng c trưng v n có c a nó như quan h th y trò, c nh quan trư ng l p, th i gian h c t p, vui chơi,.v.v… Các ng x sư ph m ư c th c hi n ch y u trong các quan h qua l i gi a ngư i (1) K.Marx, sách ã d n, tr.47 9
- làm công tác giáo d c và h c sinh ho c t p th h c sinh, ch u s quy nh và i u ti t c a nh ng chu n m c xã h i, quy ch , n i quy c a các th ch và cơ quan giáo d c n nh cho m i v trí xã h i mà giáo viên ho c h c sinh có trách nhi m thi hành; Trình nh n th c, kinh nghi m và h th ng tri th c, k năng c n cho m c ích và n i dung ng x ; Thái gi a ch th và i tư ng ng x . Ho t ng ng x có ư c là nh s xu t hi n nh ng tình hu ng trong ho t ng giáo d c. Giao ti p sư ph m và ƯXSP u nh m t t i m c ích nào ó v giáo d c, song cái khác trong ƯXSP chính là thái mang màu s c cá nhân và các th thu t bi u hi n thái ó qua t ng c ch , l i nói, s c m t,.v.v... c a các ch th tham gia ng x . Tác gi Ngô Công Hoàn ã nh n nh r t h p lý r ng: "khi s d ng khái ni m giao ti p, là mu n nh hư ng vào m c tiêu công vi c (nh m vào ích t trư c), còn ng x mu n nh hư ng chính nào n i dung tâm lý, cái "b n ch t xã h i" c a cá nhân c a hành vi giao ti p"(1). 1. Ch c năng c a ng x sư ph m Nói t i ch c năng c a ng x sư ph m là nói t i vai trò c trưng c a nó trong s hình thành nhân cách cho h c sinh thông qua các ho t ng giáo d c. Ch c năng c a ƯXSP ư c xác nh trên m c ích giáo d c t ng th và m c tiêu c p h c. Nh ng nh hư ng l n này bao trùm lên t t c ho t ng giáo d c, chi ph i vi c xác nh nh ng ch c năng c a nh ng ho t ng giáo d c và giáo dư ng khác. Ho t ng ng x có m t trong t t c các ho t ng giáo d c, vì th ch c năng c a ng x còn có cơ s t tính ch t riêng bi t c a ho t ng này. Dư i ây chúng ta s xem xét m t s ch c năng cơ b n c a ho t ng ƯXSP. 1.1. Ch c năng thông tin c a ng x sư ph m Ho t ng ng x v b n ch t là m t ho t ng giao ti p xã h i thông qua các phương ti n giao ti p v t ch t và phi v t ch t và nh có nh ng phương ti n này (ngôn ng , v t th , nhân cách c a các cá nhân tham gia giao ti p) mà con ngư i có ư c nh ng m i quan h mang tính xã h i S hi u bi t l n nhau gi a các cá nhân ư c th c hi n nh các kênh thông tin ch a ng trong các phương ti n giao ti p. ng x sư ph m là m t d ng giao ti p xã h i di n ra gi a 2 nhóm xã h i: Giáo viên và h c sinh. Th y và trò có th hi u bi t th u áo nhau hơn nh các thông tin phát ra trong quá trình ng x (trư c, trong và sau quá trình ng x ). Nh ng thông tin có trong ng x giúp cho giáo viên nh n bi t ư c tính cách, nhu c u, s thích năng l c ch m nh, ch y u c a h c sinh, c a nh ng nhóm xã h i mà h c sinh tham gia, ng th i cũng tư nh n bi t năng l c và ngh thu t sư ph m c a b n thân mình. V phía h c sinh, cũng chính trong quá trình ng x các em ti p nh n ư c nhi u hơn h th ng tri th c v cu c s ng, cung cách ói nhân x th , hi u rõ v th c a mình trong t p th quy n l i và trách nhi m c a b n thân trư c c ng ng, bi t ư c tính cách c a th y nh s bi u (1) Ngô Công Hoàn. Giao ti p và ng x sư ph m. NXB HQG, HN – 1997, tr.12. 10
- t c a th y trong ng x . Thông tin có ư c trong ng x không ch do ch th ng x và i tư ng t o ra mà còn nh t p th và c ng ng nơi x y ra ng x (tin t c c p nh t xung quanh tình hu ng, dư lu n và truy n th ng c a t p th ...). Nh có m i quan h di n ra trong các ng x , nh ng thông tin ư c ti p nh n và x lý tr nên rõ ràng hơn v b m t nhân cách c a c ch th và i tư ng ng x b i có nhi u nét tính cách c a con ngư i ch ư c b c l qua nh ng tình hu ng nào ó. Lư ng thông tin có trong ng x qua nhi u l n x lý c a ch th và i tư ng s tr thành v n kinh nghi m ng x cho m i cá nhân, giúp cho m i cá nhân hòa nh p t t hơn vào c ng ng, vào t p th , làm cho nh ng cái v n là chung nh t c a m i ngư i ( o c l i s ng...), tr thành tài s n riêng c a b n thân, có s c thái riêng tương ng v i c i m tâm lý c a m i ngư i. M i ng x có th i t i nh ng hi u qu khác bi t v m t giáo d c nhưng ch