Xem mẫu
- 1 CHUYÊN MỤC TRIẾT HỌC - CHÍNH TRỊ HỌC - LUẬT HỌC QUAN ĐIỂM CỦA AUGUSTE COMTE VỀ XÃ HỘI THỰC CHỨNG NGUYỄN THÀNH NHÂN* Triết gia người Pháp Auguste Comte (1798 - 1857) là nhà sáng lập chủ nghĩa thực chứng, đồng thời là một trong những người đặt nền móng cho ngành xã hội học hiện đại. Cơ sở lý luận trong triết học thực chứng của Auguste Comte dựa trên những thành tựu của các ngành khoa học cùng với thuyết “ba giai đoạn” do ông đề xuất có ảnh hưởng lớn đến các nhà triết học phương Tây thế kỷ XIX. Trong bài viết này, tác giả sẽ tập trung làm rõ quan điểm của ông về xã hội thực chứng, cùng với những giá trị và hạn chế mang tính lịch sử. Từ khóa: Auguste Comte, chủ nghĩa thực chứng, xã hội thực chứng, triết học phương Tây hiện đại Nhận bài ngày: 15/8/2019; đưa vào biên tập: 16/8/2019; phản biện: 19/8/2019; duyệt đăng: 4/10/2019 1. ĐẶT VẤN ĐỀ đời sống xã hội, A. Comte đã nỗ lực Trong lịch sử tư tưởng phương Tây, thống nhất các dòng chảy của tri thức Auguste Comte (1798 - 1857) là nhà khoa học để tìm kiếm những phương triết học có ảnh hưởng lớn trong thế án nhằm tái thiết xã hội tương lai. Tinh kỷ XIX. Ông được thừa nhận là người thần ấy đã định hình nên một trường sáng lập chủ nghĩa thực chứng, đồng phái triết học mới, được các nhà khoa thời là một trong những người đặt nền học và triết học kế thừa và phát triển móng cho ngành xã hội học hiện đại. tạo nên làn sóng mạnh mẽ, chi phối Sống trong bối cảnh của nước Pháp lịch sử tư tưởng Châu Âu trong suốt sôi động bởi những phong trào cách thế kỷ XIX. mạng và sự trỗi dậy ngày càng mạnh Trong sự nghiệp của mình A. Comte mẽ của các thành tựu khoa học đóng để lại nhiều tác phẩm, trong đó tiêu vai trò quan trọng vào việc phát triển biểu nhất là hai tác phẩm Giáo trình triết học thực chứng (Cours De * Trường Đại học Cần Thơ. Philosophie Positive) gồm 6 tập, được
- 2 NGUYỄN THÀNH NHÂN – QUAN ĐIỂM CỦA AUGUSTE COMTE… xuất bản trong giai đoạn từ năm 1830 buồn cười, thể hiện sự chủ quan và đến 1842 và Hệ thống chính thể thực bảo thủ” (Mai Sơn, 2007: 421). Song chứng (Système De Politique Positive) công trình này lại chính là sự thể hiện được xuất bản từ năm 1851 đến 1854, một cách thống nhất về mặt tư tưởng thể hiện rõ quá trình phát triển tư khi ông đề ra trong Kế hoạch nghiên tưởng của ông. Nếu như tác phẩm cứu khoa học để tổ chức lại xã hội Giáo trình triết học thực chứng là sự (Plan des travaux scientifiques nécessaires chuẩn bị về mặt lý luận triết học, thì pour réorganiser la société) được viết tác phẩm Hệ thống chính thể thực từ hơn 30 năm trước đó, vào năm chứng là sự hoàn thành chủ nghĩa 1822. Điều đó cho thấy khát vọng mà thực chứng của ông. Trong tác phẩm A. Comte luôn hướng đến trong suốt này, ông trình bày ý tưởng về xã hội cuộc đời của mình là tìm kiếm một thực chứng. Theo đó, mô hình tổ chức chính thể xã hội phát triển hài hòa hơn. xã hội lý tưởng của ông được phỏng Những đề xuất của A. Comte về xã theo mô hình tổ chức của giáo hội hội trong giai đoạn thực chứng có ảnh Công giáo La Mã. Theo A. Comte, hưởng rất lớn trong đời sống học trong chính thể này, các nhà công thuật và chính trị, chẳng những trong nghiệp và những người yêu nước có nội bộ Châu Âu thời bấy giờ mà cả trách nhiệm đảm bảo sự thịnh vượng đến các nước Châu Mỹ - Latinh, thậm vật chất của xã hội, những người chí là các nước ở Châu Á. Những học công nhân thể hiện những đức tính giả và là chính trị gia theo chủ nghĩa đạo đức vượt trội thông qua quyền lực thực chứng ở các quốc gia đã tuyên hợp pháp để ngăn chặn sự lạm truyền và áp dụng các giá trị tư tưởng quyền, còn phụ nữ có một vai trò của ông nhằm phát triển xã hội(2). quan trọng tạo nên sự đoàn kết trong Nghiên cứu này góp phần làm rõ quan điểm của A. Comte về xã hội thực xã hội. Trên hết, chính thể thực chứng chứng, đồng thời chỉ ra những giá trị theo ông đề xuất là quản lý xã hội dựa và hạn chế của nó. trên cơ sở đạo đức của Nhân đạo giáo(1) (Religion de L’ Humanité) – một 2. NHỮNG NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA hình thức tôn giáo thế tục mới do ông TƢ TƢỞNG A. COMTE VỀ XÃ HỘI sáng lập – đề cao lòng vị tha của con THỰC CHỨNG người. 2.1. Quan điểm của A. Comte về xã Theo các nhà nghiên cứu, những gì hội thực chứng mà A. Comte trình bày trong Hệ thống Trước hết cần phải thấy rằng, quy luật chính thể thực chứng là một bước thụt ba giai đoạn phát triển gắn kết chặt lùi về mặt tư tưởng của ông so với chẽ với khát vọng tái thiết trật tự xã Giáo trình triết học thực chứng (M. hội của A. Comte, điều mà bất kỳ một Bourdeau, 2018). Thậm chí, những nhà tư tưởng nào sống trong xã hội mô tả về xã hội lý tưởng của ông “khá đầy loạn lạc đều hướng đến. Nó như
