Tản mạn về “16 chữ vàng” của “cụ Hoàng”

Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 6 (113) . 2014 93 TAÛN MAÏN VEÀ “16 CHÖÕ VAØNG” CUÛA “CUÏ HOAØNG” Nguyeãn Khaéc Döông* Vieát nhöõng doøng sau ñaây, toâi khoâng ñaët mình vaøo vò trí moät ngöôøi con hoaøi nieäm veà ngöôøi cha muoân vaøn kính yeâu cuûa mình ñaõ töø traàn caùch ñaây 60 naêm trôøi trong nhöõng hoaøn caûnh bi thaûm nhö theá naøo. Toâi phaûi coá gaéng taïm gaùc moät beân nhöõng caûm xuùc bi ai thoáng thieát vaø uaát haän, moãi laàn nghó ñeán caùi cheát cuûa cha mình (vaø coøn cuûa nhieàu ngöôøi khaùc nöõa!) ñeå taâm hoàn ñöôïc thanh thaûn töôûng nieäm veà “Cuï Hoaøng Höông Sôn” - moät nhaân vaät ñöôïc ñoâng ñaûo baø con huyeän Höông Sôn ta daønh cho nhieàu caûm tình, noùi ngöôõng moä thì hôi quaù, nhöng coù leõ töø “kính neå thieän caûm” thì vöøa phaûi. Thanh thaûn, vaâng! 60 naêm qua roài, vôùi bao nhieâu laø bieán ñoåi veà moïi maët trong nöôùc nhaø cuõng nhö treân toaøn theá giôùi. Khoâng phaûi voâ tình queân laõng, nhöng Hoaøng giaùp Nguyeãn Khaéc Nieâm laéng ñoïng, gaïn ñuïc khôi trong ñoái vôùi taát caû, ngay caû vôùi chính baûn thaân mình, ñeå taát caû nhöõng ai veà ñaây ñoaøn tuï, ñöôïc cuøng nhau soáng trong baàu khoâng khí thaân aùi, bao dung. Taát caû, keû soáng cuõng nhö chính cuï Hoaøng ta, sau 60 naêm, ñaõ ruõ saïch moïi phieàn naõo oâ troïc cuûa kieáp ngöôøi, cuõng hieän dieän chöùng giaùm cho loøng thaønh cuûa chuùng ta ñang höôùng veà anh linh cuûa Ngöôøi. Töôûng niemä : Nhôù laïi veà quaù khö,ù maø nay ñaõ ñöôcï gaïn ñucï khôi trong, ñeå tamâ trí chuùng ta ñöôcï thanê g hoa, nhìn cuocä ñôøi vôiù moät capë maét töôi sanù g, an hoøa. Hình nhö caùch ñaây vaøi naêm, coù moät ñeà nghò toå chöùc moät cuoäc hoäi thaûo veà hai nhaân vaät ñöôïc xem nhö tieâu bieåu cuûa maãu ngöôøi trí thöùc cuûa Haø Tónh: moät thuoäc veà taân hoïc - Coá Giaùo sö Hoaøng Xuaân Haõn; moät thuoäc veà cöïu traøo - “Cuï Hoaøng Höông Sôn”. Hoâm nay, toâi coù yù kieán phaùc hoïa vaøi neùt veà cuï Hoaøng (con ngöôøi ñaõ gaàn traêm naêm thuôû aáy! Vaø toâi cuõng ñaõ leân tuoåi 90 roài! - Töï nhieân toâi boãng lieân töôûng ñeán baøi thô cuûa Vuõ Ñình Lieân veà cuï Ñoà Nho vieát caâu ñoái beân veä ñöôøng…). Theo toâi, böùc aûnh phaùc hoïa ñöôïc ñuùc keát laïi trong caùi danh xöng “Cuï Hoaøng” maø chuùng ta duøng ñeå goïi Ngöôøi. Ñeå naém ñöôïc caùi coát yeáu bao haøm trong danh xöng “Cuï Hoaøng”, chuùng ta haõy ñem noù ñoái chieáu vôùi moät danh xöng khaùc ñaõ töøng ñöôïc duøng ñeå noùi ñeán Ngöôøi: “Cuï Hieäp”. Ñaây laø caùi danh xöng veà cuï, trong thôøi gian cuï veà höu ñöôïc gia phong haøm “Hieäp taù Ñaïi hoïc só” do trieàu ñình Hueá thôøi Baûo Ñaïi ban cho. * Nguyeân Quyeàn Tröôûng khoa Vaên-Trieát, Ñaïi hoïc Ñaø Laït (tröôùc 1975), hieän nghæ höu taïi Hueá. 94 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 6 (113) . 