c năng thông tin luôn luôn t n t i trong su t quá trình ng x. 1.2. Ch c năng i u ch nh c a ng x sư ph m Ho t ng giáo d c nói chung là m t ho t ng i u ch nh. i u ch nh nh n th c, i u ch nh hành vi i u ch nh ho t ng c a h c sinh. Ngư i giáo viên không th thay th nh ng gì v n ã có trong h c sinh như trình nh n th c, kinh nghi m s ng, các c i m sinh h c c a các em. Ho t ng giáo d c òi h i ngư i giáo viên ph i n m b t ư c các quy lu t hình thành, phát tri n nhân cách c a h c sinh nh ra ư c n i dung, phương th c, phương ti n giáo d c cho phù h p. ng x sư ph m v i tư cách là m t quá trình giáo d c cũng ư c th c hi n theo nh hư ng ó. M i ƯXSP gi i quy t m t nhi m v giáo d c nh m t t i nh ng k t qu c th : ó có th là u n n n m t hành vi sai l m, khuy n khích ng viên m t nhân t t t, phê bình nghiêm kh c trư c khuy t i m c a h c sinh.v.v… và i u ó có nghĩa là liên t c i u ch nh quá trình hình thành nhân cách c a h c sinh theo m t hư ng nào ó có l i cho s phát tri n c a cá nhân và t p th . S i u ch nh này c a ƯXSP di n ra hàng ngày, t c th i và luôn luôn có tính hi u nghi m thông qua nh ng d u hi u có th th y ư c b ng tr c giác (ni m vui hay n i bu n, ôn hòa hay t c gi n, ng c m hay ph n ng quy t li t c a h c sinh). T k t qu c a m i ng x , ch th ng x t th y mình c n ph i làm gì và làm như th nào nh ng ng x ti p theo có ư c hi u qu cao hơn. Như v y ch c năng i u ch nh ư c xét v c hai phía: i u ch nh nhân cách c a i tư ng ng x trong gi i quy t tình hu ng c a ch th và t i u ch nh phương pháp, th thu t ng x c a giáo viên trong và sau m i ng x . 1.3. Ch c năng nh hư ng c a ng x sư ph m nh hư ng trong ng x sư ph m ư c xét t i như là m t ch c năng bao trùm lên các ch c năng khác c a ƯXSP b i tính m c ích chi n lư c c a các ƯXSP. M i ƯXSP gi i quy t m t tình hu ng c th và t t i m t hi u qu nh t nh v giáo d c và giáo dư ng, song cái ích cu i cùng c a m i ng x và c a m t h th ng các ng x là hư ng t i vi c hình thành m t nhân cách t t p hơn, thi t l p ư c m i quan h 11
- t t p b n ch t gi a th y và trò, gi a s ch d n i u ch nh c a ngư i giáo viên b ng t m lòng nhân ái cao c và kinh nghi m ngh thu t sư ph m c a mình v i s ti p nh n, t i u ch nh c a h c sinh: M i quan h gi a cá nhân giáo viên v i t p th h c sinh và gi a các t p th h c sinh v i nhau. Ch c năng nh hư ng v a có tính t ng quan chung cho các thành ph n tham gia ng x , ng th i còn là s nh hư ng ho t ng cho m i thành ph n riêng l tùy thu c vào v trí c a nó trong ƯXSP: nh hư ng ch y u i v i ch th ng x là s c n thi t ph i có ư c h th ng các tri th c, k năng x lý các tình hu ng sư ph m, là s khéo léo i v i sư ph m và ý th c ch o d n d t cho toàn b quá trình ng x t t i m c ích giáo d c. nh hư ng i v i i tư ng ng x chính là giúp h t nh n rõ mình, bi t ư c úng sai, th y quy n l i và trách nhi m i v i t p th , v i xã h i. Có th nói tích lu kinh nghi m s ng, bi t t i u ch nh ý th c, hành vi theo l ph i trong h c t p và rèn luy n là cái ích cu i cùng mà m i ƯXSP c n ph i hư ng t i. S nh hư ng trong ƯXSP không nên hi u như m t con ư ng duy nh t c a m i ƯXSP ph i nh t nh t tuân theo, mà ph i ư c hi u là cơ s cho m i i u ch nh, m i thông tin trong ng x l y ó làm c t lõi v n ng, t t i, còn vi c s d ng nh ng ki u lo i ng x nào, th thu t ra sao l i ph i căn c vào tình hu ng c th c a m i ng x . 