Xem mẫu
- TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 4(29) - Thaùng 6/2015 Tư tưởng nhân quyền trong tác phẩm “Chính trị” của Aristote Thought for human rights in politics of Aristote ThS. Võ Văn Dũng1, CN. Đỗ Thị Thùy Trang2 M.A. Vo Van Dung, B.A. Do Thi Thuy Trang 1 Trường Cao đẳng Văn hóa Nghệ thuật và Du lịch Nha Trang Nha Trang College of Tourism & Art Culture 2 Trường Đại học Tài chính – Kế toán Quảng Ngãi University of Finance and Accountancy in Quang Ngai Tóm tắt Nhân quyền, hay quyền con người (tiếng Anh: Human rights) là những quyền tự nhiên của con người. Tư tưởng về nhân quyền không phải chỉ mới xuất hiện mà từ thời cổ đại, vấn đề về con người và quyền của con người đã được các nhà triết học quan tâm bàn đến. Mặc dù chưa thể trở thành một tuyên ngôn về nhân quyền hay chưa thể đạt đến lý luận khoa học về sự giải phóng con người như triết học Mác nhưng những nét phác thảo mộc mạc đầu tiên của các nhà triết học cổ đại đã trở thành những viên gạch đầu tiên xây dựng nên nền móng nhân quyền về sau. Aristote là nhà triết học vĩ đại của Hy Lạp. Ông đã để lại cho nhân loại một khối lượng tác phẩm đồ sộ ở nhiều lĩnh vực khác nhau của tri thức. Trong tác phẩm “Chính trị”, lần đầu tiên, ông đã thực hiện sự khảo sát về bản chất công dân và chỉ ra vai trò của nhà nước. Qua đó, Aristote đã vạch ra những nét cơ bản về quyền con người. Từ khoá: nhân quyền, quyền công dân, quyền giáo dục, quyền tham gia vào chính sự, nghĩa vụ công dân, thành bang, nô lệ Abstract Human rights, or human rights (English: Human rights) are the natural rights of man. The idea of human rights is not only emerging from ancient times, the human problems and human rights have been the philosophers interested in discussing. Although not yet become a manifesto of human rights or can not reach the scientific reasoning of human emancipation as Marxist philosophy, the outline of the first rustic ancient philosophers became the first brick building the foundation of human rights in the future. Aristote was the great Greek philosopher. He has left to mankind an enormous amount of work in many different fields of knowledge. In "Politics", the first time, he made the survey of the nature of citizenship and the role of the state. Thereby, Aristote outlined the basics of human rights. Keywords: human rights, civil rights, right to education, political rights, civic duty, state, slave 1. Hoàn cảnh ra đời của tác phẩm thuẫn gay gắt giữa các lực lượng, các giai Xã hội Hy Lạp vào thời kỳ chiếm hữu cấp, các tầng lớp khác nhau… được biểu nô lệ chứa đựng bên trong những mâu hiện ra thành cuộc đấu tranh giữa chủ nô và 105
- nô lệ, giữa lực lượng dân chủ và chống dân phương hướng của con người trong đời chủ, giữa những người Hy Lạp bản địa và sống tinh thần đã gợi mở những giải pháp dân nhập cư… và ngay trong nội bộ của vượt qua những tình trạng hiện có để vươn những giai cấp, tầng lớp cũng nảy sinh đến những giá trị tốt đẹp của cuộc sống. những mâu thuẫn. Nếu như phái dân chủ “Chính trị” được xem là kinh điển của chủ trương đập tan chế độ chuyên chế và khoa chính trị học tại phương Tây cho đến độc đoán của tầng lớp quý tộc, giải phóng ngày nay. Được ra đời trong hoàn cảnh khỏi sự nô dịch của giới quý tộc cũ, thì giới trên, tác phẩm “Chính trị” đã phản ảnh xã quý tộc lại muốn duy trì trật tự cũ và bằng hội Hy Lạp vào thời kỳ khủng hoảng của mọi cách bảo toàn đặc quyền, đợi lợi của nền dân chủ chủ nô, cuộc đấu tranh của các mình. Tuy quan điểm của giới quý tộc và lực lượng xã hội xung quanh vấn đề quyền giới dân chủ khác biệt nhau đến đâu đi lực và thể chế chính trị, vấn đề dựng xây chăng nữa, thì họ vẫn có quan điểm chung mô hình nhà nước lý tưởng thay cho nhà về những vấn đề. Đối với họ, sự thừa nhận nước hiện tồn để mang lại những điều tốt sở hữu cá nhân là không thay đổi, chế độ nô cho con người, vì con người và của con lệ được coi là tự nhiên phải có; về cơ bản, người, v.v. việc loại trừ nô lệ ra khỏi thành phần công 2. Nội dung tư tưởng về quyền dân là vấn đề không cần bàn cãi; bất công con người của Aristote trong tác phẩm xã hội là hiện tượng tất yếu và tự nhiên. “chính trị” Nhà nước