Tôn giáo theo quan điểm của Phân tâm học

1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑  ± 



NGUYӈN VĂN QUӂ(*)

TÔN GIÁO THEO QUAN ĈIӆM
CӪA PHÂN TÂM HӐC

Tóm tҳt: Tͳ khi ra ÿͥi, Phân tâm h͕c ÿã có ̫nh h˱ͧng ÿ͇n nhi͉u
lƭnh v͹c nh˱ tri͇t h͕c, văn hóa, ngh͏ thu̵t. Nhi͉u lƭnh v͹c tri thͱc
cͯa con ng˱ͥi nh˱ văn ch˱˯ng, ngh͏ thu̵t, tôn giáo, giáo dͭc,
lu̵t pháp, xã h͡i, l͓ch s͵,v.v... ÿ͉u ít nhi͉u ch͓u ̫nh h˱ͧng cͯa h͕c
thuy͇t S. Freud. Bài vi͇t này ÿã ch͑ ra b͙n ti͉n ÿ͉ ÿ͋ Phân tâm h͕c
ÿi sâu nghiên cͱu tôn giáo, tͳ ÿó làm rõ giá tr͓ cNJng nh˱ h̩n ch͇
cͯa quan ÿi͋m này.
Tӯ khóa: Phân tâm h͕c, Sigmund Freud, Libido, phͱc c̫m Edip.
Theo Phân tâm hӑc, tôn giáo có sӵ liên hӋ mұt thiӃt vӟi tâm lý hӑc miӅn
sâu hay hoҥt ÿӝng tâm lý cӫa con ngѭӡi. Khi dùng phѭѫng pháp phân tích
tâm lý ÿӇ chӳa trӏ bӋnh thҫn kinh, S. Freud cNJng sӱ dөng phѭѫng pháp này
ÿӇ nghiên cӭu vӅ tôn giáo. Khi nghiên cӭu tôn giáo, ông xuҩt phát tӯ lý
thuyӃt “tҧng băng tinh thҫn”. Ĉó là toàn bӝ hoҥt ÿӝng tinh thҫn hay tâm lý
cӫa con ngѭӡi giӕng nhѭ mӝt tҧng băng lӟn trôi nәi trên mһt nѭӟc, phҫn
nәi trên mһt nѭӟc chӍ là mӝt phҫn nhӓ. Ĉây là phҫn các hiӋn tѭӧng cӫa ý
thӭc mà mӑi ngѭӡi nhìn thҩy ÿѭӧc, phҫn còn lҥi cӫa tҧng băng phҫn lӟn
chìm ӣ dѭӟi nѭӟc, ÿó là phҫn cӫa vô thӭc. Ông ÿã vұn dөng phѭѫng pháp
phân tâm ÿӇ tìm hiӇu phҫn chìm ҩy, cө thӇ là sӵ tác ÿӝng cӫa phҫn vô
thӭc tӟi ÿӡi sӕng cӫa con ngѭӡi, nhҩt là ÿӡi sӕng tinh thҫn.
Nhѭ vұy, có thӇ thҩy, khӣi nguӗn ÿӇ nghiên cӭu tôn giáo cӫa S. Freud
xuҩt phát tӯ lý luұn vӅ phân tích tinh thҫn.
Thͱ nh̭t, theo S. Freud, bҩt kǤ mӝt hiӋn tѭӧng tâm lý hay tôn giáo
nào cNJng ÿӅu có nguyên nhân ӣ tҫng sâu. Do ÿó, khi nghiên cӭu các hiӋn
tѭӧng tâm lý hay tôn giáo, chúng ta cҫn ÿi tӯ sӵ phân tích tinh thҫn
chuyên sâu và cө thӇ ÿӇ vҥch ra hình thӭc biӇu hiӋn bên ngoài cӫa nhӳng
hiӋn tѭӧng ҩy trong toàn xã hӝi.
*

ThS., Trѭӡng Cao ÿҷng Kӻ thuұt Y tӃ Ĉà Nҹng.