2. Nh ng thành ph n tham gia vào ho t ng ng x sư ph m 2.1. ng x sư ph m ư c th hi n trong m t nhóm xã h i c bi t bao g m hai ch th chính là th y và trò , m i ch th gi m t v trí xác nh trong quá trình ng x . Nói t i ƯXSP, trư c tiên là nói t i vai trò c a ngư i giáo viên - ch th ch u nh ng kích thích c a tình hu ng do phía i tác (cá nhân h c sinh ho c t p th h c sinh) gây ra, h v trí c a ngư i ti p nh n thông tin (tình hu ng), x lý thông tin và áp l i ôi tư ng t o ra tình hu ng. Ngư i giáo viên có ho t ng chính là d y h c và giáo d c. Nh ng ho t ng ngh nghi p ã góp c n t o nên nhân cách c a giáo viên - m t trong nh ng y u t tác ng l n nh t t i k t qu giáo d c trong ó có ho t ng ng x . Dư i ây chúng ta s xem xét nh ng nét cơ b n trong ngh d y nghi p và nhân cách c a ngư i th y làm cơ s cho vi c xác nh vai trò ch th c a h trong ƯXSP. * Nh ng c i m cơ b n c a ngh d y h c a/ M c ích c a ngh d y h c M c ích c a ngh d y h c là giáo d c th h tr m t cách toàn di n và hài hòa, chu n b cho h nh ng ph m ch t và năng l c c n thi t áp ng nhu c u c a xã h i trong nh ng i u ki n l ch s c th . Như v y ngh d y h c, lao ng sư ph m có giá tr như là m t nhân t xã h i quan tr ng góp ph n "sáng t o ra con ngư i", góp ph n tái s n xu t s c lao ng xã h i. i tư ng c a ngh d y h c b/ 12
- ng v i m c ích nêu trên, ngh d y h c có i tư ng tác ng là con ngư i (ch y u là th h tr ) mang trong mình nh ng nhân cách xác nh t n t i và phát tri n như là m t th c th xã h i, có ý th c ch ng ti p thu s giáo d c. V i m t i tư ng như v y, k t qu lao ng ngh nghi p c a ngư i giáo viên không ch ph thu c vào năng l c, tài năng sư ph m c a b n thân h , mà còn ph thu c vào c i m nhân cách c a h c sinh vào thái c a h trong vi c ti p thu s giáo d c và quan h c a h v i giáo viên. Vi c n m b t i tư ng giáo d c c a mình m t cách c th , toàn di n làm cơ s cho s thành công trong quá trình lao ng sư ph m c a ngư i giáo viên K. . Usin ã kh ng nh: mu n giáo d c con ngư i v m i phương di n thì trư c h t ph i hi u con ngư i v m i phương di n". c/ Công c lao ng c a ngh d y h c V i i tư ng lao ng c bi t là nh ng con ngư i, công c lao ng c a ngư i giáo viên cũng c n thi t ph i ư c tương ng m t cách c bi t, ó là: - H th ng tri th c mà giáo viên s truy n t cho h c sinh. - H th ng các d ng ho t ng ư c t ch c theo nh ng m c ích sư ph m nh t nh. - Nhân cách c a chính b n thân ngư i giáo viên. - Nh ng phương ti n và dùng d y h c. Có th nói r ng: N u trong lĩnh v c s n xu t v t ch t, công c lao ng là nh ng v t c th mà ngư i lao ng dùng chúng tác ng lên i tư ng lao ng c a mình, thì trong ngh d y h c, ph n l n công c lao ng c a ngư i giáo viên l i chính là b ph n h u cơ g n bó v i b n thân h . d/ S n ph m c a ngh d y h c S n ph m chính c a ngh d y h c là nh ng con ngư i ư c trang b m t cách toàn di n i vào cu c s ng theo nh ng chu n m c ã nh. ó là nh ng con ngư i có s bi n i v ch t so v i th i i m xu t x c a h xét v m t nhân cách. V i s n ph m quý báu này, v i quan i m kinh t , nó ng hàng th hai sau ho t ng khoa h c, nó là m t d ng lao ng s n xu t c thù - lao ng s n xu t phi v t ch t. e / Th i gian và không gian lao ng sư ph m - V th i gian lao ng c a ngư i giáo viên ư c chia thành hai b ph n: B ph n theo quy ch g n li n v i th i gian làm vi c hành chính và b ph n ngoài quy ch g n li n v i th i gian ngoài gi hành chính . - V không gian, lao ng sư ph m ư c ti n hành trong hai ph m vi không gian cơ b n là trư ng ng v i th i gian theo quy ch , và nhà ng v i th i gian ngoài quy ch . Ngoài ra, ho t ng lao ng c a ngư i giáo viên còn có th di n ra môi trư ng xã h i, ngoài thiên nhiên, t i các xư ng máy, cơ quan khác,.v.v... 13
- f/ H th ng nh ng k năng ng giáo d c c a ngư i giáo viên m b o cho ho t t hi u qu : + Nhóm k năng thi t k , nhóm k năng này giúp cho giáo viên nhìn th y trư c và thi t k các k ho ch, n i dung, hình th c, phương pháp ti n hành các d ng ho t ng c a mình cũng như c a h c sinh, d oán nh ng gì s x y ra trong quá trình giáo d c và các ho t ng kh c ph c nh ng khuy t t t ó. - Nhóm k năng t ch c: Giúp ngư i giáo viên th c hi n n i dung "thi t k " ã v ch ra. - Nhóm k năng giao ti p: Giúp giáo viên bi t cách giao ti p v i i tư ng giáo d c c a mình và nh ng l c lư ng xã h i có liên quan t i quá trình giáo d c. - Nhóm k năng nh n th c: Giúp giáo viên bi t t ánh giá ư c ti n trình và k t qu ho t ng giáo d c c a mình và ng nghi p, c bi t là c a h c sinh và c a ng nghi p không ng ng hoàn