Xem mẫu
- TruyÒn th«ng ®¹i chóng lµ sù giao tiÕp
gi÷a c¸c nhãm x· héi lín
TruyÒn th«ng ®¹i chóng lµ mét biÓn thÓ cña giao tiÕp ®¹i chóng. Lo¹i
giao tiÕp nµy cã tÝnh tæ chøc cao. C¸c th«ng tin ®îc truyÒn ®i b»ng
nh÷ng ph¬ng tiÖn kü thuËt. Th«ng tin cã thÓ ®îc chuyÓn tíi tíi mét lîng
c«ng chóng trong ph¹m vi réng lín, ph©n t¸n. Lo¹i giao tiÕp nay cã nh÷ng
®Æc ®iÓm kh¸c biÖt so víi giao tiÕp c¸ nh©n trùc tiÕp.
§Æc tr ng thø nhÊt cña truyÒn th«ng ®¹i chóng lµ viÖc nã sö dông c¸c ph-
¬ng tiÖn kü thuËt ®Ó truyÒn tin. Nhê cã nh÷ng ph¬ng tiÖn nµy chóng
ta cã thÓ chuyÓn t¶i mét khèi lîng lín tin tøc ®Õn c«ng chóng ph©n t¸n
vÒ kh«ng gian vµ thêi gian. ChÝnh v× kh¶ n¨ng nh vËy cña truyÒn
th«ng ®¹i chóng mµ chóng ta coi nã nh lµ sù giao tiÕp gi÷a c¸c nhãm x·
héi lín. H¬n thÕ sù giao tiÕp gi÷a nµy t¹o thµnh b¶n chÊt cña truyÒn
th«ng ®¹i chóng vµ x¸c ®Þnh xu híng x· héi cña nã.
Trong truyÒn th«ng ®¹i chóng nhiÒu ®Æc ®iÓm t©m lý x· héi cña qu¸
tr×nh giao tiÕp ®îc biÓu lé ra. Qu¸ tr×nh giao tiÕp nay ®îc xem xÐt nh
lµ "hiÖn thùc cña mèi quan hÖ liªn c¸ nh©n" (Andreeva, T©m lý häc x·
héi. Tr, 117). Tuy nhiªn viÖc ph©n tÝch c¸c hiÖn t îng t©m lý x· héi ë cÊp
®é liªn nhãm, ®Æc biÖt lµ ë cÊp ®é c¸c nhãm lín, cã nh÷ng ®Æc tr ng
kh¸c biÖt so víi viÖc ph©n tÝch chóng ë cÊp ®é c¸ nh©n. ë ®©y chóng ta
gÆp nh÷ng hiÖn thùc kh¸c h¼n. Trong c¸c th«ng ®iÖp cña truyÒn th«ng
®¹i chóng hiÖn thùc cña c¸c mèi quan hÖ x· héi khuyÕt danh thÓ hiÖn
rÊt râ nÐt. Cßn ®èi víi hiÖn thùc cña c¸c quan hÖ liªn c¸ nh©n th× nã ®-
îc biÓu lé ra díi d¹ng "c¾t xÐn". TÝnh gi¸n tiÕp cña qu¸ tr×nh giao tiÕp
b»ng c¸c ph¬ng tiÖn kü thuËt lo¹i trõ sù giao tiÕp trùc tiÕp gi÷a ngêi
truyÒn tin vµ ngêi nhËn tin. §ång thêi, tuy r»ng nhµ truyÒn th«ng trong
truyÒn th«ng ®¹i chóng cã "tÝnh tËp thÓ", tøc lµ ngêi thÓ hiÖn lîi Ých
cña c¸c nhãm x· héi lín, thÕ nhng ngêi ®¹i diÖn nµy th êng lµ mét c¸
nh©n cô thÓ, víi nhng phÈm chÊt nh©n c¸ch, tÝnh c¸ch nhÊt ®Þnh. Cho
nªn, mèi quan hÖ liªn c¸ nh©n trong truyÒn th«ng ®¹i chóng chØ cã thÓ
ghi nhËn díi d¹ng quan hÖ cña nhµ truyÒn th«ng víi ngêi nhËn tin cô
thÓ. §iÒu nµy thÓ hiÖn ë chç, vÝ dô, nhãm c«ng chóng nµo ®ã cã thÝch
- nhµ truyÒn th«ng (ph¸t thanh viªn, b×nh luËn viªn, nhµ b¸o..) hay kh«ng.
Sù biÓu hiÖn cña mèi quan hÖ tõ phÝa nhµ truyÒn th«ng ®Õn c«ng
chóng phøc t¹p h¬n nhiÒu, bëi v× nhµ truyÒn th«ng th êng kh«ng nh×n
thÊy ®èi t îng cña m×nh mét c¸ch trùc tiÕp. Tuy vËy, mèi quan hÖ nµy
vÉn cã, vµ møc ®é biÓu hiÖn cña nã phô thuéc vµo c¸c ®Æc ®iÓm c¸
nh©n cña nhµ truyÒn th«ng, thÝ dô, vµo kh¶ n¨ng t duy tr×u t îng cña hä
vÒ ®èi t îng giao tiÕp vµ qua ®ã t×m kiÕm nh÷ng ph¬ng thøc giao tiÕp
phï hîp víi hä.
Sù kh¸c biÖt trong viÖc ph©n tÝch c¸c hiÖn t îng t©m lý x· héi ë møc ®é
liªn c¸ nh©n vµ liªn nhãm thÓ hiÖn ë chç, khi xem xÐt truyÒn th«ng ®¹i
chóng nh lµ sù giao tiÕp gi÷a c¸c nhãm x· héi lín, thùc chÊt chóng ta
kh«ng thÓ nµo nãi ®Õn hiÖn t îng "cïng ho¹t ®éng", còng nh ®Õn c¸c mèi
quan hÖ cña nã víi qu¸ tr×nh giao tiÕp theo nghÜa mµ ngêi ta dïng ®Õn
khi ph©n tÝch t©m lý x· héi c¸c nhãm nhá vµ t ¬ng t¸c liªn c¸ nh©n.