1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑  ± 

Theo ông, trong mӛi con ngѭӡi thѭӡng diӉn ra cuӝc ÿҩu tranh giӳa
nguyên tҳc thӓa mãn. Ĉó là nguyӋn vӑng muӕn thӓa mãn nhӳng ham
thích cӫa mình (thѭӡng ÿѭӧc giҩu kín), vӟi nguyên tҳc thӵc tӃ cӫa hoàn
cҧnh xã hӝi ӣ ÿiӅu kiӋn này hay ÿiӅu kiӋn khác, tӭc là dùng cái không thӇ
có ÿӇ thӓa mãn mӝt vài ham thích. Vì thӃ, nhӳng lúc xung lӵc trong con
ngѭӡi bӏ dӗn nén thì cҫn phҧi tìm mӝt xu hѭӟng ÿӇ giҧi tӓa. Nhӳng lúc
nhѭ vұy, có ngѭӡi tìm ÿӃn nghӋ thuұt, có ngѭӡi tìm ÿӃn khoa hӑc, có
ngѭӡi tìm ÿӃn nghi thӭc tôn giáo,… ÿӇ giҧi tӓa áp lӵc bӏ dӗn nén. Do
vұy, S. Freud cho rҵng, nhӳng hành vi sai lҥc, chҷng hҥn nhѭ nói lӥ lӡi,
bao giӡ cNJng chӭa ÿӵng mӝt ý nghƭa nào ÿó. Nhӳng ÿiӅu ҩy sӁ giúp cho
con ngѭӡi giҧi tӓa nhӳng ӭc chӃ, nhӳng ham muӕn chѭa ÿѭӧc thӓa mãn.
Tӯ nhӳng liên tѭӣng rӡi rҥc, lҥ lùng, S. Freud ÿã cӕ gҳng xâu chuӛi
nhӳng ý nghƭa ҭn ÿҵng sau nó. Ĉó chính là nӅn tҧng mà Phân tâm hӑc
ÿѭa ra ÿӇ nghiên cӭu chӳa trӏ bӋnh thҫn kinh. Phѭѫng pháp này xâu chuӛi
các hành vi sai lҥc cӫa chӫ thӇ hành vi trong hiӋn tҥi và trong quá khӭ sӁ
cho thҩy hành vi sai lҥc ÿó muӕn gì. Khi ÿѭa ra phѭѫng pháp liên tѭӣng
ÿӇ nghiên cӭu, S. Freud nhұn thҩy, nhӳng sӵ lӥ lӡi, nhӳng giҩc mѫ cNJng
chӭa ÿӵng nӝi dung tӯ ÿó có thӇ khám phá ÿӇ chӳa bӋnh tinh thҫn cho