thi n, i u ch nh tác ng sư ph m cho phù h p v i quy lu t giáo d c. + H th ng nh ng k năng chuyên bi t. H th ng này bao g m nh ng nhóm k năng sau ây: - Nhóm k năng gi ng d y: Bao g m nh ng k năng l a ch n n i dung d y h c, l a ch n và v n d ng phương pháp, hình th c t ch c d y h c, k năng xác nh các bư c lý lu n d y h c c th (m c ích, nhi m v d y h c....), k năng so n bài lên l p k năng t ch c các d ng ho t ng h c t p t p th và c l p c a h c sinh, k năng phát hi n và b i dư ng h c sinh gi i, cũng như h c sinh cá bi t, k năng s d ng và ch t o các phương ti n và dùng d y h c, k năng phân tích, ánh giá, rút kinh nghi m các d ng ho t ng d y h c, k năng ki m tra, ánh giá tri th c, k năng, k x o c a h c sinh... - Nh ng k năng giáo d c: Bao g m nh ng k năng như: Xác nh m c ích, nhi m v giáo d c h c sinh, xây d ng t p th h c sinh do mình ph trách, ph i h p và v n ng các l c lư ng xã h i tham gia giáo d c, giáo d c lao ng, hư ng nghi p, giáo d c h c sinh cá bi t, phân tích ánh giá, rút kinh nghi m các ho t ng giáo d c, ki m tra, ánh giá k t qu rèn luy n, tu dư ng c a h c sinh... Nhóm k năng nghiên c u khoa h c nói chung và khoa h c giáo d c nói riêng, bao g m nh ng k năng: Xác nh các bư c nghiên c u, v n d ng nh ng phương pháp và t ch c nghiên c u, phân tích và x lý các tài li u thu th p ư c, trình bày và b o v tài nghiên c u. - Nhóm k năng ho t ng xã h i: Bao g m k năng tham gia các ho t ng xã h i có liên quan t i công tác giáo d c h c sinh, t ch c cho h c sinh tham gia các ho t ng xã h i... - Nhóm k năng t h c: K năng l p k ho ch và t ch c t b i dư ng v chuyên môn, v n d ng các phương pháp và phương ti n t h c, thích ng mau chóng v i 14
- nh ng thành t u khoa h c có quan h v i chương trình d y, t ánh giá t i u ch nh ho t ng, t ào t o c a mình... 2.2. c i m nhân cách c a ngư i giáo viên Khi bư c chân vào b t c m t ngh nghi p nào, b n thân nh ng i u ki n c a ho t ng trong môi trư ng ó t m i cá nhân trư c nh ng yêu c u tương ng. Kh năng thích ng c a m i cá nhân v i nh ng yêu c u này c a ngh nghi p là khác nhau và b chi ph i b i cơ ch sinh h c - tâm lý riêng bi t c a m i cá nhân, b i nh ng i u ki n khách quan có tính xã h i, c a môi trư ng ngh . Nhân cách ngh nghi p ư c hình thành và phát tri n chính trong quá trình thích ng này, là c i m mang tính xã h i c a toàn b quá trình ho t ng ngh nghi p. Vì th , trư c khi c p t i nh ng n i dung ho t ng c th c a ngư i giáo viên, chúng ta c n thi t ph i xét t i nh ng v n có liên quan t i c u trúc nhân cách c a giáo viên. Nhân cách c a m i cá nhân bao g m nh ng ph m ch t chung, ph m ch t riêng và ơn nh t, th hi n dư i d ng hình chóp mà áy c a nó là nh ng ph m ch t mang d u n sinh h c và nh là ph n mang d u n xã h i . Nh ng ph m ch t chung c a nhân cách bao hàm song nó tư tư ng, chính tr , o c, th m m ,v.v... Ph m ch t riêng c a nhân cách bao g m: Kinh nghi m th c ti n trong ho t ng ngh nghi p năng l c, h ng thú, k năng, k x o, v.v...). Nh ng ph m ch t riêng l i bi u hi n nh ng năng l c ngh nghi p như k năng nh n th c, thi t k , giao ti p, chuy n t i thông tin và t ch c. H th ng các ph m ch t riêng bi t trong nhân cách c a ngư i giáo viên còn bao hàm c nh ng c i m c a các quá trình tâm lý cá nhân và c i m c a các ki u th n kinh cao c p cũng như khí ch t. Trên th c t , s khác bi t gi a ngư i này và ngư i khác chính là do s khác bi t c a nh ng ph m ch t nhân cách ã nêu trên, m t khác, tính a d ng và nh ng yêu c u nhi u v c a ngh làm xu t hi n s khác nhau c a nhân cách. i v i nhân cách c a giáo viên, có th nêu ra 4 ti u c u trúc tương ng, ó là: - Ti u c u trúc o c xã h i và o c ngh nghi p c a giáo viên. N i dung c a ti u c u trúc này ch a ng các ph m ch t giao ti p v i tr , vòng ham mu n giáo d c tr . Ti u c u trúc th hai ư c xác nh b i nhi u ph m ch t chuyên ngành như kh năng nh y c m trư c các hành vi c a tr , s am hi u sâu s c di n bi n tâm - sinh lý c a tr trong quá trình giáo d c. Ti u c u trúc th ba g m m t t h p các ph m ch t tâm lý như xúc c m, ý chí,v.v... Ti u c u trúc th tư bao g m các m c bi u hi n khí ch t, thang b c hưng ph n và c ch , v.v... Ngoài nh ng ph m ch t nêu trên, trong nhân cách c a giáo viên không th không c pt i khái ni m h c v n ngh nghi p. H c v n ngh nói chung không tách kh i nh ng gì có trong văn hóa c a nhân lo i, nhưng nó còn bao g m c nh ng c i m cá nhân bi u hi n trong h c v n qua m t con ngư i c th . 15
