- Trang Chủ
- Triết học
- Tư tưởng “Đạo, Hiếu” trong Nho giáo và ảnh hưởng của nó tới quá trình xây dựng gia đình văn hóa mới ở Việt Nam hiện nay
Xem mẫu
- NGÀNH NGÔN NGỮ HỌC
TƯ TƯỞNG “ĐẠO, HIẾU” TRONG NHO GIÁO VÀ ẢNH HƯỞNG CỦA
NÓ TỚI QUÁ TRÌNH XÂY DỰNG GIA ĐÌNH VĂN HÓA MỚI
Ở VIỆT NAM HIỆN NAY
THE IDEOLOGY OF “PIOUSNESS” IN CONFUCIANISM AND ITS
INFLUENCE ON THE PROCESS OF BUILDING
A NEW CULTURAL FAMILY IN VIETNAM
Đặng Thị Minh Phương, Trần Hoàng Yến
Email: yendhsd@gmail.com
Trường Đại học Sao Đỏ
Ngày nhận bài: 20/10/2017
Ngày nhận bài sửa sau phản biện: 20/12/2017
Ngày chấp nhận đăng: 28/12/2017
Tóm tắt
Gia đình là nơi duy trì bền vững các giá trị đạo đức truyền thống dân tộc, cùng với đó nó còn giữ vai trò
không chỉ duy trì nòi giống mà còn là nơi thực hiện các chức năng kinh tế, văn hóa và nuôi dạy các thế
hệ mai sau. Tuy vậy, trong quá trình hội nhập kinh tế quốc tế, gia đình Việt Nam đang đứng trước nhiều
thách thức mới như đề cao tự do cá nhân, lối sống thực dụng,... Để bảo tồn và phát huy giá trị đạo đức
truyền thống tốt đẹp của gia đình thì việc nghiên cứu tư tưởng “Đạo, Hiếu” trong Nho giáo, cùng những
ảnh hưởng của nó đối với đời sống đạo đức gia đình Việt Nam là một việc làm cần thiết và có ý nghĩa
quan trọng. Bài báo đi sâu nghiên cứu tư tưởng “Đạo, Hiếu” của Nho giáo và những ảnh hưởng của nó
tới quá trình xây dựng gia đình văn hóa mới ở Việt Nam hiện nay. Qua nghiên cứu này tác giả muốn
góp phần làm rõ hơn những ảnh hưởng của tư tưởng Đạo, Hiếu tới xây dựng gia đình văn hóa mới ở
Việt Nam hiện nay, góp phần xây dựng gia đình văn hóa mới trong thời gian tới.
Từ khóa: Gia đình; gia đình văn hóa; xây dựng gia đình văn hóa mới; tư tưởng Đạo, Hiếu trong Nho giáo.
Abstract
The family is the place to sustain the traditional ethical values, the family not only maintains the race but
also performs the economic, cultural and educational functions for future generations. However, in the
process of international economic integration today, the Vietnamese family is facing many challenges
together with new ideas and new ways of living. In order to preserve and develop the traditional values
of the Vietnamese family, the study of the content of “Piousness” in Confucianism and its effects on
Vietnamese family morality. It is important to build up family piousness as a necessary and important task
in the present time. In this article, the author of the research comes from the ideology of “Piousness” of
Confucianism and the good cultural values as well as the existence of the Vietnamese family nowadays,
thus finding out the influence of “Piousness” ideology in Confucianism in the process of building new
cultural families in Vietnam at this time.
Keywords: Family; cultural family; new culture family; confucianism; pious ideology.
1. ĐẶT VẤN ĐỀ giá trị đạo đức truyền thống của gia đình Việt Nam
phù hợp với những giá trị văn hóa hiện đại. Điều đó
Trong lịch sử phát triển của gia đình Việt Nam
có ảnh hưởng không nhỏ từ việc phát huy những
luôn đề cao đức tính “Đạo, Hiếu” của con người,
giá trị tích cực từ tư tưởng “Đạo, Hiếu” của Nho gia,
tuy vậy ngày nay với những tiến bộ về khoa học
vì vậy trong giai đoạn ngày nay để xây dựng gia
và công nghệ, sự toàn cầu hóa về kinh tế đang
đình văn hóa mới thì việc nghiên cứu nội dung tư
kéo theo nhiều biến đổi quan trọng trong đời sống
tưởng “Đạo, Hiếu” trong Nho gia, cùng những ảnh
xã hội, đạo đức con người. Đạo đức gia đình cũng
hưởng của nó đối với đời sống đạo đức gia đình
đang có sự chuyển tiếp từ truyền thống sang hiện
Việt Nam là vấn đề hết sức quan trọng.