con ngѭӡi. Ông viӃt: “Mӝt khi các hành vi sai lҥc cNJng có mӝt ý nghƭa thì
chҷng có gì ngăn cҩm các giҩc mѫ cNJng có mӝt ý nghƭa và trong nhiӅu
giҩc mѫ, chúng ta ÿã thҩy quҧ thӵc là chúng có ý nghƭa mà chúng ta
không tìm ra ÿѭӧc”(1). Theo ông, không có hành vi sai lҥc nào là thuҫn
túy ngүu nhiên và không có ý nghƭa. Ông cho rҵng, nhӳng hành vi quan
sát ÿѭӧc trong ÿӡi sӕng hҵng ngày sӁ ÿѭӧc coi là hiӋn tѭӧng tinh thҫn. Và
ông gӑi nó là nhӳng trҥng thái xúc ÿӝng.
Theo S. Freud, nhӳng giҩc mѫ cӫa con ngѭӡi là cánh cәng dүn vào cõi
vô thӭc. Các chӭng loҥn thҫn kinh chӭc năng cӫa ngѭӡi bình thѭӡng có
nhiӋm vө thӵc hiӋn các chӭc năng bҧo vӋ. Vì trong các giҩc mѫ, nhӳng
ham muӕn cӫa con ngѭӡi phҧn ánh xã hӝi ÿã dӗn nén nhӳng hiӋn tѭӧng
tinh thҫn. Nhӳng hành vi tâm lý cӫa con ngѭӡi chӍ thӓa mãn tѭӧng trѭng
qua nhӳng giҩc mѫ. Cho nên, viӋc nghiên cӭu giҩc mѫ cNJng có thӇ cho
chúng ta hiӇu ÿѭӧc sӵ sáng tҥo và tѭӣng tѭӧng ra các vӏ thҫn trong truyӅn
thuyӃt hay trong thҫn thoҥi cӫa các dân tӝc. “Các bҥn thҩy rҵng, viӋc
nghiên cӭu giҩc mѫ ÿã ÿѭӧc biӋn minh bҵng sӵ soi sáng cӫa nó vӅ nhӳng
hiӋn tѭӧng, mà nӃu không, thì sӁ rҩt khó hiӇu. ThӃ nhѭng, chúng tôi ÿã
ÿҥt tӟi ÿiӅu ÿó trong tiӃn trình chӳa trӏ các chӭng bӋnh nhiӉu tâm bҵng
Phân tâm hӑc”(2).

