Xem mẫu
- TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 24 (49) - Thaùng 01/2017 Sự tương đồng và khác biệt của các motif trong kiểu truyện dũng sĩ diệt yêu quái của người Việt và người Khmer Nam Bộ Similarities and differences between motifs in the story type of “heroes and monsters” of Vietnamese and Khmer people in Southern Vietnam ThS. Đoàn Thị Nguyệt Trường THCS Văn Lang Doan Thi Nguyet, M.A. Van Lang High School Tóm tắt Type truyện dũng sĩ diệt yêu quái là một type truyện tương đối phổ biến trong hệ thống truyện cổ tích thần kỳ. Bài viết đặt vấn đề nghiên cứu so sánh type truyện dũng sĩ diệt yêu quái trong truyện cổ tích người Việt với truyện cổ tích Khmer để làm rõ những tương đồng của các motif, qua đó cho thấy các đặc điểm về văn hóa tộc người cũng như quá trình giao lưu, tiếp biến văn hóa được thể hiện qua truyện cổ dân gian. Từ khóa: type truyện dũng sĩ diệt yêu quái, truyện dân gian Khmer, motif người câm, motif tiếng đàn kỳ diệu. Abstract The story type of “heroes and monsters” is popular among classic fairy tales. This research paper will compare the “heroes and monsters” stories in Vietnamese and Khmer cultures to point out the similarities between motifs in those stories. Through folk tales, we can better understand cultural traits of each ethnic groups and the cultural exchanges between them. Keywords: heroes and monsters, Khmer folk tales, motif of dumb, motif of magical musical sound. 1. Tình hình tư liệu truyện (tính cả dị bản) trong Truyện dân Trong truyện cổ tích người Việt chúng gian Khmer, tập 1 do Huỳnh Ngọc Trảng tôi khảo sát hơn 337 truyện (tính cả dị bản) sưu tầm và biên soạn và hơn 62 truyện trong hai cuốn I và II trong Kho tàng (tính cả dị bản) trong Truyện dân gian truyện cổ tích Việt Nam do nhà xuất bản trẻ Đồng bằng Sông Cửu Long của Khoa Ngữ in năm 2015 của tác giả Nguyễn Đổng Chi văn trường Đại học Cần Thơ. Từ kết quả và hơn 125 (tính cả dị bản) truyện và khảo này, chúng tôi chọn ra các bản kể tiêu biểu sát Tổng tập văn học dân gian người Việt, để so sánh như sau: tập 6 do GS.TS Nguyễn Xuân Kính chủ Tên type: Dũng sĩ diệt yêu quái người biên. Đối với truyện cổ tích thần kỳ người Việt Khmer chúng tôi tiến hành khảo sát hơn 39 Truyện tiêu biểu: Thạch Sanh, Ba chàng 129
- thiện nghệ, Tiêu diệt mãng xà Vùng phân bố: Chủ yếu ở miền Nam Vùng phân bố: Các miền Bắc, Trung, Sau khi khảo sát type truyện dũng sĩ Nam. diệt yêu quái truyện cổ tích thần kỳ của Tên type: Dũng sĩ diệt yêu quái người người Việt và người Khmer chúng tôi thấy Khmer các văn bản đều chứa các motif chính sau: Truyện tiêu biểu: Châu Sanh - Châu Motif nguồn gốc xuất hiện của nhân vật Long, Hoàng tử Sâng - sên - lơ - chây, Pồ dũng sĩ; motif diệt yêu quái; motif nhân vật piêl diệt sấu khổng lồ phò trợ; motif kết hôn. Bảng khảo sát các motif của kiểu truyện Motif Người Việt Người Khmer Motif sự sinh nở và lớn lên thần kì X X Motif ăn khỏe X Motif kén rể X Motif diệt rắn ác X X Motif diệt cá sấu X Motif diệt cây dầu to X Motif diệt chim ác X X Motif đi xuống thuỷ cung X X Motif bị đánh lừa X X Motif người câm X X Motif tiếng đàn thần kì X X Motif chống chiến tranh xâm lược X Motif niêu cơm thần kì X Motif kết hôn, lên ngôi X X (trừ Bồ - Piêl diệt sấu khổng lồ) 2. Sự tương đồng trong các motif Vậy dũng sĩ xuất thân từ thần tiên, Chàng + Motif sự sinh nở và thần kì sẽ là cái phao cứu sinh cho mọi hiểm nguy, Khảo sát type truyện dũng sĩ diệt yêu khó khăn của người dân. Châu Sanh – quái của truyện cổ tích thần kì người Việt Châu Long, nhân vật dũng sĩ dù ăn bao và truyện cổ tích thần kì người Khmer nhiêu cũng không đủ nên mới dẫn đến tình chúng tôi thấy xuất hiện motif này trong các cảnh bi thương là bố phải lừa dẫn con vào bản kể: Thạch Sanh; Châu Sanh – Châu rừng để giết tránh nhìn thấy cảnh con mình Long; Hoàng tử Sâng – Sên – Lờ – Chây. phải chết dần, chết mòn vì đói. Hoàng tử Thạch Sanh là Thái tử con trai Ngọc Sâng – Sên – Lờ - Chây vừa mới sinh ra đã Hoàng được đầu thai xuống làm con của “cưỡi trên lưng con ốc thần, tay thì cầm hai ông bà nghèo, già mà vẫn chưa có con. kiếm”. Vừa là Hoàng tử lại xuất thân thần 130
- kì, khác người hơn đời, phải chăng người người dân. Chính vì vậy mà dân chúng bắt Khmer mong ước sự phi thường ấy có thể đầu những cái lễ hiến tế, hiến tế bằng tiêu diệt chằn tinh và thắng Long vương người sống. Và đương nhiên trong truyện (thế giới thần linh không tốt trong truyện). này chúng ta thấy quan niệm về vật hiến tế Motif sự sinh nở và lớn lên thần kì đã cũng dần bị đổi tráo. Nếu như từ xưa đến trở thành motif quen thuộc trong văn học nay vật hiến tế phải luôn là những cô gái dân gian Việt Nam, đặc biệt là truyện cổ xinh đẹp không những xinh đẹp mà còn tích thần kì. Vì sinh nở thần kì cũng chính phải là trinh nữ. Dần già việc đó được tráo là dấu hiệu cho những điều phi thường ở đổi thành con trai. Người đàn ông sẵn sàng nhân vật. Nhân vật sẽ không phải là người thay thế và thể hiện sức mạnh của chính thường mà là do một thế lực thần kì, siêu mình trước những người phụ nữ yếu đuối. nhiên đưa xuống để cứu nhân dân, để đem Tiêu diệt mãng xà mãng xà cũng là cách lại cho nhân dân nhiều điều may mắn. Đó gọi của loài yêu quái họ chung với chằn cũng là một trong những đạo lí tư tưởng và (mãng xà hay vẫn còn gọi là thuồng luồng). quan niệm của con người do ảnh hưởng Châu Sanh – Châu Long, chằn tinh một lần của đạo Phật. nữa xuất hiện. Cả người Việt lẫn người Trong quan niệm của dân tộc Khmer Khmer thì motif diệt chằn tinh đều có và và người Việt đều cho rằng những người nó cũng là một trong những đặc điểm dũng sĩ, có sức mạnh phi thường thì nguồn chung của type truyện dũng sĩ diệt yêu quái gốc xuất thân của họ cũng phải khác khi chúng ta đi vào khảo sát và đối chiếu. thường, đưa lại những sức mạnh lớn là Trăn, rắn lớn hay còn gọi là chằn nó sống người anh hùng của nhân dân. trong những môi trường nhiệt đới nhiều + Motif diệt rắn ác rừng, lắm mưa nhiều nắng gần sông ngòi Trong type truyện của hai dân tộc kênh rạch là chủ yếu. Mà lãnh thổ, địa bàn người Việt và người Khmer chúng ta đều dân cư sinh sống của dân tộc Việt và dân thấy motif diệt rắn ác: Thạch Sanh; Tiêu tộc người Khmer đều là điều kiện ưu tú cho diệt mãng xà; Châu Sanh – Châu Long; chúng nên việc hình ảnh chúng xuất hiện Hoàng tử Sâng – Sên – Lờ - Chây. nhiều trong truyện cổ tích – là tấm gương Vậy là khảo sát 6 bản kể của cả hai phản chiếu cuộc sống và con người xã hội dân tộc thì có 4 bản kể có motif diệt rắn ác – thì đó cũng trở thành một lẻ đương nhiên. chiếm 66,66%. Hoàng tử Sâng – sên – lơ – chây, chằn tinh Đối với người Việt: rắn, trăn, chằn, cũng xuất hiện, ngay cả truyện Vậy thì rõ mãng xà đều cùng một họ chúng là những ràng chúng ta thấy trong truyện cổ tích con vật nguy hiểm luôn là mối hiểm họa thần kỳ người Việt và người Khmer hình của con người, chúng giết người. Trong ảnh chằn tinh xuất hiện nhiều nhất và quan niệm của các dân tộc trên thế giới đương nhiên hình ảnh dũng sĩ diệt chằn không riêng gì Việt thì nguy hiểm vì sợ cũng xuất hiện bốn lần trong tổng số sáu nên chúng ta mới thờ cúng. Cũng bởi vậy bản mà chúng tôi khảo sát. mà nó cũng dần xuất hiện nhiều trong Quay trở lại motif chằn tinh xuất hiện truyện cổ tích luôn đóng vai ác. nhiều và là một loại yêu quái phổ biến xuất Truyện Thạch Sanh chằn tinh xuất hiện ở cả hai dân tộc Khmer và người Việt. hiện đầu tiên nó phá hoại cuộc sống của Chằn tinh là một trong những tên gọi 131
- cho những con rắn hay là con trăn thành diệt ác trừ gian là phép mầu của con người. tinh theo quan niệm của người Việt cũng Ngay cả cô gái con nhà họ Lê (Ba như người Khmer. Vì chúng là những con chàng thiện nghệ) trong thời điểm kén rể vật bản chất đã nguy hiểm nhưng khi thành thì gặp tai họa bị chim đại bàng cắp tha đi tinh, thành quái nó còn nguy hiểm hơn rất mất, và tai họa này lại để cho ba chàng nhiều ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc sống thiện nghệ tỏ rõ được tài năng của mình. và tính mạng của con người. Người dân vô Ba chàng đều cứu cô thoát khỏi chim đại cùng sợ hãi trước chúng nên phải thờ cúng, bàng nhưng chỉ có anh chàng có tài lặn giỏi phải hiến tế để mong may mắn, bình an. mới được cưới cô gái. Đương nhiên sự giải Nhưng khi sự thờ cũng trở nên vô nghĩa và quyết của tác giả dân gian lại vô cùng hợp việc hiến tế những của ngon vật lạ đã tình hợp lý và nó cũng hợp với truyền không còn thỏa mãn chúng và thay vì thế thống tục lệ của người dân Việt. Vì anh vật hiến tế phải là con người, những con chàng thợ lặn đã ôm cô gái đã gần gủi thân người thật. Chính vì vậy mà ước mơ người thể mà chỉ có vợ chồng với nhau thì mới dũng sĩ tiêu diệt chắn tinh đã xuất hiện được gần gũi như vậy. Cách giải quyết hợp không chỉ trong giấc mơ mà trong cổ tích. lý hợp tình đã làm thỏa mãn người đọc + Motif diệt chim ác cũng như phù hợp với từng biến tấu của Chim ác đối với người Việt là chim đại nhân vật. bàng, motif diệt đại bàng đã trở thành Motif diệt chim ác cũng là một trong motif phổ biến trong type truyện dũng sĩ những motif phổ biến của nhiều dân tộc diệt yêu quái. Nó xuất hiện ở hai (Thạch trên thế giới. Đặc biệt đối với người Việt Sanh; Ba chàng thiện nghệ) trong 3 bản mà và người Khmer đều là những dân tộc có chúng tôi khảo sát truyện cổ tích thần kì nền văn hóa nông nghiệp lúa nước, hình người Việt “…đại bàng tỉnh dậy. Thấy có ảnh con chim đã ăn sâu vào tiềm thức của người lạ, lại thấy mất công chúa hắn bừng mỗi con người, có chim hiền và chim dữ, bừng nổi giận xông ra toan giết Thạch Sanh. có chim vừa hiền vừa dữ. Những con chim Thạch Sanh cũng giở phép mầu chống lại hiền luôn mang lại những điều tốt những kịch liệt. Đại bàng đã bị thương sẵn nên điều may mắn cho người nông dân. Còn chẳng mấy chốc mà chuốc lấy thất bại…” những con chim ác thì lại trở thành mối [1, tr.754]. Chàng Thạch Sanh đã tiêu diệt nguy hại của họ. Nếu người Việt xem đại đại bàng để cứu công chúa và thái tử con bàng là chim dữ là yêu quái cần phải tiêu vua Thủy Tề nhờ cây cung và phép màu. diệt thì người Khmer lại có một loài chim Nói đến đại bàng đây là một loài chim đó là chim Ma – ha kờ - ruốt. dữ chuyên đi bắt nạt và ăn thịt những loài Trong truyện Châu Sanh – Châu Long chim khác, nghe thấy tên nó trong quan hình ảnh “Châu Sanh lần vào hang… Châu niệm của người Việt đã là những điều Sanh nhận ra chỗ chim đứng, liền vung búa không may là sự hung ác, đại diện cho chém tới. Chim Ma – ha kờ - ruốt bị vỡ đầu nhiều điều xấu. Và khi nó biến thành tinh mà chết. Châu Sanh cất tiếng gọi công mang nhiều phép thuật nhưng chỉ biết làm chúa…đặt công chúa vào gióng, giật dây ra hại con người thì lại là một tai họa khôn hiệu cho Châu Thông kéo lên” [7, tr.117]. lường. Chính vì thế mà trong lúc này chàng Trong truyện trên motif tiêu diệt chim dũng sĩ xuất hiện là một giấc mơ công lý ác được tiếp biến và thay đổi khác motif 132
- diệt đại bàng trong truyện Thạch Sanh của Nhưng đối với người Khmer thì dù là người Việt đó cũng chính là những đổi rừng hay là biển với họ vẫn có nhiều hiểm khác của nền văn hóa ăn sâu trong quan nguy, dù ở thuỷ cung cho họ báu vật những niệm khác nhau của mỗi dân tộc. đến truyện Hoàng tử Sâng – Sên – Lờ – + Motif đi xuống thuỷ cung Chây thì thuỷ cung lại là nơi con người bị Motif này chúng ta đều bắt gặp ở cả đánh lừa, Long vương đã trở thành một hai dân tộc người Việt và người Khmer. người phản bội, thất tín. Chàng Thạch Sanh đi xuống thuỷ cung + Motif bị đánh lừa mới được thưởng cho mình cây đàn thần. Motif đánh lừa là một trong những Chàng Châu Sanh cũng xuống thuỷ cung motif phổ biến trong truyện kể dân gian thế mới được tặng cây đàn ngọc nhờ cây đàn giới, bị đánh lừa, mà người bị đánh lừa hai chàng đã chữa được bệnh câm cho chính là nhân vật chính, dẫn đến nhân vật công chúa. Cây đàn của chàng Thạch Sanh phải rơi vào tai hoạ, lúc này thế lực thần kì là chữa bệnh, đánh đuổi quân thù.Cứu thái sẽ xuất hiện, ra tay cứu trợ, cuối cùng nhân tử > được mời xuống thuỷ cung > giải oan vật chính vẫn dành được chiến thắng để > giải sầu > chữa bệnh câm > đánh đuổi thực hiện đúng chức năng của mình. quân thù. Ở motif này chúng ta cũng bắt gặp ở Cây đàn của chàng Châu Sanh là chữa cả hai dân tộc người Việt và người Khmer. bệnh là giải sầu. Thạch Sanh bị Lý Thông lừa phải đi nộp Cứu Thái tử > được mời xuống thuỷ mạng thay mình, nhưng cuối cùng chàng cung > được tặng đàn ngọc > giải sầu > lại giết được chằn tinh, lúc này Thạch Sanh giải oan cho mình và chữa bệnh câm cho lại bị lừa lần hai và bị cướp công, lần ba công chúa. cũng bị lừa và bị nhốt dưới hang tối, nhưng Hoàng tử Sâng – Sên – Lờ - Chây cũng vì bị nhốt nên cứu được Thái tử con vua xuống thuỷ cung nhưng lại đi cứu người. Thuỷ Tề mới được nhận đàn thần và quay Con gái cô bị bắt > xuống thuỷ cung > lại tự giải oan cho chính mình. Châu Sanh đánh cờ thi tài > đánh thắng > Long vương không những bị Châu Long lừa mà bị chính không chấp nhận > cướp công chúa trở về người cha nuôi lừa vào rừng và định giết vì (sự giúp đỡ của ốc thần). không muốn con mình chết dần, chết mòn, Vậy rõ ràng đối với người Việt thì vì không đủ sức nuôi con. Nhưng chính không gian sống của họ không chỉ trên những lúc bị lừa chàng lại có cơ hội chứng rừng, trên rừng với những hiểm nguy khó minh sức mạnh của mình, Có cơ hội để thể khăn (đầy rẫy yêu quái) thì dưới nước đối hiện tài năng của