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 10 (254) 2019 3 là một minh chứng cho sự tồn tại hợp đoạn thực chứng, liên quan đến sự lý của xã hội thực chứng mà ông đề phát triển của xã hội công nghiệp, đời xướng. Ông cho rằng, tư tưởng nhân sống kinh tế của con người trở thành loại phát triển qua 3 giai đoạn từ thần vấn đề trung tâm của xã hội. Trong học, siêu hình đến thực chứng là một giai đoạn này, hình thành nên một quy luật, do đó ông gọi nó là quy luật tầng lớp những nhà khoa học, họ xuất về 3 giai đoạn (Loi des trois états). Để hiện để tổ chức và điều tiết xã hội chứng minh cho sự tồn tại của quy công nghiệp một cách hợp lý hơn, và luật này, trong Giáo trình triết học thực tương ứng với nó là chế độ chính trị chứng, ông đã chỉ ra sự hiện diện của thực chứng – “chính thể thực chứng”, quy luật này trong từng cá nhân cho mà A. Comte cho rằng, sẽ do chính đến cộng đồng và trong hầu khắp mọi ông và một số nhà khoa học đương lĩnh vực của tri thức con người, trong thời khác xây dựng. mỗi ngành khoa học, kể cả triết học, Trong tập 1 của tác phẩm Hệ thống thậm chí nó “cũng ứng nghiệm cả chính thể thực chứng, với tiêu đề Tổng trong lĩnh vực chính trị” (S.E. Stumpt, quan về chủ nghĩa thực chứng (Discours 2004: 288). sur l’ensemble du positivisme), ông Theo A. Comte, lịch sử nhân loại thời cho rằng, mô hình xã hội tương lai do cổ đại và trung cổ thuộc giai đoạn ông đề xuất sẽ vượt trội hơn so với thần học, thời kỳ Khai sáng thuộc giai các chế độ cũ. Bởi vì, thứ nhất, nó đoạn siêu hình, còn thời đại của ông dựa vào khoa học xã hội mới, tức xã (cuối thế kỷ XVIII - XIX) chính là sự hội học mà mục đích của nó là “tổ khởi đầu của giai đoạn thực chứng. chức cho cuộc sống của con người” Mỗi giai đoạn có liên quan đến một (A. Comte, 1908: 64, 139); thứ hai, do hình thức tồn tại riêng biệt của một bản chất của chủ nghĩa thực chứng sẽ chế độ chính trị, xã hội. Giai đoạn thần bảo tồn những gì tốt nhất trong các học liên quan đến niềm tin vào thẩm giai đoạn lịch sử. A. Comte (1908: 120) quyền tuyệt đối và quyền thần thánh cho rằng: chủ nghĩa thực chứng là đại của vua chúa với một trật tự xã hội diện cho đỉnh cao của lịch sử, xã hội quân phiệt. Trong giai đoạn siêu hình, thực chứng sẽ dung hòa trật tự và đạo chế độ cũ bị chỉ trích là cực đoan, đức của xã hội Công giáo trong giai niềm tin vào quyền tự nhiên và quyền đoạn thần học với tinh thần cách tự do cá nhân, quyền của các vua mạng và sự tiến bộ đặc trưng của giai chúa và các linh mục được thay thế đoạn siêu hình. Về vai trò của nhà bằng sự cai trị của pháp luật và tương nước, A. Comte cho rằng, trong xã hội ứng với nó là các thiết chế chính trị thực chứng quyền lực của nhà nước thời Khai sáng ở Châu Âu từ thế kỷ cũng phải được duy trì nhưng cần thứ XIV đến thế kỷ XVIII (Lưu Phóng phải hạn chế và dần được thay thế Đồng, 2004: 89). Cuối cùng, trong giai bởi quyền lực tinh thần. Xã hội thực