- i v i ph m ch t sư ph m, có th nêu dư i ây nh ng d u hi u thành ph n như: S v ng vàng v h ng thú và nhu c u giáo d c, s phát tri n hài hòa v trí tu o c và th m m tay ngh sư ph m, nh ng c i m c a lòng nhân ái i v i tr , các ph m ch t t hoàn thi n, m c bi u hi n các ki u khí ch t, t m hi u bi t r ng rãi v khoa h c, ngh thu t th m m , năng l c sáng t o trong công tác giáo d c, kh năng i u ti t các quá trình xúc c m, ý chí,v.v... c a b n thân. T t nhiên, văn hóa sư ph m không ph i là k t qu c a phép c ng cơ h c các thành ph n nêu trên, mà là s k t h p hài hòa gi a chúng trong nh ng i u ki n, tình hu ng sư ph m c th . Cơ s c a h c v n sư ph m là các thành ph n h c v n chung như th gi i quan, o c, th m m , trí tu c a ngư i giáo viên. Thi u làm vi c liên t c và s n l c c a b n thân, ngư i giáo viên không th làm cho nhân cách c a mình t t i nh cao c a h c v n sư ph m. Nói m t cách khác, h c v n sư ph m là s n ph m chín mu i c a m t quá trình dày công t rèn luy n y sáng t o và t tin c a m i ngư i giáo viên. Có s hi u bi t sâu r ng v khoa h c, ó là cái c n thi t cho mình, nhưng ngh d y h c bao gi cũng g n ch t v i s truy n th nh ng hi u bi t ó cho ngư i khác. Ngư i giáo viên c n ph i bi t cách chuy n t i s hi u bi t c a b n thân mình cho h c sinh. M.I.Calênin ã nh n xét: "Tôi bi t nhi u ngư i n m v ng môn h c r t sâu s c nhưng h n chưa ph i là nh ng ngư i giáo viên n u như anh ta không bi t trình bày s hi u bi t c a mình. i u c n thi t là ph i bi t thu nh n ki n th c và bi t cách trình bày nó như th nào cho ngư i nghe có th ti p nh n ư c". òi h i này i v i ngư i giáo viên liên quan t i nh ng y u t t o nên tay ngh và ngh thu t sư ph m c a h . Th t may m n n u như m t ngư i nào ó bư c chân vào ngh sư ph m có ư c m t gi ng nói hay, s c truy n c m l n cùng v i nh ng năng khi u khác t o ra cho h nh ng cơ s ban u c a m t tài năng sư ph m. Song như b t .. c m t lĩnh v c khoa h c nào khác, tài năng sư ph m thư ng r t ít ư c th y m t cách hi n nhiên. i u ó có nghĩa là: Mu n tr thành m t giáo viên gi i thì không nh t thi t ph i có tài năng sư ph m, nhưng rõ ràng con ngư i ó ph i có chí hư ng, quy t tâm và ngh l c, ó chính là ti n d n chúng ta t i tài năng sư ph m. A.X. Macarenco ã tin tư ng m t cách sâu s c r ng: "Ngh thu t là cái mà ngư i ta có th tt i ư c và n u con ngư i có th tr thành ngư i th ti n lão luy n n i ti ng, m t th y thu c giàu kinh nghi m, thì ngư i ta cũng có th tr thành m t nhà giáo th t gi i và m i các b n, nh ng nhà giáo tr tu i nh t nh s tr thành giáo viên gi i trong ngh d y h c n u không b d s nghi p c a mình, còn như các b n tr thành ngư i lão luy n n m c nào, i u ó ph thu c vào s c g ng c a b n thân". Nh ng cơ s lý thuy t làm n n t ng cho s hình thành ngh thu t sư ph m c a giáo viên là quá trình nghiên c u m t cách có h th ng các b môn khoa h c giáo d c như giáo d c h c i cương, tâm lý h c, phương pháp gi ng d y b môn Nhưng hoàn thi n tay ngh sư ph m, nh t thi t ph i tr i qua nh ng kinh nghi m giáo d c th c ti n c a b n thân và ư c s giúp c a ng nghi p. M i kinh nghi m c n ư c thư ng xuyên phân tích t ng k t, v n d ng m t cách linh ho t trong nh ng ho t ng và hoàn 16