2014 “Hoaøng” laø Hoaøng giaùp (khoa baûng); “Hieäp” laø Hieäp taù (phaåm haøm). Danh xöng thöù nhaát coù töø luùc Ngöôøi môùi 19 tuoåi, danh xöng thöù hai chæ coù luùc cuï veà höu trí (thôøi ñoù treân 50 ñaõ laø vaøo haøng laõo!). Hai danh xöng aáy ñaõ ñöôïc “ñuùc keát” trong 4 chöõ ôû böùc bình phong toân vinh cuï ñaët taïi caên nhaø khaùch cuûa gia ñình: “Cao khoa hieån hoaïn” (“Cao khoa” - Hoaøng giaùp, töùc Ñeä nhò giaùp Tieán só; “Hieäp taù” - Toøng nhaát phaåm, töùc laø vaøo haïng nhaát vaø nhì cuûa taàng lôùp trí thöùc só töû thôøi Nho hoïc). Söï ñoái chieáu aáy, toâi ñaõ ñuùc goïn trong ñoâi caâu ñoái: Hieån hoaïn thaêng traàm cuøng theá söï Cao khoa toàn taïi vôùi non soâng. Sau Caùch maïng thaùng Taùm vaø töø ñoù veà sau ít ai goïi Ngöôøi laø “Cuï Hieäp” nöõa (thaäm chí danh xöng aáy cuõng khoâng duøng ñeå haï nhuïc!) nhöng danh xöng “Cuï Hoaøng” thì bao nhieâu ngöôøi ñaõ duøng ñeå toân vinh cuï. Sau ñaây laø vaøi suy nghó veà hieån hoaïn: “Hieån” ö? Coù thaät theá khoâng? Taàng lôùp trí thöùc nghó theá naøo veà hoaïn loä? Xin trích vaøi caâu: - “Caùnh buoàm beå hoaïn meânh mang Caùi phong ba kheùo côït phöôøng lôïi danh” [Cung oaùn ngaâm khuùc] - “Vaøo luoàn ra cuùi coâng haàu maø chi…” - “Laï gì caùi thoùi quan nha…” [Truyeän Kieàu] Coøn daân gian thì: “Quan nhaát thôøi, daân vaïn ñaïi”, “Cöôùp ñeâm laø giaëc, cöôùp ngaøy laø quan!” Ñoù laø noùi veà hoaïn loä chung chung, ngay caû luùc cheá ñoä coøn höng thònh ñaõ vaäy; huoáng chi caùi thôøi maït vaän cuûa trieàu Nguyeãn (nhö thôøi Khaûi Ñònh, Baûo Ñaïi). Chính cuï Hoaøng ta cuõng thaám thía ñieàu aáy! Chæ moät caâu cuï taâm söï vôùi ngöôøi chaùu Toáng Traàn Cöông luùc ra nhaäm chöùc Quyeàn Toång ñoác Thanh Hoùa: “On peut mettre n’importe qui n’importe ouø pour faire n’importe quoi” (Ngöôøi ta coù theå ñaët baát cöù ai ôû baát cöù choã naøo ñeå laøm baát cöù gì) ñaõ cho chuùng ta roõ taâm söï cuûa vò quan baát ñaéc dó töï cheá gieãu vò theá cuûa mình nhö theá naøo. Do ñoù, chính Ngöôøi ñaõ khuyeân daïy con caùi “Caùc con ñöøng laøm quan. Laøm quan deã thaát ñöùc laém!” (Trong baøi “Noi theo ñaïo nhaø” cuûa anh Vieän cuõng nhaéc moät caâu töông töï). Sau vaøi neùt veà hoaïn loä, chuùng ta haõy naâng taâm hoàn leân vôùi “Cao khoa” ñeå tìm hieåu nhöõng gì bao haøm trong danh xöng “Cuï Hoaøng”. Keå töø khi Vaên Mieáu ñaàu tieân ñöôïc thaønh laäp ñeå ghi danh caùc baäc ñaïi khoa cho ñeán kyø thi Hoäi cuoái cuøng ôû Hueá naêm 1919, toång soá caùc vò ñaïi khoa cuõng khoâng ít. Rieâng huyeän Höông Sôn ta, neáu toâi khoâng nhaàm, coù hai vò Hoaøng giaùp. (Ñieàu ñaùng löu yù laø caû hai ñeàu queâ laøng Goâi Myõ vaø ñeàu laø coù lieân heä huyeát thoáng vôùi hoï Ñinh - thaân maãu cuï Hoaøng ta ngöôøi hoï Ñinh). Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 6 (113) . 2014 95 Caàn löu yù theo truyeàn thoáng Nho giaùo: Nhöõng vò “hieån hoaïn” khoâng ñöông nhieân ñöôïc ghi treân bia ñaù baûng vaøng; veà höu roài, laø “Teå töôùng hoài höu baùi huyeän quan”. Phaåm haøm laø thuoäc veà vò thöù trong moät cô cheá; caù nhaân thay phieân nhau vôùi tö caùch “laøm coâng” laõnh löông; rôøi khoûi chöùc vò, thì ñöôïc phong haøm keøm theo hai chöõ “trí söï” höu trí chæ laø hö danh, chöù quyeàn khoâng maø lôïi cuõng khoâng. Coøn “Cao khoa” laø moät söï coâng nhaän veà giaù trò cuûa chính baûn thaân ngöôøi ñöôïc danh xöng aáy, do chính nhaø vua (ñöôïc xem nhö laø vò Con Trôøi Thöøa Thieân) xaùc nhaän, ban cho vôùi moät yù nghóa khaùc vôùi baèng caáp theo Taây hoïc. Coù theå thaâu goïn söï khaùc bieät nhö sau: Taân hoïc chuyeân veà kyõ naêng chuyeân nghieäp; cöïu hoïc nhaèm ñaøo taïo, giaùo duïc neân nhöõng con ngöôøi taøi ñöùc toaøn dieän maø hình nhö “ñöùc” laø chính - “Choïn keû hieàn taøi”… Hoïc treân heát laø hoïc laøm Ngöôøi, tu thaân laø goác. Vaø hoa quaû: Khoâng phaûi chæ lo trau chuoát ñaïo ñöùc duy kyû, maø höôùng veà muïc ñích: chaúng nhöõng “ñònh thieân haï” maø coøn vöôn leân ñænh cao laø “Cuøng vôùi trôøi ñaát hoùa duïc muoân vaät” theo maãu möïc tuyeät ñænh laø Nghieâu Thuaán: Thöøa thieân haønh ñaïo; aûnh höôûng ñeán toaøn theå vuõ truï, ñaït ñeán vieãn caûnh “Vuõ truï thaùi hoøa thieân”. Trong moät trao ñoåi rieâng vôùi Giaùo sö Döông Thieäu Toáng (laø haäu dueä caùc cuï Döông Laâm, Döông Khueâ) veà caùc nhaø ñaïi khoa tuoåi chöa ñeán 20, chuùng toâi ñeàu coù suy nghó raèng: Giaùo duïc ngaøy xöa, ngöôøi daïy hoïc laø sö phuï (Maitre), chöù khoâng phaûi laø giaùo sö (Professeur). Vaø caùc baäc danh Nho ñeàu laø moät ñeä töû (disciple) cuûa moät baäc sö phuï duy nhaát (Hoäi Ñoàng moân laø vaäy). Döôøng nhö coù moät suoái nguoàn Thieân ñaïo naøo ñoù töø Nghieâu Thuaán, Chu Coâng, Khoång Töû, Chu Hy v.v… ÔÛ Vieät Nam ta coù theå xem Chu Vaên An, roài qua caùc vò nhö Phuøng Khaéc Khoan, Löông Theá Vinh, Tröông Haùn Sieâu, Nguyeãn Phi Khanh, Nguyeãn Traõi, Nguyeãn Thieáp… vaø taïi ñaát Hoàng Lam thôøi caän ñaïi coù theå nhaéc ñeán hai cuï Thaùm laøng Ngang (ôû Nam Ñaøn), cuï Cao Xuaân Duïc, Hoaøng giaùp Ñaëng Vaên Thuïy, Teá töûu Nguyeãn Vaên Tænh, cuï Ngheø Giaù, cuï Leâ Kinh Haïp, cuï Haø Hoïc Vaên vaø chính cuï Hoaøng ta nöõa. Coøn khoa baûng, thi cöû, thì khoâng chæ laø kieåm tra söï tích luõy kieán thöùc, ñieâu luyeän kyõ naêng do daøy coâng ñaøo luyeän, maø laø moät traéc nghieäm, thaäm chí thaêm doø ñeå phaùt hieän nhöõng hieàn taøi, coù theå mang baåm sinh tieàm aån maø thieân cô chuaån bò saün ban xuoáng cho moät doøng hoï, moät ñòa phöông chuaån bò cho moät thôøi höng vaän quaây quaàn chung quanh moät vò chaân maïng ñeá vöông naøo ñoù, chaúng nhöõng laø trò quoác bình thieân haï maø coøn vöôn tôùi tuyeät ñænh laø cuøng vôùi trôøi ñaát hoùa duïc muoân vaät, höôùng tôùi cöùu caùnh “Vuõ truï thaùi hoøa thieân” nhö chính cuï Hoaøng ta moâ taû trong moät veá caâu ñoái ôû Thöông Baïc taïi coá ñoâ Hueá. Theo caùi quan nieäm veà cô trôøi vaän nöôùc aáy, (toâi chæ giôùi thieäu moät quan nieäm cô baûn cuûa moät neàn vaên hoùa cho ta hieåu ñuùng taâm tö cuûa nhaân vaät, chöù toâi khoâng baøn ñeán vaán ñeà quan nieäm aáy ñuùng hay sai) thì söï kieän cuï Hoaøng ta cuøng vua Thaønh Thaùi hai laàn ñoái dieän vaø trao ñoåi vôùi nhau trong khoùa thi 96 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 6 (113) . 2014 Ñình Thöông Baïc, Hueá vôùi 4 caâu ñoái cuûa cuï Nguyeãn Khaéc Nieâm treân 4 coät truï bieåu. Ñình naêm Ñinh Muøi aáy bao haøm caùi yù nghóa cao saâu nhaát trong caùi danh xöng “Cuï Hoaøng” cuøng vôùi ñænh cao laø “Töù toân chaâm” nay vaãn coøn ñöôïc truyeàn tuïng: Toân toäc ñaïi quy Toân loäc ñaïi nguy Toân taøi ñaïi thònh Toân nònh ñaïi suy Ta caàn ñaøo saâu ñeå naém baét ñöôïc nhöõng gì aån chöùa trong 16 chöõ vaøng aáy. Quaû thaät ñuùng laø 16 chöõ vaøng roøng! Ta neân nhôù raèng 4 caâu aáy töï noù chaúng coù gì laø ñoäc ñaùo laém, ai laïi chaúng bieát “Toân toäc…” thì…, “Toân nònh…” thì v.v…, nhöng caùi chính laø nhöõng ñieàu aáy ñöôïc noùi leân vaø ñöôïc laéng nghe bôûi moät beân laø moät chaøng thanh nieân 19 tuoåi, tuy laø ñaïi khoa nhöng cuõng chæ laø moät thö sinh, laïi xuaát xöù töø moät vuøng saâu, vuøng xa ñaát Ngheä Tónh; moät beân laø moät vò quaân vöông, tuy chöa phaûi laø moät anh quaân nhöng cuõng laø moät nhaân vaät ñöôïc xem nhö laø coù khaû naêng ñöa ñaát nöôùc thôøi baáy giôø höôùng ñeán moät thôøi saùng suûa. Vaø söï trao ñoåi aáy laïi xaûy ra trong moät nôi choán thaâm nghieâm: vöôøn thöôïng uyeån, trong giaây phuùt vua toâi cuøng thöôûng ngoaïn danh hoa dò thaûo, ñeå möøng ngaøy “laïc ñeä” (ngaøy vui lôùn) cuûa nhöõng anh taøi cuûa ñaát nöôùc. “Töù toân chaâm” tröng baøy taïi “Nhaø Töôûng nieäm Hoaøng giaùp Nguyeãn Khaéc Nieâm”. Cuoäc trao ñoåi tuy chæ trong tích taéc, coù veû nhö boät phaùt nhöng söï goùp yù cuûa Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 6 (113) . 2014 97 chaøng trai 19 tuoåi, söï löu taâm cuûa moät nhaø vua sau 18 naêm trò vì ñang bò thöû thaùch, khoâng theå goïi ñoù laø moät nieàm hy voïng naøo ñoù nhö nhöõng cuoäc haïnh ngoä giöõa Haùn Cao Toå vôùi Tröông Löông, Löu Bò vôùi Khoång Minh hay nhö Nguyeãn Hueä vôùi Nguyeãn Thieáp. (Ñöông nhieân toâi phoùng ñaïi leân cho deã minh hoïa, nhöng cuõng khoâng phaûi hoaøn toaøn laø hoang töôûng, vó cuoàng!). Ta cuõng neân hieåu, vua Thaønh Thaùi luùc baáy giôø cuõng khoâng phaûi chæ coâ ñoäc moät mình. Chung quanh ngaøi coù moät soá caän thaàn coù ít nhieàu phaåm