- 4 NGUYỄN THÀNH NHÂN – QUAN ĐIỂM CỦA AUGUSTE COMTE… chứng cần phải dựa trên quyền lực Đối với bộ phận thứ nhất, A. Comte tin tinh thần, đây chính là mục đích của rằng, chính công nghiệp là nền tảng chính thể thực chứng mà ông đang cố của nền văn minh hiện đại, vì vậy nó gắng xây dựng, chủ yếu quản lý xã phải được phát triển đầu tiên, hơn hội trên cơ sở đạo đức của Nhân đạo nữa công nghiệp liên quan đến những giáo vì lợi ích của mọi người. Mục gì gọi là dễ dàng nhất, cụ thể nhất và đích của chính thể thực chứng là thúc đáp ứng được những nhu cầu vật đẩy tự do, đó là quyền tự trị của con chất thực tế của đa số người dân. Nó người. cải thiện trí thông minh và tính xã hội Mặc dù A. Comte không đưa ra một của con người, khuyến khích tính kỷ định nghĩa nào về xã hội thực chứng luật và sự hợp tác, tạo ra sự hài hòa nhưng có thể thấy rằng xã hội thực giữa lợi ích cá nhân và xã hội, và tạo chứng mà Comte đề xuất là một xã ra một xã hội công bằng hơn. A. hội dựa trên sự tiến bộ của nền văn Comte (1856: 754) cũng cho rằng, minh nhân loại, đặc biệt là sự tiến bộ công nghiệp hóa không phải là ngẫu của khoa học, nhất là sự ra đời của nhiên mà nó “là một quá trình tự ngành xã hội học. Đó là một xã hội nhiên”. Cũng giống như các yếu tố dựa trên sự kết hợp một cách hài hòa khác của nền văn minh hiện đại, nó giữa trật tự và tiến bộ, ở đó con người xuất hiện và ứng dụng những thành thực hiện quyền và nghĩa vụ của mình tựu của các ngành khoa học để phát một cách tự nguyện dựa trên nền tảng triển qua các giai đoạn và cuối cùng đạo đức mới là tình yêu thương con trở thành mục tiêu chính của nhà người. nước. Trong xã hội thực chứng, phân 2.2. Các yếu tố cấu thành nền văn công lao động sẽ thúc đẩy sự phát minh trong xã hội thực chứng triển sở trường và năng lực của cá nhân, cũng như góp phần vào sự Theo A. Comte, để xã hội đạt đến đoàn kết con người với nhau, bằng trình độ hay giai đoạn thực chứng thật sự thì bốn bộ phận cấu thành nền văn cách tạo ra trong mỗi cá nhân ý thức minh hiện đại phải lần lượt phát triển về sự phụ thuộc của mình vào người đạt đến trình độ thực chứng, khoa học khác. Dường như ở đây có sự tương theo thứ tự là: công nghiệp đến đầu đồng giữa A. Comte và K. Marx trong tiên trong thời hiện đại và giúp đỡ để qua niệm về xã hội tương lai, tuy tiếp sinh lực cho những bộ phận còn nhiên C. Mác còn đi xa hơn, không chỉ lại mà trước hết là nghệ thuật, sau đó cho rằng trong xã hội tương lai con là khoa học và cuối cùng là triết học người được “làm theo năng lực” mà (M. Pickering, 1993: 655). Sở dĩ, ông còn được “hưởng theo nhu cầu!” (C. đề xuất theo trật tự như trên bởi vì nó Mác và Ph. Ăngghen, 2004: 36). phù hợp với nguyên tắc phân loại Theo A. Comte, sau khi nhu cầu về khoa học do ông đề xuất(3). vật chất được đảm bảo bởi sự phát
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 10 (254) 2019 5 triển của công nghiệp thì nhu cầu hợp chính xác, chắc chắn, hữu ích và thực lý tiếp theo của con người phải là nhu tế” (A. Comte, 1908: 63). Khi đó kiến cầu về nghệ thuật. Ông cho rằng, thức sẽ đồng nhất và thống nhất, điều công nghiệp và nghệ thuật có mối đó có nghĩa là tất cả các ngành khoa quan hệ chặt chẽ, cùng có lợi. Một học sẽ có phương pháp thực chứng, mặt, công nghiệp giúp phổ biến nghệ khoa học và có một đối tượng nghiên thuật, nó kích thích hoạt động tinh cứu chung, đó là con người hay nói thần của con người để họ có thể hiểu rộng hơn là xã hội. Tuy nhiên, theo A. được nghệ thuật, và mang lại sự thoải Comte (1908: 367), điều này chỉ có mái và an toàn cần thiết cho việc thể xảy ra khi xã hội học được thành thưởng thức chúng. Mặt khác, nghệ lập “và điều này được thực hiện bởi thuật phục vụ như là một sự khắc sự khám phá của tôi về quy luật phát phục cho tình trạng nghèo nàn đáng triển lịch sử”. Một khi khoa học và triết xấu hổ của hoạt động công nghiệp, học đạt đến trình độ thực chứng thì bằng cách khuyến khích hơn nữa tính “các nhà khoa học cũng là nhà triết vô tư của hoạt động tinh thần và làm học và các triết gia trong tương lai sẽ thức tỉnh lòng vị tha nhờ tính sinh trở thành những linh mục của Nhân động của nghệ thuật. Theo ông nghệ đạo giáo; sự ảnh hưởng về đạo đức thuật có liên quan đến bản chất của và trí tuệ của họ sẽ rộng lớn hơn và con người thông qua cảm xúc, suy sâu sắc hơn so với bất kỳ chức tử tế nghĩ và hành động. Do đó, “nó có thể nào trước đây” (A. Comte, 1908: 367). gây ảnh hưởng tốt đến mọi giai đoạn Căn cứ vào tính chất chung của của sự tồn tại của con người, cho dù những hoạt động của các nhóm xã hội là cá nhân hay xã hội, nó mang lại nhằm phục vụ cho sự phát triển của niềm vui như nhau