là thiết chế của con người tự do Sống trong một thời đại có quá nhiều và chỉ dành cho người tự do. Vấn đề về con biến động lớn lao trong đời sống chính trị, người cùng với những khát vọng của họ đã Aristotle thấu hiểu tâm trạng và khát vọng đặt ra cho các nhà tư tưởng cần phải vạch ra của con người. Từ đó, ông đã đưa ra nhiều một thiết chế xã hội dành cho con người và luận điểm sâu sắc về nhân quyền với mục quan tâm đến quyền con người. đích xây dựng một nền chính trị mang lại Aristote sinh ra trong một xã hội có sự “điều tốt nhất” cho con người. chuyển biến về chính trị sâu sắc. Trong đó, 2.1. Quyền công dân được thể hiện các nhà nước thành bang nhỏ bé rơi vào rõ trong vai trò của Nhà nước các cuộc khủng hoảng triền miên và cuối Aristotle mở đầu tác phẩm “Chính cùng bị thôn tính bởi đế chế Macedonia. Trị” bằng lập luận rằng “Mỗi quốc gia là Bản thân Aristote là người có mối liên hệ một loại cộng đồng, và mỗi cộng đồng khá chặt chẽ với vương triều Macedonia; được thành lập hướng đến với một số điều tuy nhiên ông cũng chẳng hề có chút quyền tốt đẹp; vì con người luôn luôn hành động lực nào vì hầu hết cuộc đời ông sống như để đạt được những gì mà họ cho là tốt. Tuy một cư dân “ngoại lai” của thành nhiên, nếu tất cả các cộng đồng đều hướng Macedonia. Có lẽ vì thế, ông luôn cho đến một số mục tiêu tốt đẹp nào đó thì nhà rằng, cuộc sống tốt đẹp nhất của con người nước hoặc cao nhất là cộng đồng chính trị, là cuộc sống của một công dân: có quyền là bộ phận cao nhất, và bao gồm tất cả tham gia vào đời sống chính trị. Chính điều phần còn lại, hướng đến điều tốt đẹp ở mức này đã đặt những viên gạch đầu tiên cho tư độ cao hơn và nhắm đến mức độ cao tưởng về quyền con người của ông. nhất”[1, tr 7] và lý do để nhà nước tồn tại Tất cả những bối cảnh của thời đại đã là để giúp cho công dân sống một đời sống in đậm dấu ấn trong các tác phẩm của "tốt". Chính những lập luận đầu tiên về Aristotle. Trong điều kiện khủng hoảng của mục đích tối cao của việc hình thành và nền dân chủ chủ nô, sự gia tăng những duy trì sự tồn tại của nhà nước là mang lại căng thẳng và xung đột xã hội, sự mất cuộc sống tốt cho con người đã đưa 106
- Aristote chỉ ra quyền lợi của công dân khi luôn gắn chặt với lợi ích của cộng đồng. sống trong một thàng bang. Nhà nước là Công dân chỉ có thể thực hiện những quyền hình thức hoàn thiện nhất của cuộc sống, của mình khi anh ta tồn tại trong một cộng giúp con người thực hiện được những nhu đồng người nhất định. Đối với Aristote, cầu sống của mình. Như vậy, ở đây đã có quyền của công dân được thể hiện trong sự tương tác giữa công dân với nhà nước những lợi ích mà nhà nước – một cộng hay nói cách khác là giữa con người chính đồng hoàn hảo nhất – mang lại cho họ. trị và thể chế chính trị trong quan điểm của Vì cho rằng bản năng tự nhiên của con Aristotle. Một mặt, con người cần đến nhà người là sống quần tụ với nhau để được đời nước như là phương tiện để đạt đến cuộc sống tốt đẹp hơn lúc sống đơn lẻ, “con sống cao đẹp với đầy đủ những quyền công người về bản chất là một động vật chính trị. dân của mình; nhưng mặt khác, chính Và do đó, con người, ngay cả khi họ không những ước vọng trên sẽ duy trì sự tồn tại đạt được sự giúp đỡ của nhau, thì vẫn mong của nhà nước đó. muốn sống chung với nhau, chứ không phải Theo Aristote, con người – khác với sở thích chung mang họ lại với nhau khi họ tất cả các loài động vật khác – “Con người đạt được bất kỳ biện pháp nào để tồn tại tự bản chất là một động vật chính trị”[7, tr tốt”[7, tr. 59] nên Aristote khẳng định mục 5] mang đặc trưng chính trị hơn là đặc đích tối hậu của quốc gia là hướng tới một trưng quần thể xã hội: các hoạt động hiệp đời sống tốt và các mối dây ràng buộc xã tác xã hội của con người đòi hỏi phải có tổ hội chỉ là phương tiện để đạt tới mục đích chức chính trị. Con người với khả năng lập này mà thôi. Do đó, những ai qua tài năng luận hợp lý của mình đã tự nhận thấy rằng, và hành động của mình, cống hiến nhiều khi sống trong cộng đồng con người có thể cho quốc gia, thì sẽ được hưởng nhiều vinh thực hiện được lợi ích của mình thông qua dự hơn. Chế độ nào đạt được mục đích này hành động tập thể. Nhờ hành động hợp tác là chế độ đúng đắn; ngược lại, chế độ nào con người có thể đạt được nhiều lợi ích mà chỉ phục vụ cho quyền lợi của giới cầm nếu chỉ là hành động với tư cách là cá nhân quyền là chế độ bất công, vì quốc gia là sự anh ta không thể nào có được. Và đỉnh cao kết hợp của những con người tự do và bình nhất của hoạt động tập thể của con người đẳng. “Chính phủ có liên quan đến lợi ích trong cộng đồng đó chính là nhà nước. Nhà chung là được thành lập phù hợp với nước là một hình thức hoàn hảo của cộng nguyên tắc nghiêm ngặt của công lý, và do đồng người. Chỉ có trong một cộng đồng đó là các hình thức thật; nhưng những chính trị, con người mới có đủ điều kiện để chính phủ chỉ quan tâm đến sở thích của phát triển cái bản chất cố hữu của mình: các nhà lãnh đạo là những dạng chính phủ khả năng lập luận hợp lý và hành động có khiếm khuyết và biến thái, bởi vì các chính hợp tác – cái mà tất cả các động vật phi - phủ đó là chuyên chế, trong khi đó nhà chính trị khác không có. “Những ai không nước là một cộng đồng của những người tự sống được trong xã hội, hoặc những ai do”[7, tr. 60]. Như vậy, Aristote đã lấy tiêu không có nhu cầu bởi vì anh ta tự cho mình chuẩn để xác định các hình thức nhà nước là đầy đủ rồi thì anh ta chắc chắn phải là kiểu mẫu là khả năng phụng sự lợi ích một con thú hay một vị thần: anh ta không chung. Thể chế nhà nước nào lấy lợi ích xã phải là một phần của một nhà nước”[7, tr hội làm cứu cánh, thì được liệt vào hình 6]. Với định nghĩa của mình thì Aristote thức kiểu mẫu; ngược lại, thể chế nhà nước nhấn mạnh sự cần thiết tham gia của cá nào tuyệt đối hóa quyền lực của cá nhân nhân vào đời sống công cộng của nhà nước hay của một nhóm thiểu số thì bị quy về – thị thành. Qua đó, lợi ích của công dân hình thức lệch lạc. 107
- 2.2. Quyền được giáo dục dục là nhiệm vụ của quốc gia, các nhà lập Aristote đã chỉ ra vai trò của nhà nước pháp nên hướng sự chú ý của mình vào là đào tạo các công dân về mặt đức hạnh. việc giáo dục thanh niên và nhà nước phải Nhiệm vụ chính của nó là giáo dục công xây dựng một hệ thống giáo dục đồng dân đi đến hoạt động một cách ngay thẳng, nhất cho mọi công dân. Aristote xem giáo dạy cho họ nhằm tới một mục tiêu cao dục có liên quan với trí tuệ hay với đạo thượng của cuộc sống và vững bước trong đức đức hạnh. cuộc sống đó. Người công dân sẽ là người Ông đề nghị bốn môn học cho chương can đảm, điềm tĩnh, tự do, cao thượng, thực trình giáo dục: đọc viết, thể dục, âm nhạc, hiện công bằng, cư xử như những người bạn và hội họa. Trong số đó, đọc viết và hội hoàn hảo, tóm lại là những con người “đẹp họa được coi là hữu ích cho những mục và tốt”. Việc giáo dục công dân trở thành đích của cuộc sống; các bài tập thể dục những người dân đạo đức là điều hết sức được cho là để truyền tải lòng can đảm [7, quan trọng. Khi một đất nước có được tr. 182]. Âm nhạc, theo Aristote, là một những công dân vừa học thức lại vừa đức môn học quan trọng, không phải chỉ là môn hạnh thì dĩ nhiên đất nước đó phải trở nên học để giải trí, mà là môn học để sử dụng tốt đẹp hơn. Đây cũng là quyền rất cơ bản thì giờ nhàn rỗi một cách đúng đắn. Hơn của công dân trong tư tưởng của ông. Theo thế nữa, bản chất của âm nhạc là sự hòa Aristotle, để đào tạo người công dân trở hợp âm thanh, và do đó sẽ khiến cho tâm thành những con người “đẹp và tốt” thì phải hồn dễ đạt được sự cân bằng giữa tình cảm có sự kết hợp giữa luật pháp và giáo dục. và lý trí. Thật vậy, trong “Chính trị” Aristote đã Aristote cho rằng trẻ em cần được dạy thể hiện quan điểm đề cao vai trò của pháp những điều hữu ích và thực sự cần thiết. luật trong việc quản lý xã hội và giáo hóa Việc giáo dục cần được quan tâm đặc biệt con người khi cho rằng khi tách rời khỏi để trẻ em phát triển về thể chất cũng như luật pháp và công lý, thì con người là động đức tính: không nên để trẻ nhỏ từ 5 đến 7 vật tồi tệ nhất; “bởi vì con người, khi đã tuổi ở gần dân nô lệ và tuyệt đối cấm không hoàn thiện, là động vật cao nhất, nhưng khi cho nghe những lời tục tĩu hoặc những hình tách rời khỏi luật pháp và công lý, thì con ảnh dâm ô. Điều này quan trọng đến nỗi nhà người là động vật tồi tệ nhất, bởi