đại. Gia đình Việt Nam là nơi duy trì bền vững các
giá trị đạo đức truyền thống dân tộc, nhưng đang 2. TƯ TƯỞNG “ĐẠO, HIẾU” CỦA NHO GIÁO
đứng trước thách thức, tư tưởng mới, lối sống mới. Nho giáo là một học thuyết chính trị - đạo đức ra
vấn đề đặt ra là làm thế nào để bảo tồn và phát huy đời và phát tiển theo chiều dài lịch sử của nước
Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190 Số 4(59).2017 103
- NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
Trung Hoa. Trong học thuyết Nho giáo, gia đình là dẻo để an dân, giai cấp địa chủ phong kiến đã tìm
một phạm trù lớn, bàn về vai trò của gia đình chứa thấy ở Nho giáo khả năng cố kết và sức hướng
đựng nhiều nội dung có giá trị, ý nghĩa sâu xa có tâm mạnh mẽ để đáp ứng được đòi hỏi đó. Giai
nhiều ảnh hưởng đến những phạm trù khác như đoạn này Đổng Trọng Thư nổi lên như một đại
đạo đức gia đình, các mối quan hệ “Hiếu - Đễ” và Nho - người có công “chính thống hóa Nho giáo”
cuộc sống con người trong gia đình. Nếu chúng và biến nó thành công cụ sắc bén phục vụ cho
ta coi gia đình là tế bào của xã hội, thì Nho giáo quyền thống trị của tập đoàn phong kiến Hán tộc
nêu cao nguyên lý thiên hạ quốc gia và dẫn giải trong một quốc gia thống nhất rộng lớn. Sau thời
rằng: Gốc của thiên hạ là nước, gốc của nước là Mạc Đường và Thời Ngũ đại thập quốc, đến Bắc
nhà, gốc của nhà là bản thân.“Thiên hạ chi bản tại Tống thì sự thống nhất được tái lập. Triệu Khuông
quốc, quốc chi bản tại gia, gia chi bản tại thân” [2]. Dẫn lên ngôi quyết tâm thiết lập một chế độ quân
Nho giáo rất chú trọng yếu tố giáo dục gia đình, chủ tập trung cao nhất nhằm thủ tiêu tình trạng
coi giáo dục gia đình là toàn bộ giáo dục xã hội, cát cứ địa phương. Lúc này Nho giáo trở lại địa vị
xây dựng nên những mối quan hệ chặt chẽ trong quốc giáo và Tống Nho có thể được xem là trình
gia đình, đó là quan hệ cha - con, chồng - vợ, anh độ phát triển cao nhất của Nho giáo trong hơn
- em và làm nên quan điểm “gia đạo chính”, quan 1000 năm tồn tại từ sau Khổng - Mạnh.
hệ cha - con, anh - em được biểu hiện bằng tư Vào thời Lý - Trần (thế kỷ XI - XIV), Nho giáo có
tưởng “Hiếu” và “Đễ”, tư tưởng này đã được Nho những ảnh hưởng đến đời sống văn hóa người
giáo đề cao, đặt vào một vị trí đặc biệt quan trọng, Việt nhưng không sâu sắc. Ở Việt Nam, Nho giáo
trở thành cốt lõi của các quan hệ trong toàn xã hội. có ảnh hưởng mạnh mẽ từ thế kỷ XV đến thế kỷ
“Đạo, Hiếu” theo nghĩa hẹp: là chỉ sự hiếu thuận XIX, tuy vậy khi du nhập vào Việt Nam Nho giáo
đối với cha mẹ của con cái, đó là kính yêu, phụng không còn giữ nguyên vẹn như ở Trung Quốc,
dưỡng cha mẹ, vâng theo di huấn của tổ tiên, thực nó đã được “Việt hóa”. Các nhà Nho Việt Nam vì
hiện đầy đủ giỗ kỵ,… Lòng hiếu của những người công cuộc xây dựng xã hội và bảo vệ Tổ quốc đã
cùng huyết thống còn bao gồm “Hiếu, Đễ”, tức là tiếp thu và khai thác những yếu tố Nho giáo cho
lòng kính yêu đối với anh chị. “Làm cha mẹ, ai phù hợp với xã hội và đất nước mình, đã “bản địa
cũng lo cho con, sợ con phóng túng mà hư thân hóa” Nho giáo cho phù hợp với văn hóa và truyền
mất nết, sợ con theo bạn xấu mà làm chuyện phi thống dân tộc.
pháp, mắc vòng tù tội. Cho nên đi chơi nhà ai thì
Tư tưởng “Đạo, Hiếu” của Nho giáo được hiểu ở
nên cho cha mẹ biết trước, phòng khi giao du với
một số nội dung sau:
kẻ chẳng xứng đáng thì cha mẹ khuyên can” [1].
Nho giáo luôn đề cao chữ “Hiếu”, các bậc tiền nhân
“Đạo, Hiếu” theo nghĩa rộng: là trung hiếu, đó là
của Nho giáo đã tốn rất nhiều công sức để làm rõ nội
lòng kính yêu giữa người với người trong xã hội,
dung, ý nghĩa của chữ “Hiếu“ theo yêu cầu tư tưởng
bao gồm lòng hiếu của trẻ đối với già, của kẻ dưới
giáo dục của mình.
với người trên, lòng trung của tôi thần với quân
vương, của dân đối với nước. “Trung Hiếu là đạo - Chữ “Hiếu” là tôn trọng, phụng dưỡng cha mẹ,
hiếu được xã hội hóa, chính trị hóa, là người nào phận làm con phải cảm kích đối với công ơn sinh
nói lời chi cũng trung thành, tín thật, làm việc chi thành, nuôi dưỡng giáo dục của cha mẹ, thực hiện
cũng đối hậu, kính cẩn, dẫu cho đến xứ thô - tục trách nhiệm và nghĩa vụ của con đối với cha mẹ.
của người miền Nam hay miền Bắc, cũng được “Làm cho cha mẹ được tôn trọng là bậc hiếu cao
thông hành” [1]. nhất, không làm nhục cha mẹ là bậc hiếu thứ hai,
có thể nuôi cha mẹ là bậc hiếu cuối cùng” [5].