cho tất cả mọi các bộ phận cấu thành nền văn minh người” (A. Comte, 1908: 319). hiện đại nêu trên, A. Comte phân xã Đối với sự phát triển của khoa học và hội thành ba tầng lớp cơ bản, mà mỗi triết học, A. Comte cho rằng, vào thời tầng lớp giữ vị trí và vai trò khác nhau: đại của ông các khoa học toán học, Thứ nhất, nhóm những nhà hoạt động thiên văn học, vật lý, hóa học và sinh lý luận bao gồm các nhà khoa học, học đã phát triển đạt đến trình độ thực triết học, nghệ sĩ và các nhà thơ. Đây chứng, nhưng vẫn chưa thể trở thành là nhóm người có địa vị cao nhất và nền tảng của triết học mới. Theo ông, được tôn trọng nhất bởi những năng sự phát triển của triết học hiện đại lực của họ về sự khái quát hóa, trừu ngày càng phụ thuộc vào sự phát triển tượng hóa; Thứ hai, nhóm những nhà khoa học. Một khi nghiên cứu về xã hoạt động thẩm mỹ giải quyết những hội trở thành một khoa học, toàn bộ vấn đề mang tính cụ thể và chuyên hệ thống kiến thức sẽ đạt đến trình độ biệt hơn; Thứ ba, nhóm những nhà thực chứng, “có nghĩa là hữu cơ, hoạt động thực tiễn, gồm bốn thành
- 6 NGUYỄN THÀNH NHÂN – QUAN ĐIỂM CỦA AUGUSTE COMTE… phần theo thứ tự như sau: một là hướng củng cố trật tự. Bất kỳ một nhóm những người hoạt động trong quan niệm nào mà chỉ dành cho một lĩnh vực ngân hàng; hai là nhóm trong hai nhu cầu này đều làm những người hoạt động trong lĩnh vực phương hại cho nhu cầu còn lại và thương mại; ba là nhóm những nhà chắc chắn không được chấp nhận, sản xuất công nghiệp và cuối cùng là sớm hay muộn nó sẽ trở thành khuyết nông dân (A. Comte, 1856: 776-777). điểm thuộc về bản chất của vấn đề 2.3. Những đặc điểm cơ bản của xã chính trị” (A. Comte, 1856: 401). Do hội thực chứng vậy, phương châm của ông đề ra trong trong chính thể thực chứng là Xã hội lý tưởng trong tương lai mà A. “Trật tự và Tiến bộ” (Ordre et Progrès). Comte (1908: 149) đề xuất trải qua hai Trong thời kỳ chuyển đổi, theo A. giai đoạn: giai đoạn thứ nhất là “giai Comte (1908: 424), “chính sách của đoạn trung gian” hay “thời kỳ chuyển chính phủ nên được tạm thời chấp đổi”, đây là thời kỳ tồn tại song song nhận, bởi vì mục tiêu của nó là duy trì giữa quyền lực tạm thời và quyền lực những gì rất cần thiết cho tình trạng tinh thần; giai đoạn thứ hai là giai chuyển đổi của chúng ta đó là trật tự. đoạn xã hội đạt đến trình độ hay trạng Hơn nữa, đây cũng là giai đoạn chủ thái thực chứng, thể hiện sự chiến nghĩa thực chứng sẽ thực hiện nhiệm thắng hoàn toàn của quyền lực tinh vụ của mình nhằm giải thích những thần, “ý thức đoàn kết phổ quát được nguyên tắc mang tính lịch sử của quá lan tỏa rộng rãi”, “các quốc gia không trình tiến hóa xã hội, cho phép hiểu còn tồn tại riêng biệt, mà là một toàn được đặc điểm của giai đoạn trung thể thống nhất của Nhân loại”. gian, để có thể đi đến đích cuối cùng – Đặc điểm của xã hội thực chứng xã hội thực chứng”. trong giai đoạn trung gian Về phân công quyền lực Về phương châm và chính sách Trong giai đoạn này, A. Comte (1908: Trong Giáo trình triết học thực chứng, 419) cho rằng: “Phạm vi hoạt động sau khi phê phán quan điểm cho rằng của triết gia là giáo dục, mà hành “Trật tự và Tiến bộ là không thể dung động của giáo dục là khuyên bảo, hòa” của các học thuyết chính trị siêu thuyết phục. Phạm vi hoạt động của hình, A. Comte cho rằng, “Trật tự và nhà tư bản là hành động và quản lý Tiến bộ là những điều kiện không thể quyền lực. Đây là sự phân công thiếu trong giai đoạn của nền văn quyền lực duy nhất đúng và cần phải minh hiện đại... Trật tự thật sự không được duy trì nếu không có nó thì sự thể có được nếu nó không tương tồn tại hài hòa của Nhân loại là không thích hoàn toàn với tiến bộ và không thể”. Theo đó, “Các nhà tư bản là có sự tiến bộ tuyệt vời nào có thể những người lãnh đạo thực hiện được thực hiện nếu không có xu quyền lực tạm thời của xã hội hiện
