Quá trình hình thành và phát triển của loại hình tác giả nhà nho ẩn dật Việt Nam

lª v¨n tÊn khoa häc nh©n v¨n  QU¸ TR×NH H×NH THµNH Vµ PH¸T TRIÓN CñA LO¹I H×NH T¸C GI¶ NHµ NHO ÈN DËT VIÖT NAM lª v¨n tÊn * Tãm t¾t: Sù xuÊt hiÖn cña c¸c t¸c gi¶ nhµ nho Èn dËt lµm phong phó cho c¸c kiÓu lo¹i t¸c gi¶, ®ång thêi gãp phÇn ®¸ng kÓ vµo viÖc thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña v¨n häc Trung ®¹i. Bµi viÕt ph©n chia qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña lo¹i h×nh t¸c gi¶ nhµ nho Èn dËt thµnh bèn giai ®o¹n. ë mçi giai ®o¹n cã chØ ra nh÷ng ®Æc tr­ng trong c¬ së h×nh thµnh, t¸c gi¶ tiªu biÓu vµ mét sè néi dung chÝnh trong s¸ng t¸c v¨n ch­¬ng cña hä. Tõkhãa:Lo¹ih×nht¸cgi¶,t¸cgi¶nhµnhoÈndËt,v¨nhäctrung®¹iViÖtNam. Ngµy nhËn bµi: 27/5/2013; Ngµy duyÖt ®¨ng bµi: 15/8/2013 Cã thÓ hiÓu, t¸c gi¶ nhµ nho Èn dËt bao gåm: hoÆc lµ nh÷ng t¸c gi¶ nhµ nho ®i ë Èn suèt ®êi; hoÆc lµ nh÷ng t¸c gi¶ nhµ nho cã mét qu·ng thêi gian trong cuéc ®êi cña hä ®i ë Èn vµ qu·ng thêi gian ®ã cã ý nghÜa ®èi víi cuéc ®êi vµ s¸ng t¸c v¨n ch­¬ng Giai ®o¹n nµy diÔn ra tõ kho¶ng cuèi thÕ kû XIII ®Õn hÕt thÕ kû XIV. §©y lµ thêi kú mµ x· héi phong kiÕn ViÖt Nam ®· tr¶i qua mét thêi k× dµi trong x©y dùng vµ ph¸t triÓn. Nhµ Lý, ®Æc biÖt lµ nhµ TrÇn ®· gãp phÇn to lín ®­a x· héi phong kiÕn cña hä. §©y lµ lo¹i h×nh t¸c gi¶ h×nh ®¹t tíi mét tr×nh ®é ph¸t triÓn rùc rì. thµnh vµ ph¸t triÓn gÇn nh­ song song víi lo¹i h×nh t¸c gi¶ nhµ nho hµnh ®¹o trong lÞch sö v¨n ch­¬ng Nho gi¸o ViÖt Nam thêi Trung ®¹i, tõ cuèi thÕ kØ XIII ®Õn hÕt thÕ kØ XIX. Víi kho¶ng s¸u thÕ kØ Êy, lo¹i h×nh t¸c gi¶ nhµ nho Èn dËt ®· cã mét qu¸ tr×nh vËn ®éng, ph¸t triÓn kh«ng ngõng vµ ®¹t ®­îc mét sè thµnh tùu v¨n ch­¬ng ®¸ng kÓ. Bµi viÕt kh¶o s¸t vµ ph©n chia qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña lo¹i h×nh t¸c gi¶ nµy thµnh bèn giai ®o¹n. ChÝnh trÞ x· héi æn ®Þnh, xuÊt hiÖn nhiÒu minh qu©n, t­íng lÜnh, quan l¹i tµi trÝ, thao l­îc, khoan hßa vµ nh©n ¸i. §êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn cña nh©n d©n theo ®ã mµ ®­îc n©ng cao. §©y còng lµ thêi k× phôc h­ng v¨n hãa nghÖ thuËt, c¸c cuéc chiÕn tranh vÖ quèc vÜ ®¹i th¾ng lîi ®· t¹o ra mét luång sinh khÝ t­¬i míi cho c¶ x· héi, ®Êt n­íc. §iÒu t¹o nªn c¶m høng chñ ®¹o trong v¨n häc lµ ngîi ca d©n téc, triÒu ®¹i, ®Êt n­íc, ngîi ca nh÷ng anh hïng x¶ ë mçi giai ®o¹n, chóng t«i ®Òu chØ ra th©n v× nghÜa lín. V¨n häc v­¬n tíi kh¼ng nh÷ng ®Æc tr­ng trong c¬ së h×nh thµnh t¸c gi¶ tiªu biÓu vµ mét sè néi dung chÝnh trong s¸ng t¸c cña hä. 1. Giai ®o¹n h×nh thµnh lo¹i h×nh t¸c gi¶ nhµ nho Èn dËt ®Þnh d©n téc, triÒu ®¹i, kh¼ng ®Þnh søc m¹nh céng ®ång, d©n téc nãi chung.(*) (*) TS, Häc viÖn Khoa häc x· héi. Sè 5-2013 Nh©n lùc khoa häc x· héi 43 qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn... Tuy nhiªn, bªn c¹nh c¸i chung ®ã kh«ng mang l¹i h¹nh phóc cho nh©n d©n. kh«ng thÓ kh«ng nãi tíi c¸i riªng ë nh÷ng gãc c¹nh, ng¶ rÏ, dÞ biÖt, nh÷ng th©n phËn Hai t¸c gi¶ tiªu biÓu cho giai ®o¹n h×nh thµnh lµ Chu V¨n An vµ TrÇn Nguyªn vµ c¶nh ngé c¸ nh©n. Cïng víi nh÷ng §¸n. Hä ®Òu lµ nh÷ng nh©n c¸ch ­u tó, v× nh©n c¸ch thµnh ®¹t trong ho¹n lé lµ v« sè nh÷ng nh©n c¸ch kh¸c ch­a hoÆc kh«ng cã dÞp kh¼ng ®Þnh tµi n¨ng, t©m huyÕt. Thêi v·n TrÇn, triÒu ®¹i phong kiÕn b¾t ®Çu sa sót, tÇng líp vua quan dÇn dÇn béc lé d©n, v× n­íc, víi ho¹n lé cã thÓ gäi lµ hanh th«ng. Hä lui vÒ ë Èn khi ®· thùc hiÖn ®­îc Ýt nhiÒu nh÷ng dù ®Þnh trong cuéc ®êi. V× thÕ, mÆc dï lµ bÊt ®¾c chÝ nh­ng th¬ ca cña Chu V¨n An vµ TrÇn Nguyªn nh÷ng mÆt tiªu cùc. §iÒu ®ã khiÕn cho §¸n kh«ng thÓ hiÖn nh÷ng day døt, nh÷ng nh©n c¸ch ­u tó ®­¬ng thêi tá ra bÊt b×nh, thÊt väng, ch¸n n¶n. Theo chóng t«i, ®©y lµ nguyªn nh©n chÝnh dÉn ®Õn viÖc mét sè nhµ nho lui vÒ sèng Èn dËt. Cuèi thÕ kØ XIV, trong v¨n häc h×nh thµnh mét xu h­íng t­ t­ëng (dï ch­a ph¶i lµ chñ ®¹o) thÊt väng, buån ch¸n vµ v¨n häc phÇn nµo b¾t ®Çu h­íng tíi hiÖn thùc x· héi, ®êi sèng cña nh©n d©n, më ra khuynh h­íng nh©n ®¹o chñ nghÜa - d­êng nh­ ®©y lµ mét sù l¹c ®iÖu so víi kh«ng khÝ chung cña thêi ®¹i bÊy giê. PhËt gi¸o du nhËp vµo ViÖt Nam kh¸ sím. T­ t­ëng tõ bi hØ x¶, b¸c ¸i, b×nh ®¼ng chóng sinh, ¸i nh©n, ¸i