Sự hình thành và phát triển của Nho giáo từ thời
Tiên Tần gắn liền với tên tuổi của người sáng lập - Hiếu đức là “nết đầu trong trăm nết”. Đạo đức
là Khổng Tử và hai nhà tư tưởng lớn là Mạnh Tử của người ta không gì lớn bằng chữ “Hiếu”, người
và Tuân Tử. Là thời đại suy tàn của chế độ nô con có hiếu tức phải có ý thức đầy đủ về tình cảm
lệ và chế độ sơ kỳ phong kiến đang lên, mệnh và bổn phận của mình đối với bậc sinh thành. Hiếu
lệnh “Thiên tử” nhà Chu không còn được tuân là đức của người con tận tâm, thành kính với cha
thủ, trật tự lễ nghĩa, cương thường xã hội đảo lộn, mẹ khi còn sống và cả tình cảm, thái độ cư xử với
đạo đức suy đồi. Sau khi tiêu diệt nhà Tần và kết cha mẹ trong quan hệ với người khác khi cha mẹ
thúc cục diện “Hán - Sở tranh hùng“, trước yêu đã mất. “Sống thì phụng dưỡng thân thể, chết thì
cầu củng cố chế độ phong kiến trung ương tập an táng theo lễ, thờ cúng theo lễ” (sanh, sự chi dĩ
quyền hùng mạnh với đường lối chính trị mềm lễ; tử, táng chi dĩ lễ; tế chi dĩ lễ) [1].
104 Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190 Số 4(59).2017
- NGÀNH NGÔN NGỮ HỌC
Tư tưởng của Nho giáo rất đề cao chữ “Hiếu” và tiếp thu những mặt tích cực của chữ “Hiếu”, đó
quan tâm đến vấn đề giáo dục đạo hiếu cho mỗi là tình cảm cao quý biết ơn công sinh thành, dạy
người (Nhân) trong gia đình. Bởi lẽ, trong các dỗ của cha mẹ, có trách nhiệm, nghĩa vụ phụng
phạm trù đạo đức của Nho giáo thì “Nhân” giữ vai dưỡng cha mẹ đến khi qua đời. Hiếu là nhân cách
con người, là gốc của nhân tâm mang giá trị xã
trò là chủ đạo. “Nhân” có nội dung rất phong phú,
hội cao quý. Kẻ bất hiếu với cha mẹ, bất kính với
sâu rộng nhưng nghĩa chính được nêu bật là lòng
anh, em được xem là xấu xa nhất, có tội danh
thương người phải được thể hiện và xuất phát quy định trong luật pháp, đạo hiếu của giáo lý Nho
trước hết từ trong phạm vi gia đình, sau đó được giáo được triều đại nào cũng đề cao. Đạo hiếu là
mở rộng trong phạm vi họ tộc, làng, nước. Trong quan hệ thứ bậc trong gia đình và trong dòng họ.
gia đình nổi lên hai mối quan hệ cơ bản: Cha mẹ Gia đình người Việt từ xưa tới nay với tam đại, tứ
với con cái đó là “Hiếu”, anh với em đó là “Đễ”. Từ đại đồng đường đã tạo nên một cộng đồng riêng
đó, “Hiếu, Đễ” trở thành gốc của Nhân. biệt. Trong gia đình quan hệ chiều ngang là anh
chị - em, còn quan hệ theo chiều dọc là cha,
Tư tưởng của Nho giáo chủ trương xây dựng
mẹ - con, ông bà - cháu, chắt, quan hệ
những quan hệ chặt chẽ trong gia đình với mục
trưởng - thứ. Quan hệ theo chiều ngang được
đích mở rộng nó ra, phát triển lên thành những
ứng xử theo nguyên tắc thứ đễ, lễ nghĩa, quan hệ
tình cảm tốt đẹp trong đạo thờ vua, trị nước. Theo
chiều dọc phải ứng xử theo nguyên tắc hiếu kính,
quan niệm của Nho giáo, thì “Đạo nhà” tức là đạo
cả hai đều gắn chặt với nhau, không mâu thuẫn
nước nhỏ, “Đạo nước” đạo tức là đạo nhà lớn.
mà bổ sung cho nhau, tạo nên một mối quan hệ
Diễn đạt mối quan hệ giữa đạo nhà và đạo nước
luân lý hoàn chỉnh.“Phát triển trong mối quan hệ
trên bình diện đạo đức. Nho giáo đề cao phạm trù xoắn xuýt với Phật giáo và Lão giáo… Nó thâm
hiếu - trung, phận làm con trong gia đình phải tận nhập vào đời sống của nhân dân và ảnh hưởng
hiếu với cha mẹ thì phận làm dân phải tận trung sâu sắc đến tâm lý của dân tộc. Nó để lại những
với vua, Nho giáo đã đồng nhất tình cảm của phận tàn dư dai dẳng ngay trong xã hội ta ngày nay” [6].