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 10 (254) 2019 7 đại” (A. Comte, 1908: 411), họ có trong cuộc sống... Quyền lực đạo đức trách nhiệm đảm bảo sự thịnh vượng này rất phù hợp với định hướng tiến vật chất của xã hội. Giai cấp công bộ của xã hội”, “sự tiến bộ cao nhất nhân và phụ nữ thể hiện những đức của con người và của xã hội là tăng tính đạo đức vượt trội và quyền hợp dần sự làm chủ của con người đối với pháp nhằm ngăn chặn quyền lực có các khiếm khuyết của bản thân, đặc thể bị lạm dụng bởi những tầng lớp biệt là các khiếm khuyết về bản chất bên trên họ. Còn các nhà khoa học đạo đức của chúng ta” (A. Comte, cũng chính là những nhà triết học trở 1908: 362). Do đó, Comte hy vọng, thành những giáo sĩ thực chứng, thực trong xã hội tương lai “chúng ta có thể hiện quyền lực tinh thần để định hình thực hiện việc phân loại xã hội một dư luận và khắc sâu những giá trị xã cách hoàn hảo hơn, trong đó con hội thông qua giáo dục và hoạt động người có thể được xếp hạng dựa vào của giáo hội thực chứng, nhằm dùng giá trị đạo đức và trí tuệ mà không quyền lực tinh thần kiểm soát quyền quan tâm đến sự giàu có hay địa vị lực thống trị. của họ” (trang 397). Tuy nhiên, A. Theo A. Comte (1908: 132), một trong Comte cho rằng: “ngay cả khi nguyên những nguyên tắc cơ bản của chủ tắc cơ bản của chính thể tương lai nghĩa thực chứng là “quyền lực tinh của chúng ta được chấp nhận và phê thần phải hoàn toàn độc lập với mọi chuẩn thì việc tái thiết các thể chế loại quyền lực tạm thời”, các nhà khoa chính trị vẫn còn quá sớm. Điều này học nên đại diện cho quyền lực tinh chỉ có thể thực hiện khi quyền lực thần mới này và “nhiệm vụ của mọi tinh thần chiếm địa vị thống trị và người trong xã hội là hỗ trợ quyền lực tầng lớp lao động cùng phụ nữ và tinh thần trong việc sửa đổi hành động các giáo sĩ Nhân đạo giáo phải nỗ lực của chính phủ - sức mạnh tạm thời” hợp nhất để sửa đổi trật tự hiện có (A. Comte, 1908: 151). nhằm thúc đẩy những giá trị đạo đức Về những biện pháp xây dựng chính mới, ít nhất cần trải qua một thế hệ” thể thực chứng (trang 424). Để chuẩn bị cho sự thắng thế của chủ A. Comte (1908: 427-437) còn đề xuất nghĩa thực chứng, ông đề xuất tách thành lập hiệp hội triết học và chính trị quyền lực tinh thần khỏi quyền lực với tên gọi Ủy ban Thực chứng tạm thời bằng việc thành lập Nhân phương Tây (Positive Occidental đạo giáo mà ông chính là linh mục tối Committee), được đặt tại Paris. Trong cao. A. Comte (1908: 399) cho rằng: giai đoạn đầu Ủy ban gồm 36 thành “Nhân đạo giáo sẽ tạo ra một sức viên, trong đó có 6 thành viên là nữ, mạnh trí tuệ và đạo đức, đủ để hướng nhiệm vụ đặc biệt của họ là phổ biến dẫn con người có thể giải phóng khỏi chủ nghĩa thực chứng ra toàn nhân áp lực của những ham muốn vật chất loại. Để chủ nghĩa thực chứng có thể
- 8 NGUYỄN THÀNH NHÂN – QUAN ĐIỂM CỦA AUGUSTE COMTE… được phổ biến, A. Comte cho rằng, về Thứ nhất, về đặc điểm và vai trò nhà mặt chính trị, Ủy ban Thực chứng có nước thể dùng các biện pháp như: thành lập A. Comte (1854: 435) cho rằng trong lực lượng hải quân phương Tây, với tương lai, “quyền lực nhà nước sẽ nhiệm vụ là bảo vệ biển và hỗ trợ ngày càng dựa trên quyền lực tinh khám phá địa lý và khoa học; thiết lập thần nhiều hơn so với quyền lực tạm một tiêu chuẩn tiền tệ chung với sự thời”. Theo ông, quyền lực tạm thời đồng ý của các chính phủ khác nhau, của nhà nước được duy trì để đảm để tạo điều kiện thuận lợi cho giao bảo cho các hoạt động xã hội bình dịch công nghiệp; thành lập trường thường nhằm hướng đến phục vụ đời học phương Tây, là nơi đào tạo và sống vật chất của công dân và nó dần cung cấp đội ngũ giáo sĩ tự nguyện, phải được hạn chế và “hành động của những người sẽ thuyết giảng giáo lý nó cần được sửa đổi bởi quyền lực thực chứng ở khắp mọi nơi. Theo A. tinh thần” (A. Comte, 1908: 396). Comte, với vai trò ngày càng lớn Dường như quan điểm này của ông mạnh của Ủy ban Thực chứng, việc có sự tương đồng với các nhà xã hội tuyên truyền và phổ biến chủ nghĩa như Charles Fourier(4) và Étienne thực chứng ra toàn thế giới gồm 5 giai Cabet(5), thậm chí cũng gần với quan đoạn và có thể được thực hiện triệt để điểm về “nhà nước tự tiêu vong” của trong khoảng thời gian hai thế kỷ. Ông C. Mác (M. Pickering, 2009: 365). Còn cũng đề xuất tạo ra một lá cờ chung