vì sự bất nước phải ra luật cấm trên toàn quốc. công được trang bị kỹ là nguy hiểm hơn, Ông qui định cái phải làm từ lúc sơ và con người từ khi sinh ra đã có đôi tay sinh, những bài tập luyện mà người ta phải nghĩa là có sự thông minh và đạo đức, hay không phải bắt trẻ làm cho đến 7 tuổi. những điều này có thể được con người sử Sau 7 tuổi, giáo dục trẻ em nên chia làm dụng cho những mục đích tồi. Vậy nên, hai giai đoạn: từ 7 tuổi đến dậy thì và từ nếu con người không có đức hạnh, thì con dậy thì tới 21 tuổi. Đồng thời, Aristote người là động vật xấu xa và man rợ nhất, cũng đề nghị là dạy cho trẻ em phát triển tham lam và ham muốn nhiều. Tuy nhiên, thể chất trước khi phát triển tinh thần; cho công lý là dây buộc của con người trong nên, trẻ em nên được học các bài tập thể các nhà nước, vì quản lý sự công bằng, dục trước, vì huấn luyện thể chất sẽ giúp quyết định công bằng là gì, đó là nguyên trẻ em phát triển các tập quán tốt như kỷ tắc thiết lập trật tự trong xã hội chính luật tự giác; rồi đến âm nhạc; sau cùng mới trị”[7, tr. 6]. đến các môn học về tri thức. Không nên Bên cạnh đó, Aristote còn dành sự xem việc học nhằm đạt được mục đích cá quan tâm đặc biệt đến giáo dục, được thể nhân, mà nhằm vươn đến tinh thần tự do và hiện trong Quyển VIII. Theo ông, giáo năng lực tự lựa chọn. Ngoài ra, Aristote 108
- đánh giá cao phương pháp đối thoại, tính tự một công dân trong ý nghĩa cao nhất là nguyện trong giáo dục, nhằm hình thành người có danh dự trong nhà nước”[7, tr nhân cách của con người tự chủ và linh 59]. Với việc khẳng định mọi công dân có hoạt. đạo đức đều có quyền cai trị, tức là được Chính phủ cũng phải kiểm soát nền phép tham gia vào những công việc của giáo dục. Muốn chính thể được lâu dài, nền thành bang, Aristote đã trở thành người giáo dục phải thích hợp. Những kẻ xuất đầu tiên đưa ra những tư tưởng về quyền chúng phải được huấn luyện để trở thành con người một cách cơ bản nhất mà cho những nhà cai trị. Toàn dân phải được huấn đến ngày nay vẫn còn nguyên giá trị. Tư luyện để biết tuân theo pháp luật. Nền giáo tưởng nhân quyền trong thời đại văn minh dục còn có tác dụng thống nhất quốc gia, được bắt đầu từ những nền móng đầu tiên vượt lên trên những vấn đề chia rẽ địa mà Aristote đã vạch ra cách đây khoảng phương. 2500 năm. Nếu người thầy của ông là Plato chỉ Trong nhà nước lý tưởng, Aristote đã chú trọng đến việc giáo dục các chiến binh chỉ ra "đời sống tốt đẹp nhất cho quốc gia và nhà cai trị tương lai thì ông đã xác định và cá nhân là đời sống đức hạnh được trang đối tượng của giáo dục một cách rộng rãi. bị bởi những cái tốt vật chất ngoại tại, và Những người tài giỏi cần phải giáo dục để thể chất, những điều kiện cần thiết để cho trở thành nhà cai trị, còn dân chúng cần con người có thể tham dự vào các hoạt phải được giáo dục để sống và hành động động đem lại sự tốt lành cho quốc gia". Đó tuân thủ pháp luật. Như vậy, quyền được chính là điều cốt lõi trong tư tưởng về giáo dục để phát triển một cách toàn diện quyền con người của ông. cả về thể chất, tinh thần và trí tuệ đã được 2.4. Quyền công dân gắn liền với Aristote quan tâm ngay từ thời cổ đại. nghĩa vụ công dân 2.3. Quyền được tham gia vào chính sự Người công dân trong quan điểm của Aristote đã tiến một bước cao hơn Aristote không chỉ có những quyền nhất trong tư tưởng về quyền con người khi cho định mà còn phải có nghĩa vụ đối với thành rằng, đối với các thành viên của thành bang. Ông đã gắn chặt quyền và nghĩa vụ bang, nếu họ là những công dân thực sự thì với nhau khi nói về bản chất công dân. Ông phải tham gia vào những cơ hội mà chúng đưa ra hình ảnh so sánh, những người thủy tạo ra. “Người có khả năng tham gia vào thủ trên một con tàu giữ cho con tàu được các thảo luận hoặc quản lý tư pháp của bất an toàn, đi được tới mục tiêu đã định. Công kỳ quốc gia nào được cho nhờ chúng ta dân cũng vậy, mục đích tối hậu là giữ cho mới trở thành công dân của nhà nước đó; sự an toàn của chế độ và đó là "đức hạnh" và nói chung, nhà nước là một thực thể của chung của mọi công dân. Aristote nói “sự công dân đủ cho các mục đích của cuộc cứu giúp cộng đồng là công việc chung của sống”[7, tr 