làm con đối với cha mẹ trong gia đình với đạo của
người dân đối với vua trong một nước. 2. GIÁ TRỊ VĂN HÓA TRONG GIA ĐÌNH VIỆT
NAM HIỆN NAY
Sự “Việt hóa” của tư tưởng “Hiếu” trong Nho giáo
Việt Nam: Từ những điều kiện kinh tế - xã hội trong quá trình
đổi mới, hội nhập kinh tế quốc tế đã mở ra nhiều
“Đạo, hiếu” vốn là một trong những nội dung quan cơ hội, tuy vậy chúng ta cũng đứng trước nhiều
trọng của đạo đức gia đình truyền thống ở Việt thách thức. Chiến lược xây dựng gia đình văn
Nam, nó đã được hình thành và phát triển lâu dài hóa cũng không nằm ngoài quy luật đó. Việc hình
gắn với những tập quán người Việt như phong tục thành các chuẩn mực đạo đức xã hội mới được
thờ cúng tổ tiên, kính trọng người già, tôn trọng và biểu hiện ngay trong đời sống của mỗi gia đình.
yêu quý anh, chị, em,... Nhưng khi giáo lý đạo Nho Tư tưởng, đạo đức của mỗi gia đình có nhiều thay
xâm nhập vào Việt Nam trở thành luân lý xã hội, đổi dưới tác động của kinh tế thị trường, đạo đức
các triều đại phong kiến đã vận dụng đưa đạo lý gia đình đang chuyển đổi từ truyền thống sang
Nho giáo vào Việt Nam. Vào thời Lý - Trần (thế kỷ hiện đại xuất hiện những yếu tố tiến bộ và cả
XI - XIV), Nho giáo có những ảnh hưởng đến đời những hạn chế nhất định.
sống văn hóa người Việt nhưng không sâu sắc.
Từ thế kỷ XV đến nửa đầu thế kỷ XIX, các triều Những giá trị văn hóa tốt đẹp của gia đình Việt
đại phong kiến Lê - Nguyễn đều lấy Nho giáo làm Nam hiện nay:
hệ tư tưởng chi phối xã hội. Trong việc cai trị và Những truyền thống tốt đẹp của đạo đức, văn hóa
quản lý đất nước, các triều Lê - Nguyễn đều đặc gia đình Việt Nam được bảo vệ, được lưu giữ và
biệt chú trọng đến vấn đề đạo đức gia đình, coi gia phát huy, vẫn đang được truyền trong các thế hệ
đình là cơ sở quan trọng bậc nhất để thiết lập kỷ gia đình. Cùng với cuộc cách mạng giải phóng
cương, ổn định trật tự xã hội. dân tộc do Đảng lãnh đạo, văn hóa gia đình đã có
Khi tư tưởng “Đạo hiếu” của Nho giáo du nhập những bước phát triển lớn. Trước hết là cải tạo tư
vào Việt Nam, dân tộc ta đã “Việt hóa” phần nào tưởng lạc hậu của giai cấp phong kiến gia trưởng
đã hằn sâu từ ngàn xưa trong đời sống biết bao
những giáo lý đó cho thích hợp với phong tục,
thế hệ gia đình Việt Nam. Trong quan hệ giữa cha
tập quán của xã hội ta, Nho giáo đã bị “Việt hóa”
mẹ và con cái hiện nay đã thiết lập được mối quan
bởi truyền thống văn hóa dân tộc Việt Nam. Các
hệ mềm dẻo hơn, bớt cứng nhắc hơn so với thế
nhà Nho Việt thời phong kiến tiếp thu tư tưởng
hệ trước.
“Đạo hiếu”, đã đặt lợi ích của Tổ quốc lên trên tư
tưởng “Đạo hiếu”của gia đình. Từ giai cấp phong Tư tưởng gia trưởng đang thay đổi dần trong đời
kiến, chữ “Hiếu” của Nho giáo đã ảnh hưởng đến sống gia đình, nhất là ở những gia đình thế hệ
đời sống của nhân dân lao động, nhân dân ta đã trẻ, thay vào đó là vai trò bình đẳng về quyền lợi,
Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190 Số 4(59).2017 105
- NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
nghĩa vụ giữa vợ và chồng. Con cái trong gia đình Thứ ba, những yêu cầu xây dựng mối quan hệ bình
đã được nhìn nhận và được chăm sóc để phát đẳng, dân chủ, tin cậy lẫn nhau giữa các thành viên
triển thích ứng với sứ mệnh của tương lai. trong gia đình ngày càng được đề cao. Trong khi
Những tồn tại trong văn hóa gia đình Việt Nam quan niệm về “Đạo, Hiếu” một cách mù quáng, một
hiện nay: chiều áp đặt với thế hệ sau như trong tư tưởng của
Nho giáo đã không còn nặng nề, không còn phép
Bên cạnh những giá trị tiến bộ đạt được đạo đức, tắc “người quân tử không hay gần con”.