ϰ

1JX\ʂQ 9ăQ 4Xɼ 7{Q JLiR WKHR TXDQ ÿLʀP«



Thͱ hai, không giӕng nhѭ nhiӅu quan ÿiӇm truyӅn thӕng, S. Freud cho
rҵng, toàn bӝ hoҥt ÿӝng tâm lý hay tôn giáo cӫa con ngѭӡi chӫ yӃu là do
vô thӭc cҩu thành, hay ÿó là sӵ biӇu hiӋn ra bên ngoài cӫa vô thӭc. Do
vұy, theo ông, tҩt cҧ hoҥt ÿӝng tâm lý hay tôn giáo ÿӅu có nguӗn gӕc tӯ
vô thӭc chӭ không phҧi biӇu hiӋn ra cӫa ý thӭc. Vì thӃ, nhӳng hành vi
tâm linh chӍ là sҧn phҭm cӫa vô thӭc.
Các nhà triӃt hӑc, xã hӝi hӑc, tâm lý hӑc truyӅn thӕng chia cҩu trúc tinh
thҫn cӫa con ngѭӡi thành ba bӝ phұn vӟi nhӳng ÿһc ÿiӇm khác nhau, ÿó là
vô thӭc (Inconscient), tiӅm thӭc (Subconscient) và ý thӭc (Conscient). S.
Freud không bác bӓ cách phân loҥi trên. Ông cNJng chia cҩu trúc cӫa tâm lý
thành ba bӝ phұn nhѭ vұy. Nhѭng cái gӑi là tiӅm thӭc (Subconscient), ông
gӑi là tiӅn thӭc (Preconscient). Bӝ phұn này không thay ÿәi vӅ vӏ trí, nhѭng
thay ÿәi vӅ chӭc năng. Sӵ thay ÿәi thӇ hiӋn ӣ chӛ, trong quan niӋm truyӅn
thӕng, tiӅm thӭc là mӝt hiӋn tѭӧng tinh thҫn ÿã thoát khӓi ý thӭc nhѭng
chѭa hoàn toàn thuӝc vӅ vô thӭc. Còn theo S. Freud, tiӅn thӭc là mӝt hiӋn
tѭӧng tinh thҫn không phҧi là cái vô thӭc nhѭng cNJng không phҧi là cái ý
thӭc. Vì vұy, tiӅn thӭc là khâu trung gian mang tính hai mһt, có thӇ trӣ
thành ý thӭc và có thӇ trӣ thành vô thӭc. Khác hҷn vӟi tiӅm thӭc, vô thӭc
là cái nҵm ӣ tҫng sâu cӫa kӃt cҩu tâm lý con ngѭӡi, là nѫi tàng trӳ nhӳng
bҧn năng dөc vӑng cӫa con ngѭӡi, là cái kho cӫa năng lѭӧng tâm lý mãnh
liӋt chӍ tuân theo mӝt nguyên tҳc khoái lҥc. Vì vұy, nó luôn tìm cách ÿӇ
ÿѭӧc thӓa mãn. Theo S. Freud, vô thӭc là nguyên liӋu cӫa tâm hӗn. Trong
khi ÿó triӃt hӑc và khoa hӑc truyӅn thӕng và ÿѭѫng thӡi xem vô thӭc là dҩu
lһng cӫa tâm hӗn, là thө ÿӝng, là cái không thӇ biӃt, là quá khӭ ÿã bӏ chôn
vùi và không có tác dөng ÿӕi vӟi ÿӡi sӕng tinh thҫn cӫa con ngѭӡi. Không
dӯng lҥi ӣ ÿó, S. Freud còn cho rҵng, vô thӭc là phҫn mӅm mҥi cӫa ÿӡi
sӕng tâm linh con ngѭӡi, là cѫ sӣ mang tính chung chung cӫa sinh hoҥt
tinh thҫn. Vô thӭc là mӝt vòng tròn tѭѫng ÿӕi lӟn, gӗm nhiӅu vòng tròn
tѭѫng ÿӕi nhӓ ý thӭc. Mӛi ý thӭc, theo ông, ÿӅu có mӝt giai ÿoҥn nguyên
thӫy cӫa mӝt loҥi vô thӭc. Tuy nhiên, vô thӭc có thӇ dӯng lҥi ӣ giai ÿoҥn
nguyên thӫy, nhѭng lҥi có chӭc năng tinh thҫn hoàn toàn. Vô thӭc chính là
“thӵc chҩt tinh thҫn”, “thӵc sӵ”.
Vô thӭc là mӝt hiӋn tѭӧng phӭc tҥp, là xung lӵc mà ӣ ÿó, nhӳng xung
lӵc luôn tìm cách xé rào ÿӇ tìm cách thӓa mãn ý muӕn cӫa chӫ thӇ, nhѭng
con ngѭӡi có thӇ kiӇm soát ÿѭӧc. Theo S. Freud, khi vô thӭc bӏ dӗn nén
ÿӃn mӭc không thӇ chӏu ÿӵng ÿѭӧc, con ngѭӡi sӁ mҳc chӭng bӋnh thҫn