53]. Aristote cho rằng tư cách tất cả bọn họ. Cộng đồng này là hiến pháp, công dân của một người không được tạo do đó đạo đức của công dân phải có liên nên chỉ vì người đó sinh ra và cư trú trên quan đến hiến pháp mà ông ta là một thành một đất nước nào đó. Công dân trong chế viên trong đó”[7, tr 55]. Công dân, dù giữ độ Dân chủ thì khác với công dân trong chức vụ lãnh đạo hay chỉ là dân thường, chế độ Quả đầu. Tư cách công dân chỉ cần cũng cần phải có kiến thức và khả năng để có một tiêu chuẩn để xác định: công dân là biết lãnh đạo cũng như biết tuân phục. người có quyền tham gia chính sự và giữ “Một công dân tốt phải có khả năng của cả những chức vụ trong chính quyền, “có hai (cai trị và tuân thủ), ông nên biết làm nhiều loại công dân khác nhau, và người là thế nào để cai trị như một người tự do, và 109
- làm thế nào để tuân thủ như một người tự tộc và lao động là nô lệ. Những công dân do - đây là những đạo đức của một người trẻ tuổi lo việc quốc phòng, trung niên lo công dân”[7, tr 57]. Riêng đối với nhà lãnh việc cai trị và lão niên lo việc tế tự. Theo đạo, Aristote còn đòi hỏi phải có thêm một cách sắp xếp này, công dân sẽ tuần tự theo đức tính ngoài những đức tính mà mọi lứa tuổi của mình mà phục vụ quốc gia. công dân đều có: “những ai chưa bao giờ Như vậy, Aristote đã dành cho người học cách tuân lời thì không thể trở thành công dân những quyền hết sức cơ bản và một chỉ huy tốt được”[7, tr 57] và “người cao quý; nhưng đồng thời, ông cũng đặt ra cai trị tốt là một người tốt và khôn ngoan, những tiêu chuẩn mà công dân cần phải có và rằng ai là một nhà chính trị thì sẽ phải là và những nhiệm vụ mà công dân phải thực một người khôn ngoan. Sự khôn ngoan là hiện. Quyền lợi phải luôn đi đôi với nghĩa đặc tính của người cai trị” [7, tr. 56]. Ông vụ. Những tư tưởng mà ông đã đặt ra về cho rằng, việc công dân thực hành đức quyền con người được xem như là những hạnh chính là việc thực hiện nghĩa vụ của bước đi đầu tiên của loài người trong việc mình đối với nhà nước. Sở dĩ ông luôn đề thực hiện nhân quyền. Đó là một trong cao đức hạnh của công dân và đạo đức của những đóng góp lớn lao mà ông đã để lại người cai trị là vì theo ông đạo đức và cho hậu thế trong lĩnh vực tư tưởng. chính trị không tách rời nhau, xem đạo đức 3. Giá trị và hạn chế trong tư tưởng là cơ sở để tìm hiểu chính trị. Nghệ thuật về nhân quyền của Aristote chính trị được xây dựng trên cơ sở hiểu 3.1. Giá trị biết về con người, về đức hạnh công dân và Đã hai mươi lăm thế kỷ trôi qua, đức hạnh nói chung. Khái niệm công dân những giá trị về quyền con người mà hẹp hơn khái niệm con người, vì vậy phẩm Aristote để lại vẫn còn nguyên ý nghĩa thời chất của một công dân tốt thuộc về tất cả sự đối với việc xây dựng nhà nước pháp mọi người, nhưng phẩm chất của người tốt quyền ở Việt Nam. Theo Aristote, mục chưa hẳn thuộc về tất cả công dân. Vì thế đích của nhà nước là phục vụ lợi ích nhà chính trị phải vừa là một công dân, vừa chung. Nguyên tắc trung dung được ông là một con người, vừa có đức hạnh công vận dụng trong đạo đức lẫn chính trị, tạo dân, vừa có đức hạnh con người nói chung. nên hệ chuẩn mực cần thiết để hướng tới Tóm lại, nhà chính trị phải là một nhân các lợi ích phù hợp với điều kiện của thị cách cao thượng. quốc. Trong khi đó hiện nay, Đảng Cộng Trong nhà nước lý tưởng, Aristote đã sản Việt Nam coi việc xây dựng nhà nước chỉ ra công dân là những người tự do có pháp quyền xã hội chủ nghĩa là nhiệm vụ cùng gốc gác ưu tú mới là thành phần được trung tâm của đổi mới hệ thống chính trị. tham gia vào chính sự. Thành phần lao Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa động bình dân, vì không có thì giờ nhàn rỗi Việt Nam là nhà nước của dân, do dân, vì để học hành thành người có đức hạnh nên dân; tất cả quyền lực nhà nước thuộc về không thể tham gia chính sự. Tuy nhiên, nhân dân. Nhà nước phải phục vụ nhân thành phần này cũng là công dân và trên dân, đảm bảo quyền, lợi ích chính đáng của nguyên tắc phải được tham gia chính sự. mọi người dân và chăm lo phát triển mọi Đây là một vấn nạn cho mô hình nhà nước mặt của đời sống xã hội. Đảng ta không có lý tưởng của Aristote cho nên ông chủ lợi ích nào khác ngoài lợi ích của giai cấp trương rằng: thành phần lao động sẽ gồm công nhân, nhân dân lao động và của cả những nô lệ. Như vậy, mô hình nhà nước dân tộc. Vì vậy, “tất cả đường lối, phương lý tưởng của Aristote sẽ gồm hai thành châm, chính sách... của Đảng đều chỉ nhằm phần: công dân thuộc giai cấp ưu tú quý nâng cao đời sống của nhân dân...” [1, tr. 110