quyền lực tinh thần không chỉ cung cho Cộng hòa phương Tây với nền cấp một ảnh hưởng nhất định đối với màu xanh lá cây, trên đó biểu thị quyền lực tạm thời mà còn giúp tạo ra phương châm của chủ nghĩa thực sự đoàn kết xã hội bằng cách hình chứng. Một bên của lá cờ sẽ là thành niềm tin và cảm xúc của con phương châm chính trị và khoa học - người thông qua giáo dục. A. Comte Trật tự và Tiến bộ, còn bên kia là (1908: 405) cho rằng: “Sự cần thiết phương châm đạo đức và thẩm mỹ - của quyền lực tinh thần là để nghiên Sống vì mọi người. Theo ông, trên cơ cứu và giảng dạy những quy luật của sở của lá cờ này với những thay đổi những hiện tượng xã hội và những nhỏ sẽ là quốc kỳ cho mỗi quốc gia. nguyên tắc đạo đức, do đó quyền lực Đặc điểm của xã hội trong trạng tinh thần sẽ cai trị con người bằng thái thực chứng cách thuyết phục, thay vì bắt buộc”. Trong tập 4 của tác phẩm Hệ thống Thứ hai, về vai trò của các tầng lớp xã chính thể thực chứng với chủ đề hội “Tổng hợp về tương lai của con Về vai trò của phụ nữ, A. Comte (1854: người” (Tableau synthétique de 304) cho rằng, họ là cầu nối cho mối l'esprit humain) mô tả chi tiết về các quan hệ giữa con người và nhân loại, đặc điểm của xã hội thực chứng. là người bạn đồng hành tốt nhất và là
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 10 (254) 2019 9 đối tượng phù hợp nhất đảm nhận vai kết con người với nhau, đặc biệt giáo trò giáo dục con cái và sửa đổi hành vi dục sẽ thúc đẩy quyền lực tinh thần đạo đức cho xã hội. Theo ông, họ cần trong chức năng chính trị và tôn giáo. phải được xếp ở vị trí cao nhất trong Theo ông, giáo dục cần phải được xã hội vì họ đại diện cho sự nhân cách phổ biến cho toàn xã hội và có quyền hóa một cách thuần khiết và đơn giản tự do trong giảng dạy. Ông cũng đề ra nhất của tình yêu thương nhân loại. một chương trình giáo dục khá chi tiết Về vai trò của người lao động và nhà cho từng cá nhân trong xã hội. Theo tư bản, theo A. Comte, xã hội thực đó, giáo dục trước tiên là tình cảm, chứng sẽ là một xã hội có trật tự, sau đó là thẩm mỹ, lý thuyết và thực người giàu sẽ chăm sóc người nghèo, tiễn, và rộng hơn nữa là lịch sử của người nghèo sẽ tôn trọng người giàu. nền văn minh. Đầu tiên là phụ nữ Các nhà tư bản với trách nhiệm đảm trong vai trò người mẹ sẽ chăm sóc bảo sự thịnh vượng vật chất của xã giáo dục tình cảm và thẩm mỹ cho trẻ hội; chăm sóc và bảo trợ tầng lớp trước tuổi dậy thì, ở tuổi 14. Tiếp theo, thấp hơn là hạnh phúc của họ. Trong các linh mục sẽ dạy các môn khoa khi đó, người lao động, mặc dù họ bị học cho độ tuổi từ 14 đến 21. Sau đó, buộc phải phục tùng, nhưng họ là các nhà giáo dục có kinh nghiệm ở người giàu có về cảm xúc tình cảm và những ngành nghề khác nhau sẽ hạnh phúc hơn so với những người hướng dẫn môn học mang tính thực bảo trợ cho họ, bởi vì các nhà tư bản tiễn để đáp ứng nhu cầu việc làm của phải chịu trách nhiệm bảo vệ họ (A. một thế giới năng động cho độ tuổi Comte, 1854: 332-333). Nhà tư bản sau tuổi 21 (A. Comte, 1854: 368). trong vai trò của mình thúc đẩy phát 3. GIÁ TRỊ VÀ HẠN CHẾ CỦA TƢ triển hệ thống công nghiệp, có thể TƢỞNG A. COMTE VỀ XÃ HỘI giúp người lao động dễ dàng thay đổi THỰC CHỨNG công việc và tìm được việc làm được Có thể thấy rằng quan điểm về xã hội trả lương cao ở bất cứ đâu trên thế thực chứng của A. Comte còn hạn giới. Với việc làm được đảm bảo hơn, chế nhất định do lịch sử xã hội quy mức lương cao hơn và giáo dục tốt định, nhưng những đề xuất của ông hơn, người lao động sẽ hạnh phúc và vẫn có những giá trị nhất định đáng để có thể cống hiến hết mình để cải thiện suy ngẫm. bản thân và đạo đức (A. Comte, 1854: Thứ nhất, với mong muốn dùng tri 341-342). thức khoa học để thúc đẩy tiến bộ xã Thứ ba, quan niệm về giáo dục hội, đặc biệt là xã hội học do ông đề A. Comte cho rằng, giáo dục giữ vai xuất để xây dựng một trật tự xã hội trò quan trọng trong xã hội thực chứng, mới, tinh thần ấy đã tạo nên một trào giúp con người có thể sửa đổi hành vi lưu xã hội thật sự, ảnh hưởng sâu sắc của mình, giảm sự bất đồng và gắn đến những nhà xã hội học sau này.