5



1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑  ± 

kinh, cө thӇ là bӋnh nhiӉu tâm (Hysteri). Ĉó là, khi con ngѭӡi bӏ dӗn nén
quá tҧi, không ÿѭӧc thӓa mãn ra bên ngoài bӣi nhӳng rào cҧn cӫa xã hӝi,
sӁ phát sinh chӭng nhiӉu tâm. Ông cho rҵng, cái tiӅm năng ҭn sâu bao giӡ
cNJng có sӭc mҥnh dӳ dӝi hѫn cái ÿang hiӋn hӳu. Bӣi vì, cái tiӅm năng là
cái khát vӑng, là cái ÿӝng lӵc thúc ÿҭy hành ÿӝng, và ÿӇ giҧi tӓa ÿѭӧc nó,
con ngѭӡi cҫn tìm ÿӃn nhӳng ѭӟc vӑng, ҧo tѭӣng nhѭ tôn giáo.
Khái niӋm vô thӭc cӫa S. Freud mӣ ra ÿӕi tѭӧng nghiên cӭu mӟi cho
Phân tâm hӑc. Khái niӋm này ÿã chӍ rõ vӏ trí và vai trò cӫa vô thӭc trong
ÿӡi sӕng tinh thҫn cӫa con ngѭӡi. Mһc dù vô thӭc là cái tӗn tҥi khách
quan trong mӛi con ngѭӡi, nhѭng nó cNJng ҧnh hѭӣng rҩt nhiӅu ÿӃn ÿӡi
sӕng tinh thҫn cӫa con ngѭӡi. S. Freud nghiên cӭu vӅ vô thӭc nhҵm phөc
vө cho chӳa trӏ bӋnh thҫn kinh ӣ con ngѭӡi. Nhѭng ông không tuyӋt ÿӕi
hóa vô thӭc ÿӃn mӭc bӓ quên ý thӭc. “Cái vô thӭc ÿã dùng mӝt tѭӧng
trѭng nào ÿó, nhҩt là ÿӇ biӇu hiӋn nhӳng mһc cҧm tính dөc, có khi khác
nhau tӯ ngѭӡi này sang ngѭӡi khác nhѭng cNJng có nhӳng nét chung và
ÿѭӧc quy thành mӝt sӕ kiӇu tѭӧng trѭng nhҩt ÿӏnh nhѭ chúng ta lҥi thҩy ӣ
trong các huyӅn thoҥi và các truyӅn thuyӃt”(3).
Thͱ ba, theo quan niӋm truyӅn thӕng, ý thӭc ÿiӅu khiӇn mӑi hoҥt ÿӝng
cӫa con ngѭӡi và ÿiӅu khiӇn cҧ vô thӭc. Nhѭng S. Freud rҵng “xung ÿӝng
bҧn năng cӫa tính dөc” có xu hѭӟng thúc ÿҭy mӑi hoҥt ÿӝng cӫa vô thӭc,
mӝt cӕng hiӃn vô cùng quan trӑng trong toàn bӝ ÿӡi sӕng tinh thҫn nhân
loҥi. Nói chính xác hѫn, tính dөc là bҧn năng cӫa con ngѭӡi, là ÿӝng lӵc
chi phӕi mӑi hoҥt ÿӝng tinh thҫn con ngѭӡi. Nhѭng sӵ hoҥt ÿӝng bҧn
năng ҩy lҥi bӏ các quan niӋm ÿҥo ÿӭc truyӅn thӕng, nhӳng phong tөc tұp
quán, nhӳng quy tҳc cӫa ÿӡi sӕng xã hӝi kìm nén, áp chӃ mӝt cách tàn
khӕc, làm cho con ngѭӡi không thӓa mãn vӟi nhӳng bҧn năng ham muӕn
cӫa mình. Ĉây chính là nguyên nhân gây ra nhӳng chӭng bӋnh thҫn kinh
ӣ con ngѭӡi.
Theo S. Freud, toàn thӇ nhӳng thúc ÿҭy tâm lý, sinh lý, tinh thҫn cӫa
con ngѭӡi ÿӅu do năng lӵc tính dөc (Libido). Năng lӵc tính dөc trong khi
muӕn làm cho con ngѭӡi tránh nhӳng căng thҷng, ÿau ÿӟn ÿӇ tҥo nên sӵ
thăng bҵng bên trong mӛi ngѭӡi, thì chính nó cNJng có nhӳng xung ÿӝt bên
trong. Ĉó là xung ÿӝt giӳa bҧn năng sӕng và bҧn năng chӃt. Khi ÿѭa ra
quan niӋm mӟi vӅ vô thӭc, S. Freud cNJng “lҫn lҫn khám phá ra năng lӵc
tính dөc Libido không phҧi chӍ gӗm nhӳng bҧn năng thúc ÿҭy con ngѭӡi
muӕn sӕng mà thôi. Ông nghƭ rҵng, nhӳng bҧn năng sӕng ҩy gҳn bó chһt