mình. Hoàng tử Sâng – với họ an toàn hơn và có nhiều sản vật hơn Sên – Lờ - Chây cũng bị chính Long vương đúng như (biển bạc) với nhiều báu vật ở đó lừa không thực hiện lời hứa. cũng chính bởi vậy mà chuyện cổ tích Cây Vậy có thể nói motif bị đánh lừa đều khế cũng đã cho chúng ta thấy được muốn xuất hiện như là một thách thức đặt ra cho lấy vàng bạc châu báu thì chỉ có ở biển chính nhân vật, cũng là cơ hội giúp nhân khơi. Biển với họ an toàn hơn ở rừng. Tiếng vật thể hiện tài năng của mình. đàn Thạch Sanh đã trở thành tiếng đàn minh + Motif người câm oan cho chính chàng, tính đàn chữa bệnh và Motif người câm là motif quen thuộc cả tiếng đàn đánh tan quân thù. trong truyện kể dân gian. Motif này cũng 133
- xuất hiện trong type truyện dũng sĩ diệt yêu (người Khmer) mới có thể đánh lên. quái của người Việt và người Khmer. + Motif kết hôn và lên ngôi Ở người Việt và người Khmer đều Sự kết hôn với người con gái đẹp xuất hiện hình ảnh người câm đó là công chính là phần thưởng xứng đáng nhất đối chúa, sau khi được chàng dũng sĩ cứu thì bị với chàng dũng sĩ. Nó cũng như là một sự người khác cướp công. trả ơn. Cô gái xinh đẹp được chàng trai cứu Vậy hình ảnh không thể nói được cho thoát khỏi yêu quái đã lấy thân mình đền dù bị oan ức cũng như là nỗi lòng của con ơn. Motif kết hôn, chàng dũng sĩ trài năng người trong giai đoạn thời bấy giờ, dù có phi thường lấy cô gái xinh đẹp, ngoan hiền, biết rõ mọi sự việc nhưng cũng không giám thông mình và cũng thường là con gái nhà nói ra, cũng như không thể nói ra, vì quá giàu hoặc là công chúa hơn người điều đó uất ức cho nên bị câm, cũng như vì câm trở thành giấc mơ lý tưởng của con người nên không nói được. Trong thời điểm đó về những cặp đôi trai tài gái sắc cũng là thì chàng dũng sĩ phải tự mình lo liệu và motif khá phổ biến trong truyện cổ tích vượt qua được thử thách của chính mình để Việt Nam. Chàng dũng sĩ tiêu diệt mãng xà quay lại cứu chữa bệnh cho nàng. để cứu công chúa, chàng trai nghèo làm + Motif tiếng đàn thần kì nghề đốn củi tiêu diệt đại bàng để cứu công Motif tiếng đàn thần kì trở thành motif chúa, ba chàng thiện nghệ cứu cô gái đẹp. quen thuộc trong truyện kể dân gian. Motif Type truyện dũng sĩ diệt yêu quái của này chúng ta cũng đều bắt gặp ở type dũng sĩ người Khmer cũng tương tự với những diệt yêu quái của người Việt và người Khmer motif như là type truyện dũng sĩ diệt yêu (Thạch Sanh và Châu Sanh – Châu Long) quái của người Việt cũng là cứu công chúa, Tiếng đàn thần kì, âm thanh của tiếng cô gái xinh đẹp như là Hoàng tử Sâng – sên đàn chính là âm thanh của sự sống, âm – lơ – chây hay chàng Châu Sanh nhưng thanh chữa được bệnh tật, chữa được bệnh đến Pồ Piêl diệt sấu khổng lồ thì người cứu câm cho công chúa, giải oan cho chính ở đây không còn là một cô gái xinh đẹp mà mình và còn đánh tan quân giặc (đối với là sự an nguy của cả dân làng vậy ở truyện truyện người Việt). này không còn tồn tại motif kết hôn. Vậy Nhờ cây đàn thần mà vua Thủy tề phần thưởng của chàng dũng sĩ Pồ Piêl là tặng, chàng đã làm cho bọn giặc không còn gì? Chính là lòng yêu mến sự kính trọng có ý chí chiến đấu nữa. Tiếng đàn thần đã của mọi người dành cho anh. Vậy phải biến lòng thù hận ra lòng nhân ái, biến thù chăng đối với chàng dũng sĩ này khi xuất thành bạn. Nhờ vậy, tiếng đàn thần đã làm hiện trong quan niệm của