- 330]. Các cơ quan nhà nước, các tổ chức gia vào các hoạt động xã hội. Thật đúng đoàn thể dưới sự lãnh đạo của Đảng cũng với những điều mà Aristote đã đưa ra trong chỉ có một mục tiêu là phục vụ lợi ích của tác phẩm Chính trị. nhân dân. Chủ nghĩa xã hội là mục tiêu Khi nói về quyền con người, Aristote phấn đấu của cách mạng nước ta, cũng là đặc biệt quan tâm đến giáo dục và xem đó nhằm mang lại ấm no, hạnh phúc và quyền là một trong những yếu tố quyết định để làm chủ thực sự của nhân dân. Đó chính là đạt đến nhà nước lý tưởng – là nhà nước sự vận dụng tư tưởng mục đích nhà nước là có thể phục vụ cho lợi ích tối cao, mang phục vụ lợi ích chung của Aristote. lại cuộc sống “đẹp và tốt” cho con người. Đảng ta khẳng định, cách mạng là sự Ông luôn đề cao những phẩm chất mà nhà nghiệp của quần chúng. Vì vậy, quản lý đất cai trị cần phải có để có thể dẫn dắt đám nước không phải chỉ là việc riêng của cơ đông dân chúng hướng đến những điều tốt quan nhà nước mà là của nhân dân, do đẹp. Vai trò của giáo dục được khẳng định nhân dân, vì nhân dân. Mọi nhiệm vụ quản ngay từ thời cổ đại đã được chúng ta quán lý của các cơ quan nhà nước trong các lĩnh triệt. Đất nước đang bước vào quá trình vực sản xuất, kinh doanh, hành chính, văn công nghiệp hóa, hiện đại hóa, xây dựng hóa, giáo dục, y tế, an ninh, trật tự... đều kinh tế tri thức, tiếp tục đổi mới toàn diện cần có sự tham gia trực tiếp của nhân dân và chủ động, tích cực hội nhập. Trong theo phương châm: “Dân biết, dân bàn, dân điều kiện đó, việc giáo dục con người Việt làm, dân kiểm tra”. Thực hiện tốt phương Nam, đặc biệt là các nhà lãnh đạo, biết châm này là nhằm phát huy vai trò của phát huy chủ nghĩa yêu nước truyền nhân dân lao động tham gia quản lý mọi thống, giữ gìn bản sắc dân tộc, đồng thời hoạt động xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. tiếp thu tinh hoa nhân loại, luôn là vấn đề Điều này không khác mấy so với tư tưởng sống còn. Vì vậy, Đảng và nhà nước ta công dân là người có quyền tham gia vào luôn khẳng định “giáo dục và đào tạo là chính sự, vào những công việc của thành quốc sách hàng đầu” và xem đó là một bang của Aristote. trong những nhân tố quyết định đến việc Dưới cái nhìn của Aristote, mọi công xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội. dân có đạo đức đều có quyền cai trị. Nhiệm Những tư tưởng mà Aristote đã đưa ra vụ của công dân là phải đảm bảo cho sự an như đề cao pháp luật, giáo dục, nhà nước toàn của chế độ. Quan niệm về đức hạnh và vai trò của nó trong việc thực hiện công dân của ông cho đến nay vẫn còn quyền con người, cho đến nay vẫn còn có ý được áp dụng trong việc giáo dục và đào nghĩa to lớn đối với những quốc gia đang tạo con người. Con người với tư cách thành xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp viên của xã hội đều cần phải có ý thức về quyền nói riêng, mà Việt Nam chúng ta là bản thân và trách nhiệm đối với xã hội. Bất một trong những số đó, và những quốc gia kỳ chế độ nào cũng yêu cầu công dân của đang khát khao một nền chính trị hòa bình, mình có đầy đủ những phẩm chất mà ổn định và vững mạnh nói chung. Ngày Aristote đã nêu ra từ thời kỳ cổ đại. nay, mọi quốc gia đều ra sức xây dựng một Mối quan hệ giữa nhà nước và công hệ thống pháp luật vững mạnh, thống nhất dân là mối quan hệ chủ đạo trong xã hội, và đặt nó ở vị trí tối cao chính là sự vận vừa thể hiện vai trò của một nhà nước là dụng những tư tưởng của Aristote. Những phục vụ, vừa thể hiện trách nhiệm của công lý tưởng chính trị mà ông đưa ra vẫn còn là dân trước nhà nước và xã hội. Con người mục tiêu hướng đến của nhiều quốc gia. chỉ có thể tồn tại với tư cách là “động vật Cho dù ở dưới bất kỳ một chế độ nào, vào chính trị”, là thành viên của xã hội và tham trong một thời đại nào thì những giá trị tốt 111