chaát nhö Thöôïng thö Cao Xuaân Duïc, Teá töûu Ñaëng Vaên Thuïy, Thöôïng thö Thaân Troïng Hueà, Teá töûu Leâ Vaên Mieán vaø coù theå coù caû cuï Phoù baûng Nguyeãn Sinh Saéc - tuy chæ laø moät chöùc quan nhoû - nhöng chaéc chaén coù töông giao tích cöïc vôùi caùc só phu ñaát Ngheä Tónh taïi kinh ñoâ. 16 chöõ vaøng khoâng phaûi tình côø vaø ngaãu nhieân maø ñöôïc phaùt bieåu ra. Caên cöù vaøo söï kieän sau ñaây: Coù theå caùi giaây phuùt aáy laø ñoùa hoa ñaõ nôû ra cho moät söï an baøi naøo ñoù. Quaû vaäy, tröôùc cuoäc troø chuyeän trong vöôøn thöôïng uyeån, haún laø ñaõ coù cuoäc trao ñoåi khaù lyù thuù giöõa hai nhaân vaät aáy. Trong luùc vua Thaønh Thaùi ñi giaùm saùt cuoäc khaûo thí taïi saân roàng ngaøy thi Ñình, Ngaøi döøng laïi choã oâng Hoäi nguyeân (cuï Nieâm ñöùng ñaàu kyø thi Hoäi, neân goïi laø “Hoäi nguyeân”) ñang coøn chaêm chuù laøm baøi, nhìn vaøo thí sinh, hôi nhíu maøy hoûi: “Thaày Ngheø naêm nay bao nhieâu tuoåi, noùi thaät ñi!” Vò Hoäi nguyeân (thöïc ra chæ laø moät chaøng thö sinh “non choeït” 19 tuoåi, laïi xuaát xöù töø caùi xoùm “Côn Troâi” laøng Goâi Vò ñaát Ngheä Tónh) boãng giaät mình toaùt moà hoâi laép baép: “Taâu xin beä haï bao dung cho caùi toäi man khai tuoåi taùc cuûa thaàn. Thaàn thöïc ra môùi 19 tuoåi, chöù khoâng phaûi 22 nhö ñaõ khai trong sôû boä.” Vua Thaønh Thaùi vaãn nghieâm nghò nhöng töø toán phaùn raèng: “Haõy bình taâm laøm baøi, ñaõ thaønh khaån, ta khoâng coù gì traùch quôû”; roài haï gioïng xuoáng traàm ngaâm: “Tuoåi nhoû, taøi cao nhöng tieác thay, sinh baát phuøng thôøi!”. Sau ñoù ngaøi hôi cuùi ñaàu ñi tieáp giaùm saùt saân Ñình thí. Coù dö luaän ca tuïng vua Thaønh Thaùi coù caùi nhìn tinh, khoâng ai giaáu Ngaøi ñöôïc ñieàu gì (ñoàn raèng aûo thuaät naøo cuõng bò ngaøi laät taåy, neân daïo qua saân thi, maø phaùt hieän ra anh chaøng 19 man khai laø 22 tuoåi); coù theå quaû laø nhö vaäy. Nhöng cuõng coù theå chính cuï Cao Xuaân Duïc - nhaïc phuï cuûa Teá töûu Ñaëng Vaên Thuïy laø moät trong nhöõng vò maø cuï Hoaøng ta coù dòp thuï giaùo, ñaõ giôùi thieäu vò Hoäi nguyeân cho nhaø vua trong ngaøy thi Ñình vaø nhaø vua ñaõ löu taâm ñeán. Ta coøn coù theå tö bieän, trong cuoäc cöôõi ngöïa xem hoa ngaøy aáy, giöõa hai ngöôøi coøn coù trao ñoåi gì theâm nöõa khoâng? Vaø trong caùc vò ñaïi khoa khaùc, ñaõ traû lôøi caâu hoûi cuûa nhaø vua nhö theá naøo maø khoâng ñöôïc ai löu taâm ñeå yù. Nhöng ta haõy suy nghó: 16 chöõ vaøng ñaõ ñöôïc löu truyeàn vaø ca ngôïi aáy, noäi dung cuûa 16 chöõ chæ laø nhaéc laïi leõ phaûi ôû ñôøi maø ai cuõng bieát . Nhöng phaân tích kyõ ta seõ thaáy raèng: Ñoù khoâng phaûi laø lôøi cuûa moät ngöôøi coù taøi “kinh bang teá theá” hieán keá cho baäc quaân vöông ñeå thöïc hieän moät vaán ñeà cuï theå naøo ñoù cuûa quoác gia trong moät ... - tailieumienphi.vn