- c nh giáo d c c th . M t b ph n t o nên tay ngh c a giáo viên là k thu t sư ph m. K thu t sư ph m nó ư c bi u hi n b i m t t h p nh ng k năng và k x o c n thi t ng d ng m t cách có hi u qu h th ng các phương pháp và nh ng nh hư ng sư ph m trong quá trình giáo d c h c sinh. K thu t sư ph m bao g m trong nó k thu t ch n ng i u và t ng khi giao ti p v i h c sinh, k thu t i u ch nh s chú ý c a mình cũng như c a tr , nh p i u c m xúc và tình c m trong nh ng hành ng và quy t nh sư ph m, nh ng k x o i u khi n và bi u hi n thái c a mình trư c nh ng sai sót c a h c sinh. Như ta bi t, ho t ng hàng ngày c a m i giáo viên g n li n v i vi c giao ti p cùng i tư ng giáo d c c a mình. Trong quan h giao ti p ó, ngư i giáo viên ph i t p d n cho mình bi t i u ti t nh ng bi u c m c a mình thông qua hành vi và l i nói. K.D.Usinxki ã t ng vi t: "Trong nhà trư ng c n thi t ph i có s nghiêm kh c và vui v nhưng không nên bi n t t c m i vi c thành trò ùa. M m m ng ph i nghiêm túc, danh d c n có s theo dõi, lòng nhân t không dư c y u u i, s quy c không ư c c u kỳ. i u cơ b n là ho t ng c a lý trí ph i thư ng xuyên". ó cũng chính là s khéo léo i v i sư ph m, m t trong nh ng ph m ch t sư ph m quý báu nh t c a ngư i giáo viên, nó òi h i ngư i giáo viên ph i t bi t mình và bi t ngư i m t cách h t s c t nh và sâu s c. M t bi u hi n c a nét m t, m t âm i u c a l i nói, m t s kìm mình khi c n thi t có nh hư ng tr c ti p t i k t qu giáo d c. T t c cái ó ph i xu t phát t nh ng tình c m chân th c c a ngư i giáo viên, ph i nhu m màu s c c a ngh thu t i vào lòng ngư i và mang nh ng kỳ v ng t t p c a hi u qu giáo d c, m t giáo viên luôn luôn cau có, châm bi m m t cách thô thi n, hay l i quá ưu tư ho c su ng sã, kh t khe quá m c, bi u l nh ng xúc c m c a mình m t cách b c tr c, l li u, thư ng nh ng ngư i như v y s g p không ít nh ng th t b i trong công tác, ôi khi h y ho i c uy tín c a mình trong nh ng i u ki n không c n thi t. Ngh thu t c a ngư i giáo viên còn ư c bi u hi n thông qua phong cách s ng và s bi u t th m m c a m i giáo viên trư c h c sinh. Các em coi th y giáo, cô giáo như m u m c v oc và phong cách s ng. T c ng có câu: "Th y nào trò y" chính là m t l i răn d y giáo viên chúng ta v t t c các m t: i ng, u tóc. A.X.Macarenco coi b m t bên ngoài c a giáo viên có m t ý nghĩa to l n, ông vi t: "Tôi chú ý trư c tiên t i b ngoài, v b ngoài có m t ý nghĩa to l n trong cu c s ng c a con ngư i. Khó mà hình dung ư c m t con ngư i b n th u, c u th mà anh ta l i có th chú ý gi gìn hành vi c a mình". Vì th trong b t c trư ng h p nào, khi ti p xúc v i con ngư i hay t p th h c sinh, m i giáo viên ph i ăn m c nghiêm ch nh, s ch s , u tóc g n gàng... chúng ta không nên cho ó là m t s phi n hà vô b . Nói tóm l i, ngh d y h c òi h i s k t h p nhu n nhuy n gi a tính khoa h c và tính ngh thu t, ngh thu t c a giáo viên d a trên m t l p trư ng tư tư ng v ng ch c, m t tình yêu tr h t s c t nh và chân thành, m t trình hi u bi t sâu s c v phương 17
- pháp. Ngư i giáo viên có ngh thu t là ngư i có kh năng i vào n i tâm c a h c sinh, có s c lôi cu n, c m hóa, có kh năng t ch c gi i, có s khéo léo sư ph m, có óc tư ng tư ng phong phú. Ngư i th y giáo ph i có năng l c tuyên truy n, t ch c Giáo d c và d y h c th c ch t là s truy n th nh ng kinh nghi m mà loài ngư i ã tích lũy cho th h tr . Nhưng quá trình truy n th ó không ơn thu n là m t quá trình truy n t ki n th c mà còn là quá trình hư ng d n, t ch c th h tr i theo nh ng phương hư ng xác nh, duy trì ho t ng c a m t t p th , dù cho ó là m t t p th nh a l p h c, ngư i giáo viên c n ph i có năng l c t h c. Chính năng l c này s ch p thêm s c m nh ho giáo viên, h p nh t lý trí và tình c m ki n th c và tài năng c a m i cá nhân vào m t qu o khoa h c. ó không ph i là nh ng b m t bên ngoài c a t p th mà còn là s i dây ràng bu c m i thành viên vào nh ng khuôn phép a d ng ph c v cho m t m c ích c a nhà giáo d c. Ngư i giáo viên gi i s là nh ng ngư i bi t s p x p công vi c c a mình và i tư ng giáo d c c a mình m t cách khoa h c, h p lý, bi t phân nh th i gian cho phù h p v i