- đẹp của cuộc sống (đời sống đức hạnh) bao gồm những công dân tốt nhất và các cùng với nó là những quyền cơ bản và công dân tốt nhất là những người sống thiêng liêng của con người mà Aristote đã trong sự sung túc, không bị cuốn hút bởi đưa ra vẫn luôn luôn có sức hút mạnh mẽ của cải và nghĩ suy cũng không bị đè nén để loài người vươn đến. Ông đã đặt nền bởi của cải sự nghèo nàn và lo âu. Các móng vững chắc cho một hệ thống tư công dân nắm một sở hữu trung bình sẽ ở tưởng và vạch ra cho thế hệ tương lai con vào vị trí thích hợp nhất để thực hành đức đường đi tìm chân lý. Đó cũng chính là hạnh. Những người được liệt vào loại mối liên hệ lịch sử sâu xa giữa Aristotle và “thành tố đứng giữa” ấy, xét về tình trạng thời đại của chúng ta. tài sản và trí tuệ, là không quá giàu, không 3.2. Hạn chế quá nghèo, nhưng thông minh, có bản lĩnh Song bên cạnh những giá trị đã đạt và kinh nghiệm (ngầm hiểu là tầng lớp quý được, do bị hạn chế bởi lập trường giai cấp tộc). Như vậy, thành tố đứng giữa cũng và điều kiện lịch sử xã hội, tư tưởng về chưa hẳn là những người được rút ra từ quyền con người của ông không tránh khỏi nông dân và thợ thủ công, bởi hai loại những hạn chế nhất định. người ấy, trong con mắt của Aristote, luôn Theo Aristote, nhà nước có vai trò đào ám ảnh nỗi lo thường trực bị rơi xuống tận tạo công dân về mặt đức hạnh và mọi công đáy xã hội, biến thành nô lệ. Những kẻ làm dân có đạo đức đều được phép tham gia thợ nhiều khi còn bị mất quyền công dân. vào những công việc của thành bang. Đây Những người nô lệ không có chỗ đứng là một quan điểm tích cực; song người trong thể chế chính trị. Họ chỉ xứng đáng công dân mà ông nói đến ở đây chỉ được làm “những công việc hèn hạ” mà thôi. Rốt hiểu theo nghĩa hết sức hạn hẹp. Người cuộc tính trung dung mà Aristotle đề cập được xem là có quyền công dân khi có cha chỉ dành cho một bộ phận trong giai cấp và mẹ đều là công dân. Bên cạnh đó, ông thống trị, tức các chủ nô. quan niệm rằng con người chính trị lý Như vậy, quyền công dân mà ông đưa tưởng chỉ giới hạn ở những pháp quan và ra chỉ hạn hẹp, giành cho những người những ông vua thông thái, đó là những thuộc tầng lớp trên. Aristote còn chủ người có phẩm chất đạo đức ưu việt, vượt trương “chế độ nô lệ tự nhiên” và lên tiếng lên trên tất cả những người khác, có trí tuệ bảo vệ chế độ nô lệ. Đây là điều đi ngược và kỹ năng lãnh đạo, dẫn dắt đám đông lại với tinh thần tự do, bình đẳng, không quần chúng. Còn những người lao động phân biệt chuẩn tộc… của chúng ta ngày chân tay, ông xem họ như những người nay và cũng là hạn chế lớn trong tư tưởng hoàn toàn không biết suy nghĩ. Aristote của Aristote. cho rằng công việc lao động chân tay làm Sống trong một chế độ xã hội chiếm cho trí óc cằn cỗi, không có năng lực để hữu nô lệ và đứng trên lập trường giai cấp suy nghĩ về chính trị. Do đó, Aristote cho của giới chủ nô quý tộc, Aristote không rằng chỉ những người có thời gian nhàn rỗi tránh khỏi cái nhìn cực đoan khi xem xét mới được quyền tham gia chính trị. mối quan hệ giữa ông chủ và nô lệ, về vai Cái cần trước hết cho Thành bang, đó trò của phụ nữ. là những người bình đẳng và giống nhau về Trước hết là mối quan hệ giữa ông chủ những phẩm chất trong hoàn cảnh trung và nô lệ, ông xem “đầy tớ là một loại công bình. Chỉ các công dân sung túc là những cụ”, “nô lệ là một dạng sở hữu sống và sở người duy nhất quản lý tốt Thành bang, vì hữu là một số công cụ, và bản thân người đồng thời họ là kẻ bảo vệ Thành bang. Sự nô lệ là một công cụ được ưu tiên hơn các liên hợp chính trị sẽ là tốt nhất khi nó được dụng cụ khác”[7, tr 7]. Do đó, chúng ta thấy 112