người dân Khmer cho giặc rút quân về nước mà không phải không còn tồn tại sự trả ơn bằng việc cưới đụng đến binh đao. Âm thanh của tiếng đàn cô gái xinh đẹp nữa mà cao hơn cả là tinh đã trở thành âm thanh của hoà bình, âm thần nhân đạo là nghĩa cử cao đẹp giữa con thanh của chiến thắng mà con người không người với nhau. đúng đến đau thương. Type và motif truyện dân gian có mối Âm thanh cũng có thể giải oan cho quan hệ chặt chẽ từ trước đến nay các nhà chính mình, cũng có thể chữa bệnh cho nghiên cứu văn học dân gian đã dùng nó người khác mà tiếng đàn này chỉ có Thạch cùng với các thuật ngữ khác như là đề tài, Sanh (người Việt) và chàng Châu Sanh cốt truyện, tình tiết, chi tiết. Nhưng ở đề tài 134
- này chúng tôi chỉ khảo sát cốt truyện thường. Tất cả những chàng dũng sĩ ấy là (thuộc type) và nhân vật (thuộc motif). Bởi hình tượng nhân vật mà nhân dân ta đã gửi vì những motif giống nhau tạo thành những gắm về ước mơ một thế giới bình an không cốt truyện giống nhau và nó cũng xây dựng khó khăn, nguy hiểm đó cũng chính là một nên nhân vật giống nhau. trong những nhận thức tư tưởng và ý thức Qua khảo sát type truyện dũng sĩ diệt của những con người. Ngay cả hệ thống yêu quái của người Việt và người Khmer, những nhân vật là yêu quái cũng có sự gặp phân tích một số type và motif chúng ta gỡ giữa hai dân tộc như chim ác, chằn thấy rõ sự tương đồng về nhân vật. tinh… và đương niên nhân vật được cứu là Là một loại hình văn xuôi truyền cô gái xinh đẹp là nàng công chúa. miệng, truyện cổ tích có những nét đặc Khi đi vào đối chiếu so sánh thì chúng trưng riêng về cách xây dựng nhân vật và tôi nhận rõ truyện Thạch Sanh sẽ là truyện đương nhiên dẫu ngôn ngữ và văn hóa chính mà chúng tôi khảo sát và làm hệ quy khác nhau nhưng tác phẩm truyện dân gian chiếu soi rọi để tìm ra kiểu truyện dũng sĩ vẫn luôn khác về cách hình thành hình diệt yêu quái. Sau quá trình khảo sát và tượng nhân vật. Nhân vật dũng sĩ cũng nghiên cứu thì rõ ràng cấu trúc truyện luôn chính là nhân vật chính của truyện. Nhân đi theo những trình tự và có sự xuất hiện vật này cũng thường xuất hiện ngay từ đầu của những tình tiết như sau: truyện, đi kèm với việc giới thiệu nhân vật (1) Dũng sĩ dũng sĩ chính là motif sự ra đời thần kì. (2) Tiêu diệt yêu quái Dũng sĩ là con của Ngọc Hoàng, Thái tử (3) Gặp khó khăn và được trợ giúp được đầu thai xuống hạ dưới làm con của bởi vật thần kì một gia đình nông dân nghèo không có con (4) Cứu công chúa (cứu người mà nhưng ăn ở hiền từ phúc đức như chuyện thường vẫn là người đẹp) Thạch Sanh “Ngày xưa ở Quận Cao Bình (5) Kết hôn lên ngôi (hạnh phúc mĩ mãn) có hai vợ chồng tuổi già mà chưa có Từ đó chúng tôi nhận thấy motif làm con…Ngọc Hoàng bèn sai thái tử xuống cho truyện giống nhau thì cũng làm cho đầu thai làm con” [1, tr.751]. Dũng sĩ còn truyện trở nên khác biệt. Những truyện có là những chàng trai có sức mạnh phi sự thay đổi về nội dung tình tiết dẫn đến sự thường Ba anh chàng thiện nghệ “Một thay đổi bản chất của cốt truyện. Một số chàng tự xưng bắn giỏi, có thể bắn trúng tình tiết thay đổi như: truyện Thạch Sanh bất cứ vật gì dù khó khăn đến đâu, dù ở xa chỉ có tiêu diệt đại bàng, chằn tinh, hồ tinh bao nhiêu. Một chàng tự xưng lặn giỏi có qua Châu Sanh – Châu Long có sự xuất thể sống dưới nước hàng tuần, có thể tìm hiện của cá sấu, chim Ma – ha kờ - ruốt. thấy những vật nhỏ bé ở dưới đại dương. 