quÇn cña PhËt gi¸o ®· hîp l­u víi t­ t­ëng yªu th­¬ng con ng­êi trong truyÒn thèng v¨n hãa ViÖt. §­îc chÊp nhËn mét c¸ch hßa b×nh trong x· héi vµ trong ®êi sèng t©m linh ng­êi ViÖt, tÇng líp thiÒn s­, t¨ng l÷ gi÷ nh÷ng vÞ trÝ chñ chèt trong bé m¸y quan l¹i triÒu ®×nh phong kiÕn. Nh­ng nhiÒu thiÒn s­ ë giai ®o¹n nµy, bªn c¹nh nh÷ng ®au khæ tét cïng cña nh÷ng chÝ nguyÖn kh«ng thµnh nh­ trong s¸ng t¸c cña nh÷ng nhµ nho Èn dËt ë c¸c giai ®o¹n sau. Khi lùa chän cuéc sèng Èn, hä ®· t×m tíi mét m«i tr­êng sèng biÖt lËp, t¸ch biÖt vÒ kh«ng gian, kho¶ng c¸ch ®Þa lÝ so víi cuéc sèng chèn cung ®×nh, víi cuéc sèng nh©n d©n, víi x· héi. Ph­¬ng h­íng lùa chän kh«ng gian m«i tr­êng sèng, Èn dËt cã tÝnh chÊt thÓ nghiÖm nµy sÏ ®­îc tiÕp tôc ë NguyÔn Tr·i, hoµn thiÖn ë NguyÔn D÷ vµ NguyÔn H·ng. S¸ng t¸c v¨n häc cña nhµ nho Èn dËt giai ®o¹n thø nhÊt béc lé nh÷ng t©m t­ t×nh c¶m nhµn t¶n, tho¸t tôc, h­íng tíi cuéc sèng l©m tuyÒn s«ng suèi, ch­a ë møc ngîi ca trùc tiÕp h¶ hª cuéc sèng Èn dËt, song qua th¬ ca cña hä, Ýt nhiÒu ta còng nhËn thÊy sù thanh th¶n, yªn t©m víi cuéc sèng Èn dËt. HiÖn lªn ë ®©y lµ h×nh ¶nh cña thiªn nhiªn thanh s¹ch, v¾ng bôi trÇn, mang mµu s¾c huyÒn vi cña PhËt gi¸o ThiÒn t«ng, c¸i phãng nhiÖm, v« vi t­ t­ëng PhËt gi¸o hä còng ®­îc hÊp thô cña L·o - Trang; thêi gian nghÖ thuËt häc vÊn Nho häc, chÞu ¶nh h­ëng s©u s¾c mªnh m«ng, xa v¾ng, nh­ cña mét câi nµo t­ t­ëng Nho gi¸o - trong ®ã lÝ t­ëng, hoµi ®ã rÊt s©u, rÊt xa, thiªng liªng, ng­ng b·o lËp c«ng danh sù nghiÖp, lÝ t­ëng “trÝ qu©n tr¹ch d©n”, v× d©n, v× n­íc ®· cã mét ¶nh h­ëng lín tíi hä. §ã lµ lÝ do khiÕn mét sè nh©n c¸ch ­u tó cña thêi ®¹i sÏ kh«ng thÓ hîp t¸c víi mét triÒu ®¹i, mét «ng vua ®äng, bÊt biÕn. C¸i t«i nhµ nho Èn dËt lÊy thiªn nhiªn lµm bèi c¶nh ho¹t ®éng. Nã ch­a tá râ sù ng¹o nghÔ, kiªu b¹c, cùc ®oan nh­ c¸i t«i nhµ nho Èn dËt ë c¸c thÕ kØ sau mµ kÝn ®¸o, trÇm l¾ng, gi¶n dÞ: 44 Nh©n lùc khoa häc x· héi Sè 5-2013 lª v¨n tÊn Nhµn th©n nam n¾c phiÕn v©n khinh, thµnh vµ ph¸t triÓn cña lo¹i h×nh t¸c gi¶ B¸n chÈm thanh phong thÕ ngo¹i h×nh... nhµ nho Èn dËt ViÖt Nam Trung ®¹i lµ trªn ý nghÜa nh­ vËy.