- được bản chất và nhiệm vụ của nô lệ - “đó nhận quan điểm lạc hậu và hết sức ấu trĩ là người về mặt tự nhiên không phải của của ông. riêng anh ấy, mà là thuộc về người khác, thì Rõ ràng theo ông, cùng một nguyên đó là một nô lệ; và có thể nói anh ta là một tắc được áp dụng chung và do đó hầu như người khác, cũng là con người, nhưng là tất cả mọi cái cai trị và bị cai trị đều theo tự vật sở hữu”[7, tr 8]. Như vậy, quyền lực nhiên. Điều này là phù hợp với bối cảnh của người chủ đối với nô lệ là mệnh lệnh lịch sử, người Hy Lạp chuộng xa hoa, của quyền lực mà người ta thi hành đối với không ưa lao động chân tay nên nền kinh tế các công cụ. Đối với Aristote, nô lệ bị đặt dựa vào sức lao động của nô lệ là chính để ngoài vòng pháp luật, ngoài những quan hệ sản xuất. Không có nô lệ để sản xuất và nhà nước, quan hệ công dân. phụ nữ lo việc nhà thì đàn ông Hy Lạp Aristote tin rằng chế độ nô lệ là một không có thì giờ để suy tưởng những việc sự phù hợp trong một nhà nước tốt, vì đối cao xa. với ông, đó là một thể chế mang tính tự Như vậy, trong tư tưởng của Aristote, nhiên. Ông còn lên tiếng nói ủng hộ chế độ quyền công dân hết sức hạn hẹp. Đối với nô lệ. Tuy nhiên, ông chỉ công nhận những ông và cả người Hy Lạp, công việc cần lao kẻ ngoại bang mới là giai cấp nô lệ. Ông có bằng chân tay là một công việc hạ cấp vì quan điểm này bởi vì ông cho rằng ngoại kẻ nào phải làm công việc ấy đều hoàn bang là hạ đẳng của người Hy Lạp và do toàn bị lôi cuốn vào công việc để kiếm kế đó không phù hợp để hưởng những quyền sinh nhai. Vì vậy, những con người tự do tương tự như những người Hy Lạp. không nên làm những nghề thủ công, Tiếp đến, Aristote nhận định về mối thương gia hay nông nghiệp. Những ý quan hệ giữa chồng và vợ, cha và con. tưởng khinh miệt lao động chân tay ấy đã “Nam giới về bản chất thì vượt trội hơn, và chi phối suốt cả thời trung cổ, vì với họ phụ nữ là kém hơn, và một cái là cai trị và những công việc chân tay chỉ là những cái kia là bị trị”[7, tr9]. Ông cho rằng sự công việc của người bần cùng. can đảm của nam giới thể hiện trong việc 4. Kết luận chỉ huy, sự can đảm của nữ giới thể hiện Đối với một hệ thống tư tưởng ra đời trong sự phục tòng. Giữ im lặng là sự vinh cách đây gần 2500 năm, thì những giá trị quang của nữ giới và không nên làm cho mà Aristote đã để lại cho nhân loại thật là phụ nữ được ngang quyền với nam giới đáng trân trọng. Tuy nhiên trong tư tưởng như Plato đã chủ trương. của Aristote cũng không thể tránh khỏi Trong quan điểm của Aristote về vai những hạn chế do hoàn cảnh lịch sử mang trò của người phụ nữ cũng có những hạn lại, nhưng nếu chúng ta biết gạt bỏ những chế và không còn phù hợp với xu hướng hạn chế đó thì vẫn còn những hạt nhân hợp bình đẳng giới ngày nay. Ông cho rằng phụ lý nhất định. Ông là một trong những người nữ không được ngang quyền với nam giới đầu tiên đặt những viên đá tảng để xây và cũng không có đầy đủ quyền công dân. dựng tư tưởng nhân quyền về sau. Những Đây chính là sự bất bình đẳng. Trên thực tư tưởng đầu tiên về quyền con người của tế, người phụ nữ đã dần khẳng định được Aristote đến nay vẫn còn có ý nghĩa thời vị trí, vai trò của mình trong xã hội và tự sự. Hiện nay, hầu hết các quốc gia trên thế bản thân họ có thể đấu tranh giành quyền giới đều ra sức thực hiện và bảo về quyền bình đẳng với nam giới, nắm giữ những vị con người; xem đó là một trong những cơ trí quan trọng trong xã hội. Điều đó đã phủ sở để bước vào thế giới văn minh. 113
- TÀI LIỆU THAM KHẢO 5. Đinh Ngọc Thạch (1999), Triết học Hy Lạp cổ đại, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội. 1. Hồ Chí Minh (2001), Toàn tập, tập 10, Nxb. 6. Lưu Kiếm Thanh, Phạm Hồng Thái dịch Chính trị quốc gia, Hà Nội. (1993), Lịch sử các học thuyết chính trị trên 2. Nguyễn Thế Nghĩa (chủ biên) (1999), Đại cương thế giới, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội. lịch sử các tư tưởng và học thuyết chính trị trên 7. Vũ Văn Viên (1998), Triết học Aristotle, Nxb. thế giới, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. Khoa học xã hội, Hà Nội. 3. Vương Đức Phong – Ngô Hiểu Minh (2003), 8. Aristotle (1999), The Politics, Translated in to Thập đại tùng thư - 10 nhà tư tưởng lớn thế English by Benjamin Jowett, Batoche Books, giới, Nxb. Văn hóa thông tin, Hà Nội. Kitchener. 4. Marcel Prelot, Georges Lescuyer, Lịch sử các 9. Aristotle (2004), Nicomachean Ethics, tư tưởng chính trị, Chương trình khoa học – Translated and edited by Roger Crisp, The công nghệ KX.05, đề tài KX 05 – 02 (Bùi Ngọc Chương dịch). University of Cambrige, Cambrige. Ngày nhận bài: 05/12/2013 Biên tập xong: 20/6/2015 Duyệt đăng: 25/6/2015 114
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học