3. Một số motif khác biệt Còn chàng thứ ba tự xưng là thầy thuốc Ngoài sự tương đồng của các motif thì lành nghề, có thể cải tử hoàn sinh bất kì chúng ta cũng phải bàn đến những motif một con bệnh nào, kể cả những con bệnh khác biệt để góp phần tạo nên cái riêng mới tắt thở” [1, tr.85]. Là ba chàng thiện trong văn hóa bản sắc của mỗi dân tộc. Ở nghệ. Chàng trai tiêu diệt mãng xà, hay là type truyện dũng sĩ diệt yêu quái của người chàng Châu Sanh, hoàng tử Sâng – sên – lờ Việt chúng ta bắt gặp 3 motif riêng: motif - chây, chàng Bồ piêl với sức mạnh phi chống chiến tranh xâm lược, motif niêu 135
- cơm thần kì. Còn với type truyện dũng sĩ kể Thạch Sanh. Thật kì lạ nhờ chiếc niêu diệt yêu quái của người Khmer chúng ta lại cơm thần kì mà bao nhiêu người ăn cũng bắt gặp 2 motif khác biệt là: motif ăn khỏe, không thể hết được, quân giặc đành chấp motif diệt cá sấu và motif diệt cây dầu to. nhận thua cuộc. Quân 18 nước chư hầu đã + Motif chống chiến tranh xâm lược đến đánh chiếm, Thạch Sanh là người thắng, Motif chống chiến tranh xâm lược là đáng lẻ phải dùng hình thức xử phạt. Nhưng motif phổ biến trong truyện cổ tích Việt ở đây chúng ta lại thấy hình ảnh của lòng Nam. Nếu như dân tộc Khmer nói về người nhân hậu, hướng thiện, cho quân giặc ăn đủ anh hùng đi mở cõi như chàng Bồ - Piêl sức để quay về. Đó cũng chính là bát cơm diệt sấu khổng lồ bảo vệ dân làng. Thì nghĩa tình, hạt gạo mong ước sự hòa bình. người anh hùng của dân tộc Việt Nam lại là Dùng nhân nghĩa để hóa giải chiến tranh. người chống giặc ngoại xâm. Đất nước + Motif ăn khỏe Việt Nam thời gian hòa bình ít hơn thời Sau quá trình khảo sát chúng ta thấy gian mà chúng ta trãi qua chiến tranh. Bởi xuất hiện motif ăn khỏe trong bản kể Châu vậy mà trong văn học dân gian lịch sử Sanh – Châu Long. Vì Châu Sanh ăn quá dựng nước cũng chính là thử thách vô cùng khỏe bao nhiêu cũng không hề đủ. Người quan trọng mà các vị vua muốn thử thách cha đã cảm thấy bất lực vì không đủ sức để càng chàng rể của mình. Đó cũng chính là nuôi con nên cố tình mang con vào rừng để cửa ải cuối cùng để họ sẵn sàng trao gửi giết vì không muốn nhìn thấy con chết dần đứa con gái yêu quý và trọng trách cai chết mòn. Vậy thì ở đây hình ảnh ăn khỏe quản đất nước. không con là ăn để đi đánh giặc như chàng Chúng ta tìm thấy motif chống chiến Thánh Gióng mà là việc ăn khỏe đã trở tranh xâm lược trong truyện Thạch Sanh. thành một bi kịch khiến cho cha muốn giết Sau khi chàng trải qua những thử thách con. Nhưng cũng nhờ có sức mạnh phi cam go giết chằn tinh, bắn đại bàng, cứu thường mà người con không những trở về công chúa… thì nhiệm vụ cuối cùng đó bình an mà còn vác cả cây dầu to về là một chính là đánh tan quân 18 nước chư hầu. sự ngạc nhiên đối với người cha. Giành lại hòa bình cho dân tộc. + Motif diệt cá sấu + Motif niêu cơm thần kì Đối với dân tộc Khmer, một dân tộc Đối với người dân Việt Nam, cây lúa địa hình chủ yếu là kênh, rạch sống chung là lương thực chính trong mỗi bữa ăn hằng với nước, nghề đánh bắt là chủ yếu. Nên ngày. Nên từ xa xưa hình ảnh niêu cơm, hình ảnh những con cá sấu gần như trở nên niêu cơm chống đói đã trở thành hình ảnh quen thuộc. Họ vô cùng sợ cá sấu nhưng vô cùng quen thuộc đối với họ. Ngay cả tục cũng bởi nỗi sợ ấy mà họ lại thờ nó. ngữ ca dao cũng đề cập đến rất nhiều: “Ai Motif diệt cá sấu đã vô cùng quen ơi bưng bát cơm đầy - Dẻo thơm một hạt thuộc. Chúng ta khảo sát và tìm thấy trong đắng cay muôn phần” (Ca dao), “nhà sạch bản kể Bồ - Piêl diệt sấu khổng lồ. Cá sấu thì mát, bát sạch ngon cơm” (Tục ngữ)… con vật linh thiêng nhưng cũng vô cùng Cho nên hình ảnh chiếc niêu cơm không có kinh khủng, nó ăn thịt người và giết chết gì xa lạ mà vô cùng gần gũi nó thể hiện sự con người trong chớp mắt. Cho nên khi ấm no của cuộc sống nhân dân. phát hiện con cá sấu mà em mình từng nuôi Motif này chúng ta tìm được trong bản đã đi làm hại con người, thì bằng sức mạnh 136
- của mình chàng đã biến thành con cá sấu Điều này khẳng định truyện cổ tích không khổng lồ và tiêu diệt nó. chỉ là sản phẩm hoàn toàn của niềm mơ + Motif diệt cây dầu to ước mà truyện cổ tích còn là bức tranh hiện Mỗi dân tộc đều có những loài cây, loài thực mang đậm bản sắc văn hoá vùng hoa mang biểu tượng riêng và gần gũi bên miền, dân tộc. Truyện cổ tích đi qua những cạnh họ. Nếu như người Việt Nam chúng ta không gian và thời gian khác nhau sẽ được có cây đa khổng lồ, cây gạo thành tinh… thì bồi đắp những lớp văn hoá lịch sử. Việc người Khmer họ lại có cây dầu to. tìm hiểu, phân tích các motif của hai type Motif diệt cây dầu to trong truyện truyện, chúng tôi đã chỉ ra những căn rễ Châu Sanh – Châu Long, cây dầu như là văn hóa lịch sử đó. Có thể nhận thấy dấu nhưng loài cây gần gũi thân thiết trong ấn văn hoá Phật giáo khá đậm nét trong những phum, sóc chính vì vậy khi những type truyện của người Khmer. hình ảnh ấy vào trong văn học dân gian nếu nó hiền từ thì gọi là thần. Nhưng vì lâu TÀI LIỆU THAM KHẢO năm quá thì cây dầu khổng lồ cũng hóa 1. Nguyễn Xuân Kính, (2004), Tổng tập văn học dân gian người Việt, (tập 6), Nxb Khoa học thành tinh và có sức mạnh riêng. Và đương xã hội Hà Nội. nhiên trong quan niệm của họ thì chỉ có 2. Nguyễn Tấn Đắc (2001), Truyện kể dân gian những người có sức mạnh hơn người thì đọc bằng type và motif, Nxb Khoa học Xã mới có thể tiêu diệt được nó. hội, H. 4. Kết luận 3. Nguyễn Thị Bích Hà (1996), Truyện Thạch Nghiên cứu so sánh trong foklore nói Sanh và kiểu truyện dũng sỹ trong truyện cổ Việt Nam và Đông Nam Á, Nxb Đại học Khoa chung và truyện cổ tích của các dân tộc nói học xã hội và nhân văn. riêng là hướng nghiên cứu phổ biến, hứa 4. Phạm Tiết Khánh (2007), Khảo sát truyện cổ hẹn mang lại nhiều giá trị và sự hiểu biết dân gian Khmer ở Nam bộ (Qua Thần thoại, lẫn nhau về văn hoá, văn học. Truyền thuyết và Cổ tích), Luận án Tiến sĩ, Đã có những tương đồng và dị biệt ĐHSP Hà Nội. trong type truyện dũng sĩ diệt yêu quái của 5. Tăng Kim Ngân (1994), Truyện cổ tích thần người Việt và người Khmer. Nếu sự tương kỳ người Việt - Đặc điểm cấu tạo cốt truyện, đồng về mặt nội dung, tư tưởng, kết cấu… Nxb Khoa học Xã hội, H. 6. Huỳnh Ngọc Trảng (1983), Truyện dân gian đã phản ánh những vấn đề cơ bản có tính Khmer, (2 tập), Nxb Văn hóa nghệ thuật loại hình của truyện cổ tích thì những khác Cửu Long. biệt về motif, về không gian, nhân vật… lại 7. Huỳnh Ngọc Trảng (2002), Truyện dân gian bị chi phối bởi yếu tố văn hóa tộc người. Khmer, (tập 1), Nxb TH Đồng Nai. Ngày nhận bài: 13/10/2016 Biên tập xong: 15/01/2017 Duyệt đăng: 20/01/2017 137
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học