văn hóa gia đình đã có nhiều biểu hiện trái chiều như
sự “dân chủ” và “bình đẳng” thái quá đã làm cho mối Thứ tư, tư tưởng của Nho giáo vẫn còn giá trị
quan hệ trong gia đình trở nên khô khan thiếu gắn to lớn trong việc giáo dục con cái không chỉ có
kết, thiếu vắng sự quan tâm, chia sẻ và trách nhiệm trách nhiệm nuôi dưỡng cha mẹ mà còn phải biết
đối với nhau trong mỗi thành viên trong gia đình. kính trọng, mang đến cho cha mẹ những niềm
vui, không có những hành vi bất kính với cha mẹ,
Sự biểu hiện thái độ vô trách nhiệm của các bậc
đồng thời cũng phải biết hòa vào những niềm vui
cha mẹ đối với con cái trong gia đình ngày càng
cùng cha mẹ.
đáng báo động. Họ không chỉ không quan tâm
chăm sóc, giáo dục con cái đúng mức mà còn để Thứ năm, trong tư tưởng “Đạo, Hiếu” của Nho
mặc cho con cái chơi bời sa đọa trở thành những giáo cũng khẳng định vai trò của cha, mẹ, ông,
nỗi lo cho gia đình và xã hội, làm cho tình cảm và bà với các thế hệ sau. Vì vậy, ngày nay quan tâm
mối quan hệ gắn bó giữa cha mẹ với con cái bị chăm sóc và nuôi dạy con cái, chăm lo đến tương
xem nhẹ. lai và sự nghiệp cho con là tình cảm, hành vi và
Sự gia tăng tỷ lệ trẻ em hư hỏng và sự bất lực trách nhiệm của cha mẹ, cha mẹ phải nghiêm
của các bậc cha mẹ trong việc dạy dỗ con cái là khắc nuôi dạy và xây dựng hình ảnh của mình làm
do sự thiếu gương mẫu của bản thân mình. Họ tấm gương tốt về mọi mặt của cuộc sống để con
chẳng những không quan tâm đến giáo dục con cái học tập. Trong gia đình, cha mẹ luôn gương
cái, mà còn làm hư hỏng con cái bằng các hành mẫu sẽ nhắc nhở và giáo dục được con cái chấp
động không gương mẫu của chính mình, sự mâu hành pháp luật, thực hiện nếp sống có văn hóa,
thuẫn giữa vợ chồng, sự gia tăng của tình trạng biết kính trên nhường dưới, kính già yêu trẻ,… sẽ
ly hôn cũng làm cho gia đình mất đi khả năng bảo hình thành lối sống văn hóa trong gia đình và xây
vệ, chăm sóc giáo dục trẻ em. dựng xã hội ngày càng văn minh, tiến bộ.
Những ảnh hưởng tích cực và tiêu cực về đạo đức Những ảnh hưởng trái chiều
và văn hóa đang diễn ra trong xã hội nói chung và
Thứ nhất, lễ giáo của đạo Nho ăn sâu vào đời
trong gia đình nói riêng đã đặt ra nhiều vấn đề bức
xúc mà chúng ta phải giải quyết. sống đạo đức mỗi gia đình, những tập tục như ma
chay, cưới hỏi, lễ tết nhiều lúc biến thành những lễ
3. ẢNH HƯỞNG CỦA TƯ TƯỞNG “ĐẠO, HIẾU” nghi phiền toái cổ hủ và hao tiền tốn của. Chính do
TỚI XÂY DỰNG GIA ĐÌNH VĂN HÓA MỚI Ở những ảnh hưởng lâu dài của quan niệm coi trọng
VIỆT NAM HIỆN NAY bề ngoài, coi đó là việc quan trọng hơn cả phụng
Những ảnh hưởng tích cực dưỡng, kính hiếu với cha mẹ lúc còn sống. Vì vậy,
đến ngày nay những tập tục ấy vẫn còn tồn tại để
Thứ nhất, việc giáo dục “Đạo, Hiếu” cho các thế hệ lại nhiều hậu quả nặng nề gây tác hại không nhỏ
trong gia đình luôn là yếu tố được quan tâm trong gia trong đời sống nhân dân, có nhiều hiện tượng khi
đình ở Việt Nam. Trong khi tư tưởng “Đạo hiếu” của cha mẹ già yếu thì con cái chẳng quan tâm chăm
Nho giáo luôn hướng tới giáo dục cho con cái thái sóc nhưng khi cha mẹ mất đi thì tống táng ma
độ biết ơn, tình cảm kính yêu và trách nhiệm phụng chay linh đình và coi như vậy là hiếu thảo, kính
dưỡng đối với cha mẹ, vì vậy hiện nay tư tưởng này hiếu với cha mẹ.
vẫn còn có giá trị trong giáo dục đạo đức gia đình.