(1) Th«n Nam s¬n tiÓu khÖ - Chu V¨n An 2. Giai ®o¹n ph¸t triÓn cña lo¹i (Th©n nhµn tùa ¸ng m©y tr«i, Giã tr¨ng nöa gèi, viÖc ®êi nhÑ thªnh... T¹m nghØ ë nói th«n Nam - §µo Th¸i T«n dÞch)(1) h×nh t¸c gi¶ nhµ nho Èn dËt Giai ®o¹n ph¸t triÓn cña lo¹i h×nh t¸c gi¶ nhµ nho Èn dËt diÔn ra trän vÑn trong thÕ kû XV. §©y lµ mét thÕ kØ ®Çy b·o t¸p. H­íng th¬ ca nãi ®Õn c¸i tiªu dao, NhiÒu nh©n c¸ch ®¹t ®­îc nh÷ng vinh thanh th¶n tr­íc cuéc sèng l©m tuyÒn, s¬n khª, thiªn nhiªn ë ®©y sau nµy sÏ ®­îc quang, hiÓn h¸ch lín lao trong ho¹n lé, ®ång thêi l¹i lµ nh÷ng ng­êi chÞu nh÷ng NguyÔn Hóc, NguyÔn D÷, NguyÔn H·ng, oan øc thÊu trêi. NguyÔn Tr·i lµ mét NguyÔn Huy Vinh tiÕp tôc ph¸t triÓn. tr­êng hîp tiªu biÓu nhÊt cho ý nµy. §©y Nh­ng bªn c¹nh nh÷ng gi©y phót chÝnh lµ lÝ do khiÕn cho mét ng­êi nh­ thanh th¶n mµ cuéc sèng Èn dËt mang l¹i, hä vÉn ®au ®¸u h­íng lßng m×nh vÒ câi tôc, nh©n quÇn. Th¬ ca hä h­íng tíi NguyÔn Tr·i h¨m hë hµnh ®¹o. V× lÏ ®ã, NguyÔn Tr·i - mét ng­êi ®· tõng ®­îc phong quèc tÝnh còng ®· bÊt b×nh, nhiÒu trÇn thÕ, tíi nh©n d©n, ®Êt n­íc. Nh÷ng lóc tá ra ch¸n n¶n, thÊt väng vÒ triÒu ®ªm tr¨ng s¸ng, nh÷ng s¸ng sao sa, m­a dÇm trªn tµu l¸,... mét m×nh ®èi diÖn víi chÝnh, x· t¾c. Sù lùa chän lèi sèng Èn dËt ë NguyÔn Tr·i ®· cho thÊy bÊt ®¾c chÝ lµ vò trô, ®Êt trêi, thiªn nhiªn hay lµ víi c¨n nguyªn lín nhÊt ®Èy c¸c nhµ nho chÝnh c¸ nh©n thÓ t¹ng vµ c¨n cèt m×nh, hä chît trµo lªn nçi lßng víi nh©n quÇn vÉn ®Çy ¾p trong t©m kh¶m. Vµ b¾t ®Çu xuÊt hiÖn trong s¸ng t¸c cña hä lµ mét Trung ®¹i lùa chän lèi sèng Èn dËt. Mét thÕ kØ ®Çy b·o t¸p sÏ ®Æt ra nh÷ng ®ßi hái rÊt cao ®èi víi ng­êi hµnh ®¹o. §ã lµ lÝ do gi¶i thÝch t¹i sao mét thÕ kØ ®Çy c¬ thø thiªn nhiªn gÇn gôi, gi¶n dÞ, ®êi héi vµ th¸ch thøc víi nhµ nho nh­ vËy mµ th­êng, g¾n víi kh«ng gian, thêi gian, vÉn cã mét vµi ng­êi sím chän cho m×nh c¶nh vËt cña thùc t¹i m«i tr­êng sèng Èn dËt vµ ph¶ng phÊt kh«ng khÝ cuéc sèng cña ng­êi lao ®éng. §©y lµ h­íng néi dung th¬ ca ng­êi Èn dËt mµ sau nµy NguyÔn con ®­êng ë Èn tõ ban ®Çu. Tiªu biÓu lµ NguyÔn Hóc. Chóng t«i ®¸nh gi¸ cao sù lùa chän cuéc ®êi, lùa chän con ®­êng Èn dËt ë «ng. NguyÔn Hóc - tù th¼m s©u t©m BØnh Khiªm, Ng« ThÕ L©n, NguyÔn ThiÕp kh¶m h¼n vÉn lµ mét kh¸t väng quan vµ ®Æc biÖt lµ NguyÔn KhuyÕn ®· kÕ thõa vµ ®Èy xa h¬n mét b­íc. Cã thÓ ®¸nh gi¸ nhµ nho Èn dËt vµ v¨n ch­¬ng nhµ nho Èn dËt thÕ kØ XIII - XIV lµ tr­êng, kh¸t väng mang tµi n¨ng, søc lùc phôc vô triÒu ®×nh phong kiÕn, phôc vô nh©n d©n, ®Êt n­íc song «ng ®· døt kho¸t, m¹nh d¹n lui vÒ l©m tuyÒn, s¬n khª. §ã lµ sù chuÈn bÞ, thÓ nghiÖm kh¸ ®Çy ®ñ mét lùa chän, víi c¸i nh×n kh¸ thÊu ®¸o vÒ h­íng néi dung s¸ng t¸c v¨n ch­¬ng cña lo¹i h×nh t¸c gi¶ nµy trong c¸c giai ®o¹n sau. Chóng t«i coi ®©y lµ mét giai ®o¹n hÕt søc quan träng trong qu¸ tr×nh h×nh thÕ cuéc vµ b¶n th©n. (1) NguyÔn §¨ng Na chñ biªn, Tinh tuyÓn v¨n häc ViÖt Nam, tËp 3 - V¨n häc thÕ kØ - XIV, Nxb. Khoa häc x· héi, Hµ Néi, 2004, tr.662. Sè 5-2013 Nh©n lùc khoa häc x· héi 45 qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn... Nho gi¸o trong c¸c thÕ kØ tr­íc, tõ ®Þa vÞ thø yÕu, Èn ch×m trong khoa cö vµ kiÕn t¹o nh©n c¸ch kÎ sÜ cña thiÒn s­ ®Õn thÕ kØ XV ®· v­¬n lªn ®Þa vÞ ®éc t«n. Lý t­ëng Nho gia lµ hµnh ®¹o nh­ng vÉn cho phÐp ThiÕp ®Õn NguyÔn KhuyÕn. §iÓm chung nhÊt gi÷a NguyÔn Tr·i vµ NguyÔn Hóc lµ: hä ®Òu ca ngîi cuéc sèng l©m tuyÒn, s¬n khª, ca ngîi m«i tr­êng sèng Èn dËt, ca ngîi thó nhµn t¶n, ca ngîi ng­êi qu©n tö quyÒn biÕn, hµnh tµng, thiªn nhiªn vò trô, béc lé, thÓ hiÖn vµ kÝ xuÊt xö linh ho¹t. Nho gi¸o kh«ng m©u thuÉn víi c¸c t«n gi¸o kh¸c khi nã ®· chiÕm ®Þa vÞ ®éc t«n. ThuËn thêi th× theo Nho, thÊt thÕ theo L·o - Trang, ®au khæ tuyÖt väng th× t×m tíi PhËt. L·o - Trang ®­îc lÊy lµm ®iÓm tùa t­ t­ëng cho nhµ th¸c c¸i t«i - Èn sÜ cøng cái, trong s¹ch, ch¼ng bîn chót bôi trÇn. Trong th¬ ca cña hä ng­êi ®äc thÊy xuÊt hiÖn h×nh t­îng cña nói ®åi, v­în h¹c, cuéc sèng d©n d· th«n quª ®Çy thanh b×nh. §ã võa lµ mét kh«ng gian nghÖ thuËt thanh s¹ch, nhµn nho, tinh thÇn phãng nhiÖm cña nã gióp t¶n, tho¸t tôc, võa lµ mét kh«ng gian hä gi¶i phãng nh÷ng Èn øc, nh÷ng kh¸t väng lín