tính ch t công vi c, bi t s p x p, i u hành nh ng công vi c n i khóa và ngo i khóa c a h c sinh sao cho nó ti n tri n không ph i như m t m h n n mà là m t b n ch d n chi ti t, y . Năng l c t ch c, ó là ph m ch t áng quý mà ngư i giáo viên c n có. V. I.Lê nin ã nh n m nh y ý nghĩa c a năng l c ó, ông vi t: "Ngư i cán b chuyên môn dù có gi i n âu chăng n a mà n u không có năng l c t ch c thì cũng ch là m t cán b chuyên môn. Tài t ch c là m t trong nh ng c tính quý nh t c a con ngư i". Ho t ng c a giáo viên không ch gi i h n trong khuôn kh c a nhà trư ng ph thông mà nó còn ư c m r ng ra ph m vi ngoài xã h i. N u như giáo d c là s nghi p c a qu n chúng và nh hư ng c a môi trư ng xã h i là vô cùng tr ng y u t i s phát tri n c a m i cá nhân thì ương nhiên ngư i giáo viên ph i bi t ng n ch t công vi c c a mình v i nh ng ho t ng c a xã h c bi t v n ng các t ch c ngoài xã h i cùng góp ph n vào xây d ng s nghi p giáo d c. Trong quá trình v n ng qu n chúng, m i giáo viên có d p i sâu vào th c ti n c a i s ng xã h i, t o ra nh ng bi n i v tư tư ng cho chính b n thân h . V.I.Lê nin ã t ng nói: “Chúng ta có th ch ng t ni m tin vào vi c h c t p, giáo d c và giáo dư ng n u như nó ch gi i h n trong trư ng h c và tách r i cu c s ng ang sôi ng". Sau khi xem xét nh ng c i m và yêu c u i v i giáo viên, m t trong nh ng ch th c a ho t ng ng x , ph n ti p theo chúng ta s tìm hi u v m t ch th th hai c a ho t ng ó là h c sinh. Trong ph m vi nghiên c u c a mình, chúng tôi ch gi i h n trên i tư ng là h c sinh ph thông trung h c (PTTH) . 2.3. Ho t áng và nhân cách c a h c sinh c tính chung trong ho t ng c a h c sinh. L a tu i h c sinh PTTH thư ng dao ng trong kho ng t 14 n 18 tu i, là giai o n u c a l a tu i thanh xuân. Tu i 18
- thanh xuân nói chung và tu i c a h c sinh PTTH nói riêng là l a tu i ph c t p c v s phát tri n sinh h c cũng như quá trình xã h i cá nhân. Giai o n PTTH, ngư i h c sinh bư c vào giai o n cu i c a quá trình chu n b n n t ng cho s tham gia c a h vào ho t ng ngh nghi p và các d ng lao ng xã h i khác. Có th nói, h c sinh PTTH là m t nhóm ngư i xã h i c bi t, ư c chu n b bư c vào các lĩnh v c h c t p ngh nghi p ho c tr c ti p tham gia lao ng xã h i, là nhóm ngư i thu c m t tu i xác nh và là m t nhân cách. Ngư i h c sinh PTTH có nh ng c i m sau ây: ó là nhóm ngư i chu n b bư c qua l a tu i v thành niên tr thành m t công dân trong c ng ng xã h i. Là nhóm ngư i có s phát tri n m nh v m t tâm lý, nhu c u, h ng thú d n t i bư c n nh, có s nh hư ng, tình c m phong phú, có s tham gia ngày càng nhi u c a ho t ng ý chí, hình thành th gi i quan, lý tư ng s ng,v.v... Là nhóm ngư i chu n b b sung cho ngu n nhân l c có tri th c c a xã h i. l a tu i h c sinh PTTH, ho t ng c a các em r t a d ng v lo i hình và tính ch t, ây là l a tu i mà các ho t ng giao lưu, ho t ng văn hóa, văn ngh , th d c th thao tr thành nhu c u thư ng tr c. Tuy nhiên ho t ng h c t p v n là ho t ng mang tính ch o, s can thi p c a t ý th c i v i m c ích h c t p c a các em ngày m t rõ ràng, thái , ng cơ l a ch n i v i các môn h c nh m th a mãn khuynh hư ng ngh là nét khác bi t so v i tu i thi u niên. V i c i m này, ho t ng h c t p c a h c sinh PTTH mang tính năng ng, c l p, ch ng hơn. i tư ng ho t ng c a h c sinh PTTH ư c m r ng, nó không ch óng khung trong khuôn kh h c ư ng mà ngày càng ư c ti p c n v i nh ng ho t ng phong phú ngoài xã h i thông qua các n i dung ho t ng chính khóa, ngo i khóa và s m r ng giao lưu xã h i c a các em. Ho t ng c a h c sinh PTTH di n ra trong môi trư ng và nh ng i u ki n ã ư c k ho ch hóa nghiêm ng t chu n b cho h k t thúc giai o n h c t p ph thông chuy n sang giai o n h c ngh , l p nghi p. Tính chu n m c và nghiêm túc c a các kỳ thi vào các cơ s ào t o chuyên nghi p là nh ng i u ki n khách quan ràng bu c h c sinh PTTH vào các ho t ng ch y u, chính di n là h c t p. Ngoài h c trư ng, h c sinh