- 10 NGUYỄN THÀNH NHÂN – QUAN ĐIỂM CỦA AUGUSTE COMTE… Việc đề xuất ngành khoa học mới này Thứ tư, trong quan điểm về giáo dục, là tiền đề quan trọng giúp cho những A. Comte cho rằng, ngoài việc giáo nhà khoa học xã hội tiếp tục nghiên dục tri thức bách khoa thì việc giáo cứu và đi sâu vào từng lĩnh vực của dục đạo đức giữ vai trò quan trọng đời sống xã hội đạt được những thành trong việc tổ chức xây dựng xã hội quả nhất định. Cũng chính vì thế mà A. mới. Đặc biệt ông cho rằng, giáo dục Comte được thừa nhận là một trong tình cảm và thẩm mỹ cho trẻ trước những người đặt nền móng cho tuổi dậy thì giữ vai trò quyết định trong ngành xã hội học hiện đại. việc định hình nhân cách con người, Thứ hai, việc đề xuất xây dựng một xã quan điểm này đến nay vẫn còn hội mới dựa trên phương châm “Trật nguyên giá trị đối với giáo dục các tự và Tiến bộ” của A. Comte, một mặt nước, trong đó có Việt Nam. Ngoài ra, phù hợp trong điều kiện hiện tại của Comte còn là một trong những người xã hội đầy biến động phức tạp, mặt đầu tiên cổ xúy cho nền giáo dục đại khác nó cũng phù hợp với xu hướng chúng và quyền tự do trong giảng dạy. của nền chính trị hiện đại. Theo ông, Mặc dù có những giá trị nêu trên, một xã hội nếu muốn có sự tiến bộ thì nhưng quan điểm của A. Comte về không thể không có trật tự và sự tiến chính thể thực chứng cũng cho thấy bộ hoàn hảo có xu hướng củng cố trật rõ những hạn chế nhất định. tự. Hơn nữa, theo ông tiến bộ không Một là, xã hội thực chứng của A. chỉ có nghĩa là nâng cao đời sống vật Comte còn có sự phân biệt đẳng cấp chất mà còn là đời sống tinh thần của và mang tính biện hộ chính trị. “Tính xã hội, đặc biệt là sự tiến hóa về đạo chất biện hộ chính trị” (Đinh Ngọc đức. Quan điểm này có sự ảnh hưởng Thạch và cộng sự, 2013: 148) và nhất định đối với phong trào cải tổ phân biệt đẳng cấp trong quan điểm chính trị của các quốc gia. Hiện nay về xã hội thực chứng của ông một mặt phương châm này vẫn còn được in được thể hiện trong việc đề xuất phân trên quốc kỳ của Brazil, một quốc gia chia xã hội thành ba tầng lớp cơ bản, chịu sự ảnh hưởng tư tưởng của ông mà mỗi tầng lớp giữ vị trí và vai trò thời kỳ bấy giờ. khác nhau trong xã hội; mặt khác Thứ ba, trong xã hội thực chứng, A. thông qua việc kêu gọi sự phục tùng Comte đề xuất sự giải phóng phụ nữ, của các tầng lớp thấp hơn như là việc đề cao vai trò ưu việt của họ trong thực hiện bổn phận đạo đức. Hơn nữa việc giáo dục con cái và sửa đổi hành ông phủ nhận các phong trào cách vi đạo đức cho xã hội và xếp họ ở vị mạng xã hội và đề xuất khẩu hiệu trí đầu tiên trong xã hội tương lai. “Trật tự và Tiến bộ”. Quan điểm này của ông đã truyền Hai là, xã hội thực chứng của A. cảm hứng cho phong trào nữ quyền Comte mang tính chủ quan và không cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX. tưởng. Việc đề xuất xã hội thực chứng
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 10 (254) 2019 11 của ông dựa trên cơ sở lý luận luật ba mô hình trật tự và đạo đức của xã hội giai đoạn có sự gượng ép một cách Công giáo thời kỳ phát triển cực thịnh nhất định, mang tính chủ quan và ở Châu Âu, điều đó cho thấy tư tưởng thiếu cơ sở để chứng minh. Mặc dù của ông quá phiến diện và lạc hậu so ông đưa ra nhiều dẫn chứng về mặt với tư tưởng của các nhà triết học lịch sử để chứng minh, nhưng theo đương thời. Còn nhân đạo giáo do tác giả Lưu Phóng Đồng (2004: 90), ông sáng lập, được xem là cơ sở nền “đó chỉ là một số ví dụ miêu tả mang tảng chuẩn bị cho sự thành công của tính hiện tượng chủ nghĩa đối với sự xã hội thực chứng trong tương lai phát triển tư tưởng loài người, chưa cũng không thể thu hút được công phản ánh chính xác quy luật của sự chúng và bị các nhà tư tưởng đương phát triển ấy”. Còn theo Cardinal thời phê phán. Mercier(6) (1917: 20), “luật giả định 4. KẾT LUẬN của ông về ba giai đoạn chỉ là một hệ Sống trong bối cảnh xã hội biến động quả của một định đề không được đầy phức tạp, A. Comte đã cố gắng chứng minh; hoặc đó là một kinh hợp nhất những dòng chảy của tri nghiệm và ngoài sự quan sát về lịch thức với khát vọng nhằm tái thiết một sử thì nó hoàn toàn không có giá trị”. trật tự xã hội mới dựa trên những Tính chủ quan trong học thuyết của thành tựu văn minh của nhân loại. Tuy ông còn thể hiện thông qua phương có những hạn chế mang tính lịch sử pháp dự báo của ông. Châm ngôn mà và lập trường giai cấp được các nhà A. Comte yêu thích là “từ khoa học triết học sau ông đã chỉ ra, song quan đến dự báo”. Sau khi chuẩn bị về lý điểm của ông về những bộ phận cấu luận khoa học trong Giáo trình triết thành nền văn minh và phương châm học thực chứng, ông đi đến dự báo “trật tự và tiến bộ” trong tiến trình xây tương lai về sự thống trị của xã hội dựng xã hội thực chứng là sự kế thừa học và đạo đức; các ngành khoa học những giá trị lịch sử của nhân loại, có sẽ thống nhất đối tượng nghiên cứu