lao vÒ nh©n d©n ®Êt n­íc kh«ng hoµn thµnh. Hai nhµ nho Èn dËt tiªu biÓu nhÊt cho thÕ kØ nµy lµ NguyÔn Tr·i vµ NguyÔn Hóc. Hä thuéc vµo hai h­íng lùa chän t­ëng nh­ ®èi lËp, m©u thuÉn nhau trong hµnh tr¹ng, t­ t­ëng song l¹i gÆp nhau trªn nhiÒu ph­¬ng diÖn. NÕu NguyÔn Tr·i lµ mét trong nh÷ng nhµ nho tiªu biÓu nhÊt cho kiÓu nhµ nho Èn dËt do bÊt ®¾c chÝ th× NguyÔn Hóc l¹i tiªu biÓu cho kiÓu nhµ nho coi Èn dËt nh­ mét lÏ sèng, mét c¸ch thÕ sèng. C¶ NguyÔn Tr·i vµ NguyÔn Hóc ®Òu lµ sù tiÕp nèi c¸c néi dung th¬ ca cña Chu V¨n An vµ TrÇn Nguyªn §¸n. NguyÔn Tr·i ®· lùa chän kh«ng gian nói rõng C«n S¬n cßn NguyÔn Hóc lùa chän chÝnh quª h­¬ng cña m×nh lµm n¬i Èn dËt. Mét lµ ®¹i diÖn cho h­íng lªn nói; mét lµ ®¹i diÖn cã tÝnh chÊt më ®Çu, tiªn phong cho h­íng thÓ nghiÖm vÒ lµng cña ng­êi Èn dËt. H­íng cña NguyÔn Tr·i sÏ ®­îc tiÕp tôc ë thÕ kØ XVI, nèi dµi tíi NguyÔn Huy Vinh cuèi thÕ kØ XVIII, ®Çu thÕ kØ XIX lµ kÕt thóc; h­íng cña NguyÔn Hóc sÏ ®­îc kÕ thõa vµ ph¸t triÓn ë tÊt c¶ c¸c thÕ kØ sau, tõ NguyÔn BØnh Khiªm, Ng« ThÕ L©n, NguyÔn mang h¬i thë cña cuéc sèng x· héi, gi¶n dÞ, ®êi th­êng... Con ng­êi nhµ nho hßa nhËp, tan biÕn vµo kh«ng gian vµ cuéc sèng n¬i hä vÒ chÝ sÜ. Víi NguyÔn Tr·i, nh÷ng n¨m th¸ng ë C«n S¬n ®· mang l¹i cho «ng sù thanh th¶n vµ b×nh t©m sau nh÷ng th¨ng trÇm ho¹n lé. Nh÷ng s¸ng t¸c hay nhÊt, nhiÒu nhÊt, cã gi¸ trÞ nhÊt cña «ng chÝnh lµ nh÷ng s¸ng t¸c «ng lµm trong thêi gian ë n¬i ®©y. ¤ng ®· sèng thùc sù víi t­ c¸ch mét Èn sÜ. Tuy nhiªn, Èn dËt, víi NguyÔn Tr·i, chóng t«i nghÜ nh­ lµ mét sù chê thêi ®Ó chuÈn bÞ cho hµnh ®¹o. LÏ ®ã mµ Èn dËt ®­îc ®Æt ra víi NguyÔn Tr·i rÊt day døt, tr¨n trë, ån µo, c¸ch thÓ hiÖn rÊt b·o t¸p. ë C«n S¬n, bªn c¹nh h×nh t­îng mét con ng­êi vui cïng víi m©y nói lµ h×nh t­îng mét c¸i t«i lu«n lu«n dïng d»ng vÒ lÏ xuÊt xö, cïng vui, cïng ®au víi nh©n d©n, quª h­¬ng, ®Êt n­íc. C¶m xóc nµy lµm nªn mét nÐt rÊt ®Æc tr­ng, riªng biÖt cña th¬ ca Èn dËt NguyÔn Tr·i (néi dung nµy vÒ sau NguyÔn KhuyÕn ®· kÕ thõa mét c¸ch xuÊt s¾c). NguyÔn Hóc - víi t­ c¸ch lµ mét nho sÜ vÒ lµng, nho sÜ Èn dËt cña