Thứ hai, do ảnh hưởng bởi tư tưởng con cái phải
Thứ hai, giá trị truyền thống của dân tộc ta là lối tuyệt đối phục tùng cha mẹ một cách vô điều kiện
sống có tình, có nghĩa với mọi người. Hiếu thuận nên còn không ít trường hợp cha mẹ còn tư tưởng
với ông bà, cha mẹ, thương yêu anh, chị, em,… gia trưởng áp đặt lên cuộc sống của con cái và
luôn vui mừng trước sự ra đời và trưởng thành yêu cầu các con cháu phải phục tùng cha mẹ một
của thế hệ trẻ và sự cảm thương trước người cách tuyệt đối, bắt ép con cái làm theo ý mình.
đã chết. Trong khi tư tưởng “Đạo hiếu” của Nho Thứ ba, do ảnh hưởng bởi tư tưởng người quân
giáo lại luôn giáo dục con người phải sống có hiếu tử là trụ cột trong gia đình, không gần con để giáo
đạo với tổ tiên, ông, bà, cha, mẹ và hiếu đễ với dục con cái nên ở nhiều gia đình còn không ít
anh em. người làm cha có tư tưởng gia trưởng thiếu quan
106 Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190 Số 4(59).2017
- NGÀNH NGÔN NGỮ HỌC
tâm đến dạy dỗ con cái, người vợ phải có trách nhau. Con cháu hiếu kính với ông bà, cha mẹ.
nhiệm phục tùng theo chồng. Cha mẹ, ông bà yêu thương và có trách nhiệm với
con cháu. Gia đình có trật tự, kỷ cương, nền nếp.
4. MỘT SỐ QUAN ĐIỂM NHẰM PHÁT HUY
NHỮNG GIÁ TRỊ TÍCH CỰC CỦA TƯ TƯỞNG Trách nhiệm của cá nhân, của các thành viên
ĐẠO HIẾU VỚI XÂY DỰNG GIA ĐÌNH VĂN HÓA trong gia đình đối với nhau là một trong những
MỚI Ở VIỆT NAM HIỆN NAY nhân tố tạo nên sự bền vững của kết cấu gia đình,
là cơ sở của hạnh phúc gia đình. Đạo đức trong tư
Thứ nhất: Gia đình Việt Nam cần đặc biệt chú ý tưởng của Nho giáo đề cập đến trách nhiệm làm
đến việc giáo dục tôn ti trật tự và thứ bậc trong gia con là phải hiếu thảo với cha mẹ. “Theo lẽ thường
đình. Sự phân chia tôn ti trật tự và thứ bậc trong thì cha mẹ, anh em, chị em là những người thân
gia đình căn cứ vào thế hệ, lứa tuổi và giới tính. thiết nhất tất cả phải kính yêu, rồi đối với người
Trong đó cha mẹ, anh chị là người trên, con em là ngoài phải có lòng trung - thứ, từ ái được. Nếu ở
bề dưới. Trong mối quan hệ gia đình, đặc biệt giáo với cha mẹ, anh em mà không kính thuận, chứng
dục các thành viên ý thức tôn kính và tín ngưỡng tỏ tình cảm của ta quá ư bạc bẽo, mỏng manh,
thờ cúng đối với tổ tiên. như vậy làm sao thành nhân được” [4].
Thứ hai: Giáo dục “Đạo, Hiếu” cũng là nội dung Như vậy đạo hiếu thể hiện thái độ biết ơn của con
rất được coi trọng trong giáo dục đạo đức của gia cái đối với công lao to lớn của cha mẹ. Đó là một
đình truyền thống. Hiếu đễ là gốc của đạo đức con thứ tình cảm tự nhiên mang nhiều yếu tố tâm linh,
người cho nên đã có hiếu và đễ thì các đức khác bắt nguồn từ mối quan hệ huyết thống thiêng liêng.
cũng đều có được không những chỉ trong quan Trách nhiệm của con cái cũng thể hiện rõ ràng hơn
hệ gia đình mà cả trong quan hệ xã hội nữa. Con trong việc chăm sóc sức khỏe và nuôi dưỡng cha
người có hiếu đễ là con người bao giờ cũng làm mẹ khi già yếu ốm đau, bệnh tật. Điều này có một ý
vừa lòng cha anh, không bao giờ trách cha mẹ nghĩa mang tính xã hội rất to lớn.
sai, không cãi lại mà phải vâng lời cha mẹ. Hiếu là
Truyền thống của gia đình Việt Nam là các thành
phải biết giữ mình để phụng dưỡng cha mẹ lúc còn
viên trong gia đình sống với nhau hòa thuận
sống cũng như khi cha mẹ đã qua đời. Hiếu còn
nhưng có trật tự trên dưới, rõ ràng phân minh.
biểu hiện ở chỗ làm cho cha mẹ vinh hiển bằng sự
Mọi người đối xử với nhau theo đúng lễ nghi gia
thành đạt của mình, không làm tổn hại đến thanh
giáo cha ra cha, con ra con, vợ ra vợ, chồng ra
danh của gia đình của cha, anh.
chồng, không có tình trạng bình đẳng quá trớn.
Thứ ba: Xây dựng gia đình văn hóa mới lấy tình Cha mẹ rất có ý thức và trách nhiệm trong việc
nghĩa và lễ giáo làm chuẩn mực. Đó là gia đình giáo dục con cái sống có trật tự kỷ cương và theo
thuận hòa trên kính dưới nhường, lớn bảo nhỏ đúng lễ nghĩa, từ cách xưng hô, thưa gửi, thăm
làm theo. Trong họ tộc phải biết đoàn kết, đùm hỏi, tang lễ, cúng tế đến việc tuân thủ lệ làng xã
bọc lẫn nhau. Hôn nhân dựa trên tình yêu trong và luật pháp của nhà nước. Việc giáo dục lễ đã
sáng không mang tính vụ lợi. Vợ chồng sống hòa đạt tới mức sâu sắc, trở thành niềm tin chi phối
thuận đầm ấm thắm thiết lấy sự thủy chung làm nhận thức và hành động của con người. “Sự giáo
tiêu chuẩn cao nhất, đó là nét đẹp trong tình yêu dục của ông (Khổng Tử) về lễ đạt tới mức sâu sắc ở
lối sống của con người Việt Nam. Nuôi con khỏe chỗ nó trở thành tiêu chuẩn để đánh giá hành vi của
dạy con ngoan, con cái được giáo dục học hành con người. Ông đã huy động được dư luận của toàn
đến nơi đến chốn. Bậc cha mẹ, ông bà trong gia xã hội, trọng người có lễ và khinh ghét người vô lễ.
đình phải là tấm gương sáng cho thế hệ con cháu Mức độ sâu sắc còn ở chỗ nó đi vào lương tâm con
tự hào và noi theo. Giáo dục lòng biết ơn tổ tiên người, vi phạm lễ là điều sỉ nhục, thậm chí đến mức
bằng việc thờ cúng ông bà cha mẹ một cách thành thà chết không bỏ lễ” [3].
kính. Con cái trong gia đình phải biết giữ gìn gia
Thứ tư: Tư tưởng “Đạo, Hiếu” trong Nho giáo còn
giáo, luôn biết bảo vệ thể diện và truyền thống gia
có nhiều điểm phù hợp cho việc xây dựng đạo
đình. Một gia đình văn hóa là gia đình thực hiện
đức gia đình ở Việt Nam hiện nay, với những quan
được mối quan hệ trong ấm ngoài êm, xóm làng
niệm về vai trò, vị trí của gia đình, cách đối xử đến
yên vui hòa thuận.
những quy tắc đạo đức trong quan hệ gia đình,
Nghiên cứu tư tưởng “Đạo, Hiếu” trong Nho giáo cách đối xử của con cái đối với cha mẹ và trách
cho thấy có nhiều giá trị còn phù hợp trong việc nhiệm của cha mẹ trong việc nuôi dạy con cái…
xây dựng gia đình văn hóa mới hiện nay. Nhưng cũng để lại những kinh nghiệm đáng suy nghĩ cho
giá trị đó rất cần được phát hiện và khuyến khích chúng ta. Mặt khác, Nho giáo là một học thuyết
trên cơ sở cải tạo và sàng lọc lại. Xây dựng gia uống nước nhớ nguồn, đề cao coi trọng quan hệ
đình văn hóa mới hiện nay phải bảo đảm cho các huyết thống nên nó đòi hỏi sự gắn bó chặt chẽ
thành viên trong gia đình hòa thuận, dân chủ, giữa những thành viên trong một gia đình, một
yêu thương nhau, vợ chồng bình đẳng, tôn trọng dòng họ. Những người trong gia đình, họ hàng thì
Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190 Số 4(59).2017 107
- NGHIÊN CỨU KHOA HỌC
phải cưu mang, đùm bọc lẫn nhau, biết giữ gìn và dân tộc Việt Nam như: truyền thống thờ cúng tổ
phát huy truyền thống của gia đình và dòng họ. tiên, tình nghĩa huynh đệ - phụ tử,… Tuy vậy, tư
Họ hàng, làng xã được tổ chức theo tư tưởng Nho tưởng Nho giáo cũng có những yếu tố không còn
giáo sẽ tạo dựng được những cộng đồng ổn định phù hợp với thực tiễn hiện nay như: những hủ tục
nhờ vào lòng hiếu đễ, kính nhường. ma chay, cưới hỏi, tư tưởng trọng nam, khinh nữ,
Trong quan hệ cha mẹ với con cái cũng phải xây tư tưởng gia trưởng,… Trước những biểu hiện cả
dựng theo tinh thần mới, cha mẹ thương yêu mặt tích cực và những hạn chế của tư tưởng Nho
không phân biệt đối xử giữa các con, tôn trọng giáo, việc cải tạo và kế thừa tư tưởng “Đạo, Hiếu”
và định hướng những nhu cầu chính đáng của của Nho giáo nhằm xây dựng gia đình văn hóa
con cái, nuôi dạy chúng thành những người tốt
mới có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Bên cạnh đó
trong gia đình, có ích cho xã hội. Ngược lại, con
chúng ta cần phải đẩy mạnh học tập và làm theo
cái phải biết kính trọng cha mẹ và tự tu dưỡng,
rèn luyện, phát huy những truyền thống tốt đẹp tấm gương đạo đức Chủ tịch Hồ Chí Minh về việc
của gia đình. Bên cạnh đó xây dựng các quan hệ khai thác những nhân tố hợp lý của Nho giáo và
anh chị em, quan hệ ông bà và cháu chắt,… cũng loại bỏ những mặt tiêu cực, lạc hậu của nó và tư
cần được xây dựng trên tinh thần bình đẳng, tình tưởng của Người trong việc xây dựng gia đình
thương, quan tâm, có trách nhiệm,… để gia đình văn hoá mới.
hòa thuận, êm ấm, là tế bào lành mạnh của xã hội.
Thứ năm: Trong Nho giáo, lễ là một phạm trù đạo
đức, mỗi người cư xử, giao tiếp theo đúng bổn TÀI LIỆU THAM KHẢO
phận, theo trật tự trên, dưới là giữ đúng lễ, cũng [1]. Đoàn Trung Còn (dịch giả) (1950). Luận ngữ, Tứ thơ.
là thực hiện đúng hành vi chính trị. Ngày nay, tất NXB Thuận Hóa Huế, tr.58.
nhiên chúng ta không duy trì trật tự lễ giáo theo
kiểu phong kiến, con cái lúc nào cũng sợ sệt, một [2]. Đoàn Trung Còn (dịch giả) (1996). Mạnh Tử - Tập
mực tuân theo lời cha mẹ. Nhưng ở các trường hạ, Tứ thơ. NXB Thuận Hóa, Huế, tr.58.
học chúng ta thường thấy câu: “Tiên học lễ, hậu [3]. Vũ Khiêu (1996). Bàn về văn hiến Việt Nam. NXB
học văn”, vậy thì trong gia đình đóng góp được Khoa học xã hội, Hà Nội.
gì trong việc học lễ ấy. Như chúng ta đã biết, do
[4]. Trần Trọng Kim (1990). Nho giáo. NXB TP. Hồ Chí
tính đặc thù của kết cấu gia đình là mỗi đơn vị
Minh, tr.388.
sản sinh và nuôi dưỡng, dạy dỗ nên những con
người, trong quan hệ không phải là bình đẳng dân [5]. Vi Chính Thông (1996). Nho gia với Trung Quốc
chủ mà là quyền uy. Các thành viên trong gia đình ngày nay. NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.265.
không phải là mỗi người tự ý tự do cá nhân, mà [6]. Nguyễn Đình Tường (2002). Một số biểu hiện của
là một cộng đồng có trật tự trên dưới, tức là tạo ra sự biến đổi giá trị đạo đức trong nền kinh tế thị
lễ đã tự mang sẵn trong giáo dục gia đình. Đồng
trường ở Việt Nam hiện nay và giải pháp khắc
thời, trong môi trường trật tự trên dưới chặt chẽ
phục. Tạp chí Triết học, (6), tr.19 - 22.
này, quyền uy được biểu đạt ra không phải bằng
pháp chế, mà bằng tình nghĩa, bằng nêu gương. [7]. Doãn Chính (chủ biên) (1997). Đại cương triết học
Trung Quốc. NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội.
Trong mỗi gia đình, cha mẹ chẳng ra cha mẹ, anh
chị không ra anh chị, thì không mong giáo dục các [8]. Nguyễn Trọng Chuẩn (2002). Khai thác các giá trị
thế hệ trong gia đình để được dưới ra dưới. Đứa của truyền thống Nho học phục vụ phát triển của
trẻ sống trong một gia đình trên không ra trên, đất nước trong điều kiện toàn cầu hóa. Tạp chí
dưới không thành dưới, thì giáo dục ở nhà trường Triết học, (4), tr.28 - 31.
dù có dạy học về lễ, là phải kính trọng cha mẹ, [9]. Phan Đại Doãn (chủ biên) (1998). Một số vấn đề
ông bà dù có hay đến đâu cũng chỉ là “nước đổ Nho giáo ở Việt Nam. NXB Chính trị quốc gia,
đầu vịt”,… Bởi thế giáo dục lễ giáo trước hết phải Hà Nội.
từ trong giáo dục gia đình.
[10]. Nguyễn Đăng Duy (1998). Nho giáo với văn hóa
5. KẾT LUẬN Việt Nam. NXB Hà Nội.
Nho giáo du nhập vào Việt Nam và luôn giữ vai trò [11]. Lý Trường Hải (2002). Khổng Tử. NXB Văn hóa
quan trọng trong đời sống văn hóa, Nho giáo đã thông tin, Hà Nội.
thấm sâu, bám rễ vào mọi lĩnh vực của đời sống
[12]. Nguyễn Hùng Hậu (2003). Đặc điểm của Nho
tinh thần dân tộc và ảnh hưởng của nó đặc biệt
Việt. Tạp chí Triết học (3), tr.41 - 43.
sâu sắc trong gia đình Việt Nam. Quan niệm về
Đạo hiếu một mặt có những nhân tố tích cực nhất [13]. Nguyễn Minh Hòa (2000). Hôn nhân - Gia đình
định, góp phần làm sâu sắc thêm truyền thống trong xã hội hiện đại. NXB Trẻ, Hà Nội.
108 Tạp chí Nghiên cứu khoa học - Đại học Sao Đỏ, ISSN 1859-4190 Số 4(59).2017
nguon tai.lieu . vn