là sự phù hợp nhất định trong điều kiện nhân loại và sẽ trở nên đạo đức hơn. lịch sử và xu hướng của nền chính trị Vì thế xã hội thực chứng mà ông đề hiện đại. Ngoài ra những đề xuất của xuất xây dựng trong Hệ thống chính ông về vai trò của phụ nữ, đạo đức và thể thực chứng, công trình thứ hai của giáo dục, đặc biệt là quan điểm về mình hoàn toàn dựa vào những quyền tự do, tự trị của con người có nguyên tắc đạo đức, đặc biệt là dựa ảnh hưởng lớn đến đời sống học vào tình cảm vị tha của con người, thuật và chính trị xã hội hiện thời, góp cũng vì thế mà nó thiếu đi tính thực phần vào tiến trình phát triển lịch sử tiễn để có thể tồn tại được. của nhân loại. Ba là, trật tự xã hội và đạo đức mà A. Đối với Việt Nam hiện nay, trong quá Comte hướng đến được phỏng theo trình hội nhập quốc tế, việc nghiên
- 12 NGUYỄN THÀNH NHÂN – QUAN ĐIỂM CỦA AUGUSTE COMTE… cứu, tiếp cận và tham khảo những học của A. Comte là một trong những thuyết chính trị xã hội mang giá trị phổ cách góp phần làm phong phú nền quát từ các nước phát triển, trong đó văn hóa của dân tộc, thúc đẩy đất có quan điểm về xã hội thực chứng nước phát triển. CHÚ THÍCH (1) Nhân đạo giáo là một tôn giáo thế tục thể hiện sự sùng kính nhân loại do chính A. Comte sáng lập. Nó có hệ thống tín ngưỡng và nghi lễ hoàn chỉnh, có nghi thức tế lễ và những bí tích, có cả những linh mục và giáo hoàng. Nhân đạo giáo dựa trên các nền tảng chính là: lòng vị tha, trật tự và tiến bộ. (2) Theo Mary Pickering, sau khi A. Comte qua đời, các tạp chí nghiên cứu về chủ nghĩa thực chứng lần lượt ra đời làm cho tư tưởng của ông có sự ảnh hưởng mạnh mẽ tại Pháp, Anh, Brazil, Nhật. (3) Trong nguyên tắc phân loại khoa học của mình, A. Comte cho rằng khoa học nào mang tính trừu tượng cao và những hiện tượng của nó càng đơn giản thì nó sẽ sớm đạt đến trình độ thực chứng và sự ra đời của nó sẽ sớm hơn các khoa học khác và ngược lại. Theo ông, có 6 khoa học được xếp theo thứ tự, trừu tượng nhất đến cụ thể nhất là toán học, thiên văn học, vật lý học, hóa học, sinh lý học và cuối cùng là xã hội học. (4) Charles Fourier (1772 - 1837) là một nhà tư tưởng xã hội chủ nghĩa nổi tiếng của Pháp nửa đầu thế kỷ XIX. Những học thuyết của ông trở thành một trong những tiền đề lý luận quan trọng để xây dựng học thuyết về chủ nghĩa cộng sản khoa học sau này. (5) Étienne Cabet (1788 - 1856) là một nhà triết học và nhà xã hội không tưởng người Pháp, người sáng lập ra phong trào Ician. Cabet trở thành người ủng hộ xã hội chủ nghĩa phổ biến nhất trong thời đại của ông. (6) Cardinal Mercier – Hồng y Mercier tên thật là Désiré-Joseph Mercier (1851 - 1926) là nhà giáo dục người Bỉ, hồng y, và một nhà lãnh đạo phong trào phục hưng triết học của Thomas Aquinas trong thế kỷ XIX. TÀI LIỆU TRÍCH DẪN 1. Bourdeau, M. 2018. “Auguste Comte. The Stanford Encyclopedia of Philosophy”. https://plato.stanford.edu/entries/comte/, truy cập ngày 20/6/2019. 2. Comte, A. 1854. Système de politique positive ou Traité de sociologie instituant la religion de l'Humanité (Tome quatrième et dernier, contenant le Tableau synthétique de l'avenir humain). Paris: Carilian-Gœury et V. Dalmont. 3. Comte, A. 1856. The Positive Philosophy (H. Martineau dịch). New York: Canvil Blanchard. 4. Comte, A. 1908. A General View of Positivism. Translated by J. H. Bridges. London: George Routledge & Sons Limited. 5. Đinh Ngọc Thạch (chủ nhiệm), Nguyễn Trọng Nghĩa, Doãn Chính. 2013. Các khuynh hướng chủ đạo trong triết học phương Tây hiện đại. Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Đại học Quốc gia TPHCM.
- TẠP CHÍ KHOA HỌC XÃ HỘI số 10 (254) 2019 13 6. https://en.wikipedia.org/wiki/%C3%89tienne_Cabet, truy cập ngày 9/8/2019. 7. http://tulieuvankien.dangcongsan.vn/ho-so-su-kien-nhan-chung/phong-trao-cong-san- cong-nhan-quoc-te/cac-lanh-tu-va-cac-nha-lanh-dao-noi-tieng/charles-fourier-1772- 1837-3059, truy cập ngày 9/8/2019. 8. Lưu Phóng Đồng (Lê Khánh Trường dịch). 2004. Giáo trình hướng tới thế kỷ XXI - Triết học phương Tây hiện đại. Hà Nội: Nxb. Lý luận Chính trị. 9. C. Mác và Ph. Ăngghen. 2004. Toàn tập, tập 19. Hà Nội: Nxb. Chính trị Quốc gia. 10. Mai Sơn. 2007. 101 triết gia. Hà Nội: Nxb. Tri thức. 11. Mercier, C. 1917. A Manual of Modern Scholastic Philosophy (Vol. 2). London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co. 12. Morichère, B. (Phan Quang Định dịch). 2010. Triết học Tây phương từ khởi nguyên đến đương đại. Hà Nội: Nxb. Văn hóa Thông tin. 13. Pickering, M. 1993. Auguste Comte: An Intellectual Biography (Vol. 1). Cambridge: Cambridge University Press. 14. Pickering, M. 2009. Auguste Comte: An Intellectual Biography (Vol. 3). Cambridge: Cambridge University Press. 15. Stumpt, S.E (Đỗ Văn Thuấn - Lưu Văn Hy dịch). 2004. Lịch sử triết học và các luận đề. Hà Nội: Nxb. Lao động.
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học