ϲ

1JX\ʂQ 9ăQ 4Xɼ 7{Q JLiR WKHR TXDQ ÿLʀP«



chӁ vӟi nhӳng lӵc lѭӧng gây hҩn nhӳng bҧn năng chӃt”(4). Cuӝc sӕng cӫa
con ngѭӡi không phҧi lúc nào cNJng thӓa mãn ÿѭӧc nhu cҫu, ham muӕn, ÿòi
hӓi cӫa tinh thҫn. Mà con ngѭӡi có nhӳng lúc rҩt căng thҷng. Hai vҩn ÿӅ
này cӫa con ngѭӡi luôn lүn lӝn vӟi nhau. “Sӕng tӭc là phҧi tranh ÿҩu khó
nhӑc ÿӇ duy trì mӝt sӵ quân bình mӓng manh giӳa cѫ thӇ và thiên nhiên,
giӳa nhӳng ѭӟc muӕn cӫa chúng ta và thӵc tӃ. Chính vì vұy mà khi sӵ lo
âu, ÿau khә, thҩt vӑng hay thҩt bҥi làm hao mòn sinh lӵc cӫa chúng ta,
chúng ta lҥi thҩy nҧy sinh trong chúng ta mӝt sӵ lo sӧ truyӅn kiӃp: sӧ ÿҩu
tranh, sӧ cuӝc sӕng”(5).
Khi con ngѭӡi không thӇ thӓa mãn ÿѭӧc nhӳng khát vӑng, ham muӕn
trong hành ÿӝng, trong cuӝc sӕng hҵng ngày cӫa mình vì bӏ nhӳng rào
cҧn cӫa thӵc tӃ xã hӝi ràng buӝc, thì ÿӃn lѭӧt nó, xã hӝi lҥi lұp ra cho con
ngѭӡi nhӳng hình thӭc khác nhҵm giҧi tӓa cho ÿӡi sӕng con ngѭӡi.
“Chҷng hҥn nhѭ tôn giáo cӕ gҳng làm cho chúng ta tӯ bӓ nhӳng khoái lҥc
tàn bҥo, nhѭng ÿӗng thӡi cNJng bù trӯ cho chúng ta bҵng cách lұp ra
nhӳng lӉ nghi (rites), trong ÿó năng lӵc và xúc cҧm tұp thӇ ÿѭӧc xài phí,
bù trӯ bҵng cách làm cho chúng ta hy vӑng nѫi mӝt cuӝc ÿӡi mӟi, hoàn
toàn tӵ do, không bӏ ràng buӝc, không bӏ hҥn ÿӏnh”(6); hay “khoa hӑc kéo
chúng ta vӅ vӟi thӵc tӃ, nhѭng ÿӗng thӡi cNJng ÿӇ cho chúng ta hy vӑng
chӃ ngӵ thiên nhiên, bó buӝc thiên nhiên phҧi tuân theo ý chí cӫa chúng
ta”; hoһc “nghӋ thuұt là hình thӭc thӓa hiӋp rõ ràng nhҩt giӳa giҩc mѫ và
thӵc tӃ. Ngѭӡi nghӋ sƭ kéo chúng ta ra khӓi thӵc tҥi ÿӇ ÿѭa chúng ta vào
thӃ giӟi tѭӣng tѭӧng”(7). Theo S. Freud, con ngѭӡi nên chҩp nhұn mӝt sӵ
thӇ hiӋn mҥch lҥc giӳa ham muӕn, ÿam mê, khát vӑng và ѭӟc nguyӋn
không ÿѭӧc thӓa mãn. Bӣi vì, trong ÿӡi sӕng tình cҧm, mӛi ngѭӡi luôn
chӏu sӵ chi phӕi cӫa hai lӵc lѭӧng ÿӕi nghӏch nhau. Hai lӵc lѭӧng này
vӯa thúc ÿҭy dүn con ngѭӡi tӟi sӵ thèm muӕn, vӯa làm cho con ngѭӡi sӧ
sӋt; vӯa yêu thѭѫng, vӯa ghét bӓ; vӯa muӕn chiӃm hӳu, vӯa muӕn chia
sҿ; vӯa muӕn ÿѭӧc bҧo vӋ, vӯa muӕn ÿѭӧc thӕng trӏ ngѭӡi khác; vӯa
muӕn bӅn vӳng vӯa muӕn thay ÿәi. Tình yêu con ngѭӡi vӯa là cho ÿi,
vӯa là chiӃm hӳu; hành ÿӝng tính dөc vӯa là buông xuôi theo ham muӕn
bҧn năng, vӯa là gây hҩn.
Thͱ t˱, theo S. Freud, hoҥt ÿӝng tâm lý, kӇ cҧ các hoҥt ÿӝng tôn giáo
có ÿѭӧc là do năng lӵc “Libido”, mӝt loҥi năng lӵc mang tính bҧn năng
cӫa con ngѭӡi, nhѭ ÿói khát thì cҫn phҧi ăn uӕng. Do ÿó, phân tích tâm lý
hӑc tҫng sâu chính là nghiên cӭu vӅ “Libido”.

7