Trong truyÒn th«ng ®¹i chóng, giao tiÕp c¸c nhãm lín lµ mét hiÖn thùc
®îc g¾n kh«ng ph¶i víi hoÆt ®éng cïng nhau cô thÓ cña mét sè ngêi
trong c¸c nhãm nhá, mµ nã ®îc g¾n víi nh÷ng hiÖn t îng ë cÊp ®é cao
h¬n, ®ã lµ ho¹t ®éng sèng cña c¸c nhãm x· héi vµ cña c¶ x· héi. NÕu ¸p
dông vµo c¸c nhãm nhá th× cã thÓ nãi ®ã lµ c¸c yÕu tè giao tiÕp trong
viÖc tèi u ho¸ ho¹t ®éng chung cña nh÷ng thµnh viªn trong nhãm nµy,
cßn ¸p dông trong lÜnh vùc truyÒn th«ng ®¹i chóng, th× chóng ta cã thÓ
xem nã nh lµ sù hoµn thiÖn ho¸ "ho¹t ®éng giao tiÕp x· héi", víi t c¸ch
nh nh lµ yÕu tè lµm tèi u ho¸ ho¹t ®éng sèng cña c¸c nhãm x· héi lín vµ
cña c¶ x· héi.
ViÖc nghiªn cøu c¸c chøc n¨ng x· héi vµ t©m lý x· héi cña truyÒn th«ng
®¹i chóng nh»m môc ®Ých ph©n tÝch c¸c c¸ch thøc hoµn thiÖn nã lµ c¸ch
tiÕp cËn rÊt hîp lý. Ph¹m vi réng lín cña c«ng chóng trong truyÒn th«ng
®¹i chóng khiÕn cho c¸c chøc n¨ng x· héi cña nã cµng cã ý nghÜa to lín.
C¸c nhãm x· héi cã quyÒn lùc, tr íc hÕt lµ giai cÊp cÇm quyÒn, th«ng qua
c¸c ph¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng t¸c ®éng m¹nh mÏ tíi tÊt c¶ c¸c
nhãm trong x· héi.
- §Æc tÝnh chung nhÊt cña c¸c chøc n¨ng x· héi trong truyÒn th«ng ®¹i
chóng lµ ñng hé vµ cñng cè nh÷ng quan hÖ hiÖn h÷u ®ang ngù trÞ, vµ
tuyªn truyÒn nh÷ng t tëng cña giíi l·nh ®¹o tíi c¸c tÇng líp x· héi kh¸c
nhau. Nãi c¸ch kh¸c, truyÒn th«ng ®¹i chóng lµ bé phËn cÊu thµnh quan
träng cña viÖc ®¶m b¶o vÒ th«ng tin vµ t tëng cho ho¹t ®éng sèng cña x·
héi. Ngêi ta th êng ®Ò cËp tíi nh÷ng chøc n¨ng x· héi cña truyÒn th«ng
®¹i chóng nh: phæ biÕn kiÕn thøc vÒ hiÖn thùc, qu¶n lý vµ ®iÒu chØnh
x· héi, phæ biÕn v¨n ho¸, gi¶i trÝ. Chóng ta cã thÓ nhÊn m¹nh mét khÝa
c¹nh cña chøc n¨ng qu¶n lý x· héi, ®ã lµ viÖc thùc hiÖn c¸c mèi quan hÖ
gi÷a c¸c nhãm trong x· héi chÝnh lµ tiÒn ®Ò cÇn thiÕt cho x· héi ho¹t
®éng b×nh th êng. ë ®©y, chóng ta cã thÓ x¸c ®Þnh râ c¸c luång th«ng tin
kh¸c nhau trong truyÒn th«ng ®¹i chóng.
+ Tõ trªn xuèng díi (tõ giíi l·nh ®¹o ®Õn tÊt c¶ c¸c nhãm trong x·
héi)
+ Tõ díi lªn trªn (th«ng tin ph¶n håi tõ c¸c tÇng líp x· héi tíi c¸c
nhãm l·nh ®¹o)
+ Theo chiÒu ngang (th«ng tin cña c¸c nhãm x· héi vÒ ho¹t ®éng
cña m×nh cho nhau)
Khi phæ biÕn c¸c th«ng tin vÒ ho¹t ®éng cña c¸c nhãm x· héi kh¸c
nhau truyÒn th«ng ®¹i chóng ®ãng vai trß to lín trong viÖc h×nh thµnh
c¸c quan niÖm, c¸c ®Þnh kiÕn x· héi víi c¸c nhãm x· héi kh¸c nhau ®èi víi
nhau.
C¬ së cña tÊt c¶ c¸c chøc n¨ng x· héi trong truyÒn th«ng ®¹i chóng lµ c¸c
nhu cÇu cña x· héi. Tuy nhiªn, hiÖu qu¶ viÖc ®¸p øng c¸c nhu cÇu nµy
mét c¸ch cã hiÖu qu¶ phô thuéc trùc tiÕp vµo kh¶ n¨ng cña truyÒn th«ng
®¹i chóng tho¶ m·n c¸c nhu cÇu t©m lý x· héi cña c«ng chóng. Trªn c¬ së
nµy, ngêi ta th êng nªu ra c¸c chøc n¨ng t©m lý x· héi cña truyÒn th«ng
®¹i chóng víi nh÷ng c¬ së lµ c¸c nhu cÇu t©m lý x· héi cña toµn x· héi hay
cña mçi kh¸n, thÝnh, ®éc gi¶.
VÊn ®Ò chøc n¨ng t©m lý x· héi cña truyÒn th«ng ®¹i chóng cha ®îc
nghiªn cøu kü. Theo chóng t«i, vÊn ®Ò nµy cÇn ®îc nghiªn cøu nghiªm
chØnh c¶ vÒ lý thuyÕt vµ thùc nghiÖm.
- §Çu tiªn chóng ta cã thÓ lÊy hÖ thèng c¸c mèi quan hÖ c¸ nh©n-x· héi, c¸
nh©n-nhãm, c¸ nh©n, c¸ nh©n-c¸ nh©n, c¸ nh©n víi chÝnh b¶n th©n, lµm
c¬ së ®Ó chóng ta ph©n lo¹i c¸c chøc n¨ng t©m lý x· héi cña truyÒn th«ng
®¹i chóng.
1. Chøc n¨ng ®Þng híng x· héi (c¸ nh©n-x· héi)
2. Chøc n¨ng liªn kÕt nhãm (c¸ nh©n-nhãm x· héi)
3. Chøc n¨ng t¬ng t¸c víi c¸ nh©n kh¸c (c¸ nh©n -c¸ nh©n kh¸c)
4. Chøc n¨ng tù kh¼ng ®Þnh (c¸ nh©n-b¶n th©n m×nh)
Ngoµi ra cã thÓ kÓ thªm chøc n¨ng gi¶i trÝ, v× ý nghÜa cña nã ®èi víi
c¸c tÇng líp x· héi, mÆc dï chøc n¨ng nµy mang tÝnh t©m lý chung
nhiÒu h¬n. Chóng ta xem xÐt tõng chøc n¨ng cô thÓ mét.
+ Chøc n¨ng ®Þnh híng x· héi. §îc dùa trªn nhu cÇu cña c«ng chóng
trong truyÒn th«ng ®¹i chóng vÒ th«ng tin ®Ó ®Þnh híng trong thÕ giíi
réng lín cña c¸c hiÖn t îng x· héi. Chøc n¨ng nµy g¾n chÆt nhÊt víi
nh÷ng chøc n¨ng x· héi chÝnh vµ cã mèi quan hÖ trùc tiÕp víi qu¸ tr×nh
x· héi ho¸, mµ hiÓu theo nghÜa réng chÝnh lµ qu¸ tr×nh thu nhËn
nh÷ng kinh nghiÖm x· héi cña c¸ nh©n vµ chuyÓn ho¸ chóng thµnh
nh÷ng gi¸ trÞ, t©m thÕ, xu híng cña hä. Chøc n¨ng nµy ®îc thÓ hiÖn râ
nhÊt trong khÝa c¹nh th«ng tin cña truyÒn th«ng ®¹i chóng - mét h×nh
thøc cña giao tiÕp gi÷a c¸c nhãm lín.
+ Chøc n¨ng liªn kÕt nhãm (affiliation). Chøc n¨ng nµy cã c¬ së lµ
nhu cÇu cña c¸c c¸ nh©n g¾n m×nh vµo nhãm nµy hay nhãm kh¸c,
®ång thêi t¸ch m×nh ra khái nhãm kh¸c. ViÖc tho¶ m·n nhu cÇu nµy
gióp cho c¸c c¸ nh©n cã c¶m gi¸c an t©m, tù tin vµo b¶n th©n m×nh v.v.
ViÖc c¸ nh©n tù coi m×nh lµ thµnh viªn cña m«th nhãm qui chiÕu nµo
®ã ®ãng vai trß rÊt quan träng trong tr êng hîp nµy. TruyÒn th«ng ®¹i
chóng trong thùc tÕ cã thÓ t¹o ra mét sè lîng v« h¹n c¸c nhãm qui chiÕu,
víi tÝnh chÊt rÊt ®a d¹ng, c¶ tÝch cùc vµ tiªu cùc. Sù lùa chän nhãm qui
chiÕu nµy hay kh¸c g¾n chÆt víi nh÷ng t©m thÕ x· héi cña c«ng chóng
vµ ®Þnh híng gi¸ trÞ cña hä. C¬ së cña viÖc c¸ nh©n lùa chän c¸c nhãm
- qui chiÕu lµ c¬ chÕ t©m lý ®ång nhÊt cña c«ng chóng trong truyÒn
th«ng ®¹i chóng, víi nh÷ng thµnh viªn kh¸c cña nhãm qui chiÕu nµy.
+ Chøc n¨ng t¬ng t¸c. Chøc n¨ng nµy dîc g¾n liÒn, tr íc hÕt víi nhu
cÇu c¸ nh©n trong viÖc thiÕt lËp nh÷ng mèi quan hÖ víi c¸c c¸ nh©n
kh¸c ®Ó tù biÓu lé m×nh vµ so s¸nh quan ®iÓm cña víi quan ®iÓm cña
nh÷ng ngêi kh¸c. ViÖc ®«ng ®¶o c«ng chóng tiÕp nhËn ®ång thêi nh÷ng
th«ng ®iÖp tõ truyÒn th«ng ®¹i chóng, t¹o ra nh÷ng tiÒn ®Ò ®Ó cho hä
giao tiÕp víi nh÷ng ngêi kh¸c, mµ th êng tr íc ®ã cha quen. Mét trong
nh÷ng biÓu hiÖn cña chøc n¨ng nµy lµ "tÝnh chÊt hai bËc" cña truyÒn
th«ng ®¹i chóng. Néi dung cña tÝnh chÊt nµy cã thÓ hiÓu nh sau: ý
kiÕn cuèi cïng cña c«ng chóng vÒ nh÷ng vÊn ®Ò nµy hay kh¸c mµ ®îc
chuyÓn t¶i qua c¸c ph¬ng tiÖn truyÒn th«ng, ®îc h×nh thµnh sau qu¸
tr×nh th¶o luËn víi nh÷ng ngêi kh¸c, tr íc hÕt lµ víi nh÷ng ngêi trong
nhãm qui chiÕu. Chøc n¨ng t ¬ng t¸c cña truyÒn th«ng ®¹i chóng cßn
biÓu hiÖn c¶ trong h×nh thøc nh th«ng tin ph¶n håi tõ phÝa c«ng chóng
díi d¹ng th tõ vÒ c¸c toµ so¹n, vµ c¸c h×nh thøc ph¶n håi kh¸c ®èi víi c¸c
th«ng ®iÖp chËm. §«i khi, truyÒn th«ng ®¹i chóng trong chøc n¨ng nµy
cã thÓ ®ãng vai trß bæ trî, dêng nã thay thÕ giao tiÕp c¸ nh©n trùc tiÕp
ë møc ®é nµo ®ã, ®Ó cho nh÷ng ngêi bÞ thiÕu hôt nh÷ng quan hÖ nµy
v× nh÷ng lý do nµy hay kh¸c. BiÕn thÓ nµy cña chøc n¨ng t ¬ng t¸c cã ý
nghÜa to lín ®èi víi tÇng líp thanh thiÕu niªn, vãi nh÷ng ngêi lín tuæi.
+ Chøc n¨ng tù kh¼ng ®Þnh. Chøc n¨ng nµy biÓu hiÖn ra trong c¸c
hiÖn tîng, nh viÖc c«ng chóng t×m thÊy trong nh÷ng th«ng ®iÖp cña
truyÒn th«ng ®¹i chóng, nh÷ng lËp luËn ñng hé trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp
c¸c gi¸ trÞ, quan ®iÓm cña hä, hay cña c¸c nhãm qui chiÕu. Trong chøc
n¨ng nµy nhu cÇu tù kh¼ng ®Þnh m×nh vµ qu¸ tr×nh ®ãng nhÊt ®ãng
vai trß rÊt to lín. Nhu cÇu tù kh¼ng ®Þnh m×nh cã ý nghÜa to lín ®èi
víi ®èi víi mäi nhãm nh©n chñng x· héi kh¸c nhau. Cho nªn, viÖc tho¶
m·n nhu cÇu nµy th«ng qua c¸c ph¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng cã
thÓ coi lµ m«th chøc n¨ng t©m lý x· héi quan träng.
+ Chøc n¨ng gi¶i to¶ tinh thÇn (gi¶i trÝ) ®îc thùc hiÖn chñ yÕu
th«ng qua nh÷ng th«ng tin, ch¬ng tr×nh thuéc lÜnh vùc gi¶i trÝ. NhiÒu
- khi, chóng cã nh÷ng t¸c ®éng lµm mª hoÆc, lµm l·ng quªn, ®a c«ng chóng
vµo thÕ giíi ¶o t ëng vµ vµo nh÷ng giÊc m¬ phi hiÖn thùc. Tuy vËy, viÖc
lµm râ c¸c chøc n¨ng nµy cÇn thiÕt cho viÖc ph©n tÝch nh÷ng khÝa c¹nh
kh¸c nhau cña truyÒn th«ng ®¹i chóng. §Æc biÖt nã cÇn thiÕt cho viÖc
nghiªn cøu hiÖu qu¶ vµ c¸c híng hoµn thiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng. RÊt
cã thÓ, nhê nh÷ng thèng kª ®óng ®¾n c¸c chøc n¨ng t©m lý x· héi ®èi víi
c¸c nhãm x· héi kh¸c nhau, sÏ lµm cho c¸c th«ng ®iÖp cña nã trë nªn gÇn
gòi h¬n h¬n vÒ mÆt t©m lý. §iÒu nµy rÊt quan träng vµ cÇn thiÕt nÕu
muèn truyÒn th«ng ®¹i chóng cã hiÖu qu¶ tèt.
§Æc tr ng cña truyÒn th«ng ®¹i chóng, víi t c¸ch nh lµ qu¸ tr×nh giao tiÕp
gi÷a c¸c nhãm lín, ch¾c ch¾n sÏ ®Ó l¹i nh÷ng dÊu Ên cña m×nh trªn c¸c
thµnh tè vµ c¸c mÆt cña sù giao tiÕp. ë trªn, chóng ta ®· ®· ph©n tÝch
vÒ truyÒn th«ng ®¹i chóng vµ giao tiÕp liªn c¸ nh©n ®èi víi c¸c thµnh
phÇn cÊu tróc cña truyÒn th«ng ®¹i chóng. NÕu nh tiÕp tôc ph©n tÝch
®Æc tr ng cña truyÒn th«ng ®¹i chóng theo quan ®iÓm t©m lý x· héi th×
cÇn lµm râ nh÷ng khÝa c¹nh cña qu¸ tr×nh giaotiÕp thÓ hiÖn ë ®ã nh
thÕ nµo. C¸c khÝa c¹nh ®ã chÝnh lµ: th«ng tin, c¶m nhËn, t ¬ng t¸c.
HiÓn nhiªn r»ng, khÝa c¹nh th«ng tin ®îc thÓ hiÖn râ nÐt nhÊt trong
truyÒn th«ng ®¹i chóng. Mét dÉn chøng vÒ ®iÒu ®ã lµ c¸c thuËt ng÷
th«ng tin ®¹i chóng hay c¸c qu¸ tr×nh th«ng tin ®¹i chóng ®îc dïng víi
nghÜa t ¬ng ®¬ng víi kh¸i niÖm truyÒn th«ng ®¹i chóng (Schercovin
1973). C¸c th«ng tin tõ truyÒn th«ng ®¹i chóng lµ mét trong nh÷ng nguån
th«ng tin chÝnh cho quÇn chóng vÒ ho¹t ®éng sèng cña c¸c céng ®ång x·
héi kh¸c nhau, vµ vÒ c¸c sù kiÖn cña thÕ giíi bªn ngoµi, trong sè ®ã c¶
vÒ nh÷ng sù kiÖn bªn ngoµi ph¹m vi kinh nghiÖm x· héi cña c«ng chóng
trong truyÒn th«ng ®¹i chóng, ®iÒu nµy lµm cho kh¶ n¨ng ®Þnh híng x·
héi cña hä ®îc më ra rÊt réng lín. Cïng víi kinh nghiÖm x· héi cña cña c¸
nh©n, c¸c th«ng ®iÖp cña truyÒn th«ng ®¹i chóng ®ãng vai trß to lín
trong sù h×nh thµnh c¸c quan niÖm x· héi, nh÷ng ®Þnh kiÕn nhÊt
®Þnh cña quÇn chóng, vµ trong viÖc t¹o ra d luËn x· héi vÒ nhiÒu vÊn
®Ò kh¸c nhau.
- §èi t îng cña nh÷ng nghiªn cøu t©m lý x· héi vÒ khÝa c¹nh th«ng tin trong
truyÒn th«ng ®¹i chóng cã thÓ lµ viÖc ph©n tÝch néi dung vµ h×nh thøc
c¸c tin tøc truyÒn th«ng ®¹i chóng theo quan ®iÓm chóng thùc hiÖn c¸c
chøc n¨ng x· héi vµ t©m lý x· héi t ¬ng øng nh thÕ nµo.
Mét trong nh÷ng híng ë lÜnh vùc nµy lµ nh÷ng nghiªn cøu cña c¸c t¸c gi¶
vÒ viÖc x¸c ®Þnh ch©n dung t©m lý x· héi cña c¸c nhãm x· héi lín, kh¸c
nhau (vÝ dô, nh÷ng nghiªn cøu vÒ thanh niªn trªn nh÷ng trang b¸o thanh
niªn - Lopachin 1978, Condratieva 1985). Trong c¸c nghiªn cøu nµy tÇn
xuÊt c¸c lÇn ®Ò cËp ®Õn nh÷ng lÜnh vùc kh¸c nhau trong ho¹t ®éng
sèng cña c¸c nhãm nghÒ nghiÖp x· héi t ¬ng øng cña thanh niªn vµ ®Ò
cËp ®Õn nh÷ng ®Æc ®iÓm c¸ nh©n cña ®¹i diÖn c¸c nhãm nµy ®îc
tr×nh bµy t¹i ®ã. KÕt qu¶ nµy ®îc so s¸nh víi sè liÖu c¸c cuéc tr ng cÇu ý
kiÕn ®éc gi¶. Nh÷ng kÕt luËn cña nghiªn cøu nµy cho thÊy viÖc ®a
th«ng tin vÒ nh÷ng vÒ c¸c nhãm nghÒ nghiÕp x· héi kh¸c nhau th êng cã
sù mÊt c©n ®èi. VÝ dô, th«ng tin vÒ ho¹t ®éng sèng vµ c¸c ®Æc tÝnh
cña thanh niªn lµm nghÒ dÞch vô rÊt Ýt, trong khi ®ã l¹i rÊt nhiÒu tin,
nhiÒu ®Æc tr ng t©m lý x· héi cña nhãm tham gia vµo c«ng t¸c x· héi, vÒ
viÖc nghØ ng¬i, gi¶i trÝ cña sinh viªn, häc sinh. Tuy nhiªn, vÒ c¨n b¶n
ch©n dung t©m lý x· héi cña nh÷ng b¹n trÎ ®ång løa ®îc tr×nh bµy trªn
b¸o thanh niªn, ®· ®¸p øng ®îc nh÷ng sù chê ®îi cña ®éc gi¶. Hä mong
muèn ®a tin nhiÒu h¬n vÒ nh÷ng phÈm chÊt cña c¸c b¹n trÎ nh th¸i ®é
quan t©m ®Õn mäi ngêi, lßng dòng c¶m, tÝnh ch©n thËt, tÝnh nguyªn
t¾c.
Cã mét nghiªn cøu ®Æc biÖt vÒ vÊn ®Ò "sù hµi lßng víi h«n nh©n ®îc
tr×nh bµy nh thÕ nµo trªn b¸o thanh niªn" (Moscochieva 1985). Trªn cë së
m« h×nh c¸c yÕu cña sù hµi lßng víi h«n nh©n, ®îc x©y dùng t¹i bé m«n
t©m lý häc x· héi tr êng ®¹i häc tæng hîp M¸t-xc¬-va, ®· x¸c ®Þnh ®îc c¸c
ph¹m trï cña Content-analyse nh÷ng bµi b¸o vµ nh÷ng c©u hái t ¬ng øng
trong phiÕu tr ng cÇu ý kiÕn ®éc gi¶. Nghiªn cøu nµy ®· ph¸t hiÖn ra
r»ng, vÊn ®Ò nµy rÊt quan träng víi thanh niªn, nhng l¹i cha ®îc ®a tin
®Çy ®ñ vµ cã hÖ thèng trªn b¸o. §ång thêi, còng cha chó ý mét c¸ch thÝch
®¸ng tíi c¸c kÕt qu¶ khoa häc cña t©m lý häc x· héi. Cã lÏ ®iÒu ®ã ®· t¹o
- ra mét møc ®é tin t ëng t ¬ng ®èi thÊp cña c«ng chóng ®èi víi nh÷ng
th«ng tin, bµi b¸o trong lÜnh vùc nµy.
Nh÷ng nghiªn cøu t©m lý häc x· héi vÒ khÝa c¹nh th«ng tin cña truyÒn
th«ng ®¹i chóng cã gi¸ trÞ c¶ vÒ mÆt lý thuyÕt vµ thùc tiÔn. Mét mÆt,
chóng gióp cho ta t duy tèt h¬n vÒ chÝnh c¸c hiÖn t îng t©m lý x· héi, vèn
lµ ®èi t îng ph©n tÝch trong c¸c bµi b¸o, b¶n tin cña truyÒn th«ng ®¹i
chóng. MÆt kh¸c, trªn c¬ së kÕt qu¶ nh÷ng nghiªn cøu nµy cã thÓ ®a ra
nh÷ng kiÕn nghÞ cô thÓ vÒ sù hoµn thiÖn ho¹t ®éng cña c¸c ph¬ng tiÖn
truyÒn th«ng ®¹i chóng. Nh÷ng kÕt qu¶ c¸c nghiªn cøu t©m lý häc x· héi
vÒ khÝa c¹nh th«ng tin cña giao tiÕp, cã thÓ ®îc gi¶i thÝch theo quan
®iÓm thÝch hîp hay kh«ng thÝch hîp cña viÖc thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng
t©m lý x· héi, th«ng qua c¸c ph¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng. Trong
lÜnh vùc nµy c¸c chØ dÉn cña c¸c nhµ t©m lý x· héi cã thÓ gióp hoµn
thiÖn ho¹t ®éng th«ng tin x· héi cña c¸c ph¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i
chóng.
VÒ khÝa c¹nh c¶m nhËn cña truyÒn th«ng ®¹i chóng th× nã ®· ®îc xem
xÐt mét phÇn ë phÇn ®Çu cña bµi b¸o. Nh÷ng nghiªn cøu ®· chØ râ
r»ng nhµ truyÒn th«ng trong hÖ thèng truyÒn th«ng ®¹i chóng ®îc c«ng
chóng c¶m nhËn, tr íc hÕt nh mét c¸ nh©n giao tiÕp víi hä, chø kh«ng
chØ ®¬n gi¶n nh mét nguån th«ng tin. ë ®©y, sù c¶m nhËn nh÷ng tõng
®Æc tr ng riªng biÖt cña nhµ truyÒn th«ng tõ phÝa c«ng chóng cã thÓ
hoÆc tÝch cùc hoÆc tiªu cùc ®Õn hiÖu qu¶ t¸c ®éng cña th«ng tin.
T¹i ®©y, khi mµ mµ ë trung t©m sù chó ý lµ c¸c vÊn ®Ò t ¬ng t¸c cña qu¸
tr×nh truyÒn th«ng ®Õn ho¹t ®éng sèng cña c¸c nhãm x· héi lín, chóng ta
thÊy viÖc x©y dùng mét m« h×nh t©m lý x· héi, mµ trong ®ã cã hai mèi
quan hÖ: nhµ truyÒn th«ng-th«ng tin, nhµ truyÒn th«ng-c«ng chóng, lµ
m« h×nh hîp lý. Trong tõng mèi quan hÖ nµy cã chøa hÖ thèng c¸c ®Æc
tr ng cña nhµ truyÒn th«ng, mµ cã thÓ liªn kÕt víi nhau t¹o thµnh c¸c
yÕu tè t¬ng øng bao gåm c¸c khÝa c¹nh nhËn thøc, t×nh c¶m, hµnh vi.
YÕu tè ®Çu tiªn liªn kÕt c¸c ®Æc tr ng cña nhµ truyÒn th«ng g¾n víi mèi
quan hÖ "nhµ tryÒn th«ng-th«ng tin". C¸c ®Æc ®iÓm cña nhµ truyÒn
th«ng nh tri thøc cña hä phï hîp víi hiÖn thùc mµ hä nãi ®Õn (khÝa c¹nh
- tri thøc), sù ch©n thµnh, sù trung thùc, lßng tin cña hä vµo ®iÒu mµ hä
nãi (khÝa c¹nh t×nh c¶m), vµ viÖc biÕt ®a nh÷ng tri thøc, ý nghÜ, quan
®iÓm cña m×nh ®Õn c«ng chóng (khÝa c¹nh hµnh vi) lµ nh÷ng ®Æc tr -
ng cã ý nghÜa quan träng nhÊt trong sù t¸c ®«ng cña qu¸ tr×nh truyÒn
th«ng. VÒ c¬ b¶n yÕu tè nµy cã thÓ coi nh lµ yÕu tè "uy tÝn-lßng tin".
YÕu tè thø hai bao gåm c¸c ®Æc tr ng g¾n víi c¸c mèi quan hÖ "nhµ
truyÒn th«ng-c«ng chóng", "c«ng chóng-nhµ truyÒn th«ng". T¹i ®©y,
nh÷ng ®¨c tr ng cña nhµ truyÒn th«ng nh kiÕn thøc cña hä vÒ ®èi t îng
cña m×nh (khÝa c¹nh tri thøc), th¸i ®é t«n träng ch©n thµnh cña hä víi
c«ng chóng (khÝa c¹nh t×nh c¶m), vµ kü n¨ng tèt trong viÖc thùc hiÖn sù
giao tiÕp b×nh ®¼ng víi c«ng chóng, tøc lµ b×nh ®¼ng vÒ vÞ thÕ t©m
lý cña nhµ truyÒn th«ng vµ c«ng chóng (khÝa c¹nh hµnh ®éng) lµ nh÷ng
®Æc tr ng quan träng nhÊt trong sù t¸c ®éng cña th«ng tin. Nãi c¸ch
kh¸c, nh÷ng ®Æc tr ng nµy th êng cã ë nh÷ng ®èi t îng giao tiÕp kiÕu chñ
thÓ-chñ thÓ (Kharash 1977). MÆt kh¸c trong qu¸ tr×nh giao tiÕp,
nh÷ng ®Æc tÝnh cña nhµ truyÒn th«ng mµ g©y ®îc thiÖn c¶m tõ ph¸i
c«ng chóng ®ãng vai trß hÕt søc quan trong. Cã thÓ kÓ ra nh÷ng ®Æc
tÝnh sau: uy tÝn lín ®èi víi c«ng chóng (yÕu tè nhËn thøc), sù hÊp dÉn
néi t©m vµ h×nh thÓ (yÕu tè t×nh c¶m), kü n¨ng ph¶n øng thÝch hîp víi
nh÷ng th«ng tin ph¶n håi cña c«ng chóng (khÝa c¹nh hµnh vi). VÒ c¨n
b¶n, yÕu tè nµy cã thÓ coi lµ yÕu tè "sù kÝnh träng - tÝnh hÊp dÉn".
Trong c¸c tµi liÖu hiÖn nay, cã rÊt nhiÒu ý kiÕn kh¼ng ®Þnh vÒ gi¸
trÞ to lín cña c¸c ®Æc ®iÓm kÓ trªn, hoÆc nh÷ng ®Æc tÝnh t ¬ng tù
cña nhµ truyÒn th«ng trong lÜnh vùc t¸c ®éng cña th«ng tin ë c¸c d¹ng
giao tiÕp kh¸c nhau, vµ ®Æc biÖt lµ trong truyÒn th«ng ®¹i chóng (C¸c
vÊn ®Ò t¸c ®éng cña lêi nãi, 1973; Ruus 1976, Semenov 1971, v.v.). Tuy
nhiªn, nh÷ng ®Æc tr ng nµy th êng chØ ®îc thèng kª ®¬n thuÇn, thØnh
tho¶ng míi ®a ra c¸c mèi liªn hÖ nµo ®ã mµ ®îc t×m ra b»ng thùc
nghiÖm (vÝ dô, c¸c nghiªn cøu cña tr êng ph¸i Yale, cña Kelman 1961),
nhng cha ph©n t¸ch ®îc mèi liªn hÖ cña chóng víi mét sè quan hÖ nhÊt
®Þnh. §ång thêi, chóng ta thÊy r»ng viÖc x©y dùng mét m« h×nh t©m lý
x· héi vÒ h×nh ¶nh cña nhµ truyÒn th«ng, viÖc lµm râ mèi liªn hÖ gi÷a
nh÷ng ®Æc tr ng cña hä víi mét lo¹t c¸c quan hÖ t ¬ng øng trong qu¸
- tr×nh giao tiÕp (nhµ truyÒn th«ng-th«ng tin, nhµ truyÒn th«ng-quÇn
chóng) cho phÐp ta cã thÓ s¾p xÕp l¹i chóng, ®i s©u h¬n vµo b¶n chÊt,
néi dung cña c¸c ®Æc tr ng nµy hiÓu biÕt h¬n n÷a vÒ mèi quan hÖ cña
chóng víi hiÖu qu¶ t¸c ®éng cña th«ng tin trong truyÒn th«ng ®¹i chóng.
Cã thÓ, viÖc g¾n c¸c ®Æc tr ng nµy víi c¸c chøc n¨ng t©m lý x· héi cña
truyÒn th«ng ®¹i chóng, thÝ dô, víi c¸c chøc n¨ng ®Þnh híng x· héi, thõa
nhËn x· héi v.v. sÐ lµ hîp lý.
Mét lo¹t nghiªn cøu cña t¸c gi¶ ®îc tiÕn hµnh trong c¸c n¨m 1984-1985,
vÒ sù c¶m nhËn cña c¸c nhãm c«ng chóng thanh niªn víi c¸c ®Æc ®iÓm
nh©n khÈu kh¸c nhau ®èi víi ph¸t thanh viªn truyÒn h×nh, ®· kh¼ng
®Þnh l¹i kÕt qu¶ tr íc ®©y ë lÜnh vùc nµy. VÝ dô, ®· kh¼ng ®Þnh l¹i
nh÷ng b»ng chøng chøng tá r»ng c¶ hai yÕu tè "uy tÝn-lßng tin" vµ "sù
kÝnh träng-tÝnh hÊp dÉn" cã gi¸ trÞ to lín vµ nh nhau trong viÖc c¶m
nhËn nhµ truyÒn th«ng trong hÖ thèng cña truyÒn th«ng ®¹i chóng.
§ång thêi, còng ®· t×m thÊy nh÷ng kh¸c biÖt nhÊt ®Þnh, khi so s¸nh c¸c
yÕu tè nµy vµ nh÷ng ®Æc tÝnh kh¸c trong h×nh ¶nh ®îc c¶m nhËn vÒ
ph¸t thanh viªn v« tuyÕn truyÒn h×nh, trong c¶m nhËn cña c«ng chóng
thanh niªn víi nh÷ng ®Æc ®iÓm nh©n khÈu x· héi kh¸c nhau (häc sinh,
sinh viªn, häc sinh häc nghÒ v.v.). KÕt qu¶ ph©n tÝch còng cho thÊy
r»ng c¸c ®¸nh gi¸ tiªu cùc vÒ ph¸t thanh viªn truyÒn h×nh g¾n chÆt vÒ
mÆt thèng kª víi yÕu tè "sù kÝnh träng-tÝnh hÊp dÉn", nh÷ng trong
khi ®ã chóng (c¸c ®¸nh gi¸) l¹i ®èi lËp víi nh÷ng ®Æc tr ng bÒ ngoµi. Tõ
®©y cã thÓ kÕt luËn r»ng, c«ng chóng thanh niªn khã chÊp nhËn nhÊt
®èi víi nh÷ng ®Æc tÝnh cña nhµ truyÒn th«ng mµ cã thÓ nhãm gäi lµ
"sù kh«ng hÊp dÉn vÒ néi t©m".
Trong lo¹t nghiªn cøu nµy, ph¬ng ph¸p "c©u hái ph¶n håi" tá ra rÊt cã
hiÖu qu¶. Néi dung cña nã nh sau. Sau khi tiÕn hµnh tr¾c nghiÖm "20
c©u tr¶ lêi", ngêi ®îc ®iÒu tra sÏ viÕt ra mét c©u hái mµ hä muèn hái
nhµ truyÒn th«ng ®ã. Néi dung c¸c c©u hái rÊt ®a d¹ng vµ thó vÞ, nã
cho biÕt quan hÖ ®Ých thùc cña quÇn chóng víi nhµ truyÒn th«ng,
®ång thêi ta còng biÕt vÒ chÝnh nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m lý cña chÝnh
c«ng chóng. ViÖc ph©n tÝch so s¸nh sù c¶m nhËn mét nhµ truyÒn th«ng
cña c¸c nhãm nh©n chñng x· héi kh¸c nhau lµ viÖc lµm rÊt cã triÓn väng
- vÒ ph¬ng diÖn khoa häc còng nh øng dông, ®Ó lµm râ c¸c ®Æc ®iÓm
t©m lý cña nhµ truyÒn th«ng vµ c¶ cña quÇn chóng.
KhÝa c¹nh t ¬ng t¸c cña truyÒn th«ng ®¹i chóng lµ mÆt phøc t¹p nhÊt
khi ph©n t¸ch nã. Vai trß cña nhµ truyÒn th«ng vµ ngêi nhËn tin trong
truyÒn th«ng ®¹i chóng lµ cè ®Þnh. Nã kh«ng thay ®æi trong qu¸ tr×nh
giao tiÕp. ë ®©y, do tÝnh gi¸n tiÕp cña qu¸ tr×nh giao tiÕp, gi÷a nhµ
truyÒn th«ng vµ c«ng chóng kh«ng cã quan hÖ trùc tiÕp víi nhau, vµ
kh«ng cã c¶ nh÷ng th«ng tin ph¶n håi th êng xuyªn. §iÒu ®ã dÔ g©y c¶m
t ëng r»ng chØ cã t¸c ®éng tõ mét phÝa mµ kh«ng ph¶i lµ t ¬ng t¸c cña c¸i
gäi lµ " tËp thÓ c¸c nhµ truyÒn th«ng" vµ "tËp thÓ c«ng chóng", vµ r»ng
ë ®©y kh«ng thÓ nãi vÒ khÝa c¹nh t ¬ng t¸c cña giao tiÕp nh lµ mÆt ghi
nhËn "kh«ng chØ cã sù trao ®æi c¸c dÊu hiÖu, mµ nhê ®ã hµnh vi cña
®èi t¸c thay ®æi theo, mµ cßn c¶ viÖc tæ chøc c¸c hµnh ®éng chung, mµ
qua ®ã cho phÐp nhãm cïng tiÕn hµnh ho¹t ®éng nµo ®ã v× c¸c thµnh
viªn cña m×nh" (Andreeva - T©m lý häc x· héi, trang 117). §ång thêi mÆt
t ¬ng t¸c cña giao tiÕp trong truyÒn th«ng ®¹i chóng còng nh vËy. Cã thÓ
coi viÖc th«ng tin ph¶n håi díi d¹ng bµi nhËn xÐt, ý kiÕn ®èi víi ch¬ng
tr×nh nµy hay kh¸c vµ c¸c ph¶n øng tr¶ lêi cña nhµ truyÒn th«ng lµ
biÓu hiÖn mÆt t ¬ng t¸c trong truyÒn th«ng ®¹i chóng. Nãi c¸ch kh¸c
trong truyÒn th«ng ®¹i chóng c¸c giai ®o¹n t ¬ng t¸c riªng biÖt cña nh÷ng
ngêi tham gia giao tiÕp - hµnh ®éng cña nhµ truyÒn th«ng vµ c¸c ph¶n
øng tr¶ lêi cña "ngêi tiÕp nhËn th«ng tin", bÞ t¸ch ra vÒ kh«ng gian vµ
thêi gian, nhng chóng thùc tÕ cã tån t¹i.
§a ra nh÷ng th«ng tin ph¶n håi, nhµ truyÒn th«ng trong truyÒn th«ng
®¹i chóng dêng nh ®ãng gãp c«ng lao c¸ nh©n vµ tËp thÓ cña m×nh vµo
viÖc hoµn thiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng gièng nh mét hoÆt ®éng giao
tiÕp x· héi, vÝ dô n©ng cao chÊt l äng thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng x· héi, t©m
lý x· héi. Ngoµi ra, mÆt t ¬ng t¸c cña truyÒn th«ng ®¹i chóng cßn thÓ
hiÖn ë chç nã t¹o ra nh÷ng kh¶ n¨ng to lín cho sù t ¬ng t¸c cña c¸c nhãm
x· héi lín. Khi ho¹t ®éng cña truyÒn th«ng ®¹i chóng thÝch hîp, vÒ
nguyªn t¾c cã thÓ t¹o ra nh÷ng tiÒn ®Ò cho sù t ¬ng t¸c cña chóng ë cÊp
®é cao h¬n møc ®é giao tiÕp - møc ®é ho¹t ®éng. Trong tÊt c¶ nh÷ng
®iÒu nãi trªn cã thÓ nh×n thÊy sù thÓ hiÖn ®Æc tr ng cña khÝa c¹nh t -
- ¬ng t¸c trong truyÒn th«ng ®¹i chóng.ViÖc ph©n tÝch nh÷ng khÝa c¹nh
nãi trªn cña truyÒn th«ng ®¹i chóng cã thÓ lµm râ mét ®iÒu lµ mçi
khÝa c¹nh trong sè chóng ®Òu cã vai trß c«ng lao trong giao tiÕp cña c¸c
nhãm x· héi lín, vµ ®ång thêi gióp ®ì viÖc tèi u ho¸ ho¹t ®éng sèng cña
c¸c nhãm nµy vµ cña c¶ x· héi vÒ c¨n b¶n baá ®¶m sù hoµ nhËp nhiÒu
h¬n cña c¸c tÇng líp x· héi vµo viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ®· ®Æt
ra, Tãm l¹i, viÖc ph©n tÝch truyÒn th«ng ®¹i chóng võa ®Ó hiÓu râ h¬n
qu¸ tr×nh nµy, võa ®Ó lµm râ nh÷ng ¶nh hëng cña nã ®Õn ho¹t ®éng
sèng cña c¸cnhãm x· héi lín, vµ ®Ó hoµn thiªn hÖ thèng c¸c mèi quan hÖ
x· héi.
NguyÔn Quý Thanh biªn dÞch theo cuèn "Giao tiÕp vµ sù tèi u ho¸ ho¹t
®éng chung". G. Andreeva vµ I. Janouscheka ®ång chñ biªn, NXB tr êng
§HTH M¸t-xc¬-va, 1987.
nguon tai.lieu . vn