còn tham gia nhi u l p ôn luy n chu n b cho thi c . Phương ti n ho t ng c a h c sinh PTTH ch y u v n là sách v giáo khoa, song s lư ng và ch t lư ng tài li u tham kh o b sung cho ki n th c ã h c nhi u hơn, sâu hơn. Nh ng c i m ho t ng nêu trên c a h c sinh PTTH ã tác ng tr c ti p n quá trình tâm lý và các ph m ch t tâm lý khác. V cơ b n, ho t ng c a h c sinh PTTH là quá trình nh m t t i m c ích hoàn thi n ki n th c ph thông, chu n b cho vi c ti p thu ki n th c và k năng ngh nghi p, vì th nó òi h i anh t l p, ch ng và ho t ng lý trí c a b n thân, có cách nhìn úng n hơn v nh ng giá tr xã h i và nh ng gì v n có c a cá nhân mình. 19
- 2.4. c tính chung v nhân cách c a h c sinh PTTH Nhân cách c a h c sinh PTTH là nhân cách c a con ngư i tr tu i ang ư c chu n b th c hi n ch c năng c a m t công dân có h c v n ư c quy n tham gia vào các ho t ng lao ng, h c t p và các m i quan h giao lưu xã h i. Nhân cách c a h ư c hình thành trong các quá trình xã h i hóa và gi i quy t các mâu thu n: Mâu thu n gi a s phát tri n m nh m v th l c và trí l c cùng nh ng mơ ư c nhi u chi u v i kh năng th c hi n theo m t nh hư ng xác nh phù h p v i năng l c và i u ki n v n có c a b n thân và gia ình, mâu thu n gi a lư ng thông tin l n v kinh t , chính tr , xã h i.v.v... trong i u ki n c a cu c cách m ng khoa h c - k thu t - công ngh hi n nay v i ti m năng x lý, ch n l c thông tin ó, mâu thu n gi a khôi lư ng h c t p l n giai o n cu i c a các trư ng ph thông v i nhu c u giao ti p và nh ng nhu c u ho t ng khác c a tu i tr , mâu thu n gi a tính a d ng, phong phú c a ngh nghi p xã h i bên c nh nh ng yêu c u ngày m t cao v trí th c v i v n th i gian và i u ki n h c t p có h n c a h c sinh.v.v... Có th nói, th i kỳ cu i c a m i cá nhân trên gh nhà trư ng ph thông là th i kỳ phát tri n m nh m v các m t, nh t là v tình c m o c, th m m , nhu c u và xu hư ng ngh nghi p, nhu c u giao ti p v.v... ây là th i kỳ c a hình thành, v a n nh v tính cách chu n b cho tu i tr d n ti n t i v trí xã h i c a m t ngư i công dân ích th c trong giai o n ti p theo (kho ng t 18 n 25 tu i). Trong s phát tri n nhân cách c a l a tu i này, n i b t hơn c là s phát tri n c a t ý th c, ó là s t kh ng nh c a mình v m t sinh h c, bi t nhìn nh n nh ng suy nghĩ và hành vi c a mình so v i chu n m c c a t p th , th y ư c cái tôi c a mình i v i gia ình và xã h i, các em không ch có kh năng t ánh giá mình mà còn nh n bi t ư c cái úng, cái sai trong hành vi c a nh ng cá nhân khác. S t ánh giá mình và ánh giá ngư i khác ôi khi b thiên l ch ho c là v phía b n thân ( cao nhân cách và tính hoàn m c a nó so v i ngư i khác) ho c là cao quá m c, ôi khi n lý tư ng hóa nhân cách c a ngư i khác d n t i t ti v i chính mình, r t rè, l i và co c m l i v i b n thân. Tính ch quan trong khi t ánh giá là m t ph m ch t nhân cách r t áng ư c quan tâm trong quá trình giáo d c. Nuôi dư ng ph m ch t này hoàn thi n, giúp cho tu i tr bi t ngư i bi t ta m t cách khách quan là c m t quá trình òi h i ngh thu t giáo d c c a i ng giáo viên. M t trong nh ng c i m quan tr ng trong b m t nhân cách c a h c sinh PTTH ư c bi u hi n thông qua ho t ng giao ti p và i s ng tình c m Khác v i tu i thi u niên, do kinh nghi m s ng ã ư c tích lũy nhi u hơn, kh năng phân bi t nhu c u s thích, năng l c c a mình và c a ngư i khác mang tính khách quan hơn, s ng c m không ch bao g m nh ng y u t bên ngoài mà ã ư m màu s c c a lý tính (cùng h ng thú m t ho t ng, m t môn h c, cùng chung m t m c ích ho t ng giúp các b n nghèo vư t khó,v.v...), nhu c u ư c s ng trong m t t p th m nh, có uy tín, có dư lu n t t, v.v ã t o ra cho ho t ng giao ti p c a h c sinh PTTH nh ng giá tr mang tính xã h i rõ nét. S ng trong nh ng t p th , nh ng nhóm xã h i khác nhau, h c sinh l a tu i này có tính t l p cao hơn, bi t ư c l i ích c a vi c mình làm cho 20
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học