lµng quª, phÇn lín thêi gian cña cuéc ®êi m×nh, «ng dµnh cho n¬i ®©y. Th¬ NguyÔn Hóc tuy chØ cßn 46 Nh©n lùc khoa häc x· héi Sè 5-2013 lª v¨n tÊn l¹i kh«ng nhiÒu (6 bµi) song ta vÉn cã thÓ nhËn thÊy ë ®ã mét tiÕng th¬ kh¸ ®a d¹ng, phong phó, ph¶n ¸nh trªn nhiÒu ph­¬ng diÖn, nhiÒu ®Ò tµi cuéc sèng, hiÖn thùc. bÇu kh«ng khÝ chÝnh trÞ u ¸m. Néi dung nµy tÊt nhiªn ch­a ph¶i lµ toµn bé ©m h­ëng cña thÕ kØ XVI, song ng­êi hµnh xö ®­îc nh­ NguyÔn BØnh Khiªm kh«ng ph¶i Trong t­¬ng quan so s¸nh víi NguyÔn lµ nhiÒu. TÇng líp nho sÜ tiÕn bé trong x· Tr·i, NguyÔn Hóc cã nhiÒu nÐt kh¸c biÖt: th¬ NguyÔn Hóc kh«ng dµnh nhiÒu cho viÖc h­íng tíi vò trô, ®Êt trêi hay mét thø thiªn nhiªn thanh s¹ch, siªu tho¸t, vÜnh h»ng, bÊt biÕn mµ «ng l¹i h­íng ngßi bót cña m×nh vµo thÕ sù - më ra thµnh c«ng h­íng v¨n häc ng­êi Èn dËt ph¶n ¸nh cuéc sèng x· héi vµ hiÖn thùc. Víi NguyÔn Hóc - Èn dËt lµ lùa chän tèi ­u, «ng yªn t©m vµ thanh th¶n víi lùa chän cuéc sèng ®ã nªn ë «ng hÇu nh­ kh«ng béc lé nh÷ng day døt vÒ lÏ xuÊt xö, hµnh tµng. NguyÔn Hóc quan t©m tíi cuéc sèng cña ng­êi lao ®éng, ng­êi d©n quª víi nh÷ng lo l¾ng buån vui th­êng nhËt. Th¬ «ng nÆng t©m t­ vÒ nh©n t×nh thÕ th¸i vµ mang mét c¶m xóc rÊt kh¸c so víi NguyÔn Tr·i. C¸i t«i héi tá râ sù bÊt m·n tr­íc triÒu chÝnh, x· t¾c. Sù g¾n bã s©u nÆng cña hä víi nhµ Lª thËt khã ngay mét lóc cã thÓ ph«i pha, nhÊt l¹i lµ lóc hiÖn thùc tr­íc m¾t bÊt nh­ ý. §ã lµ lÝ do c¬ b¶n khiÕn nhiÒu nho sÜ ®­¬ng thêi ®· bÊt hîp t¸c víi mét «ng vua cô thÓ hay mét triÒu ®¹i cô thÓ ®Ó trë vÒ Èn dËt. X· héi li t¸n, ®êi sèng nh©n d©n ®ãi khæ ®· khiÕn cho nhiÒu sÜ phu nÆng lßng víi ®Êt n­íc ch¸n n¶n thÊt väng vµ mét sè ng­êi trong hä th× h×nh nh­ vÉn cßn ®ang b¨n kho¨n ®i t×m minh chñ. Nho gi¸o víi lÝ t­ëng “trÝ qu©n tr¹ch d©n, tiªn ­u hËu l¹c” ®· ngÊm trong m¸u nhµ nho, tíi ®©y ®· kh«ng më ra hi väng cho hä hµnh ®¹o. V× lÏ ®ã mµ nhiÒu nho sÜ Èn dËt thÕ kØ XVI ®· nhanh chãng chuyÓn tõ sù NguyÔn Hóc trong th¬ kh«ng t¸ch biÖt bÊt ®¾c chÝ trªn kia trë thµnh mét th¸i ®é mét c¸ch cùc ®oan, kh«ng cao ng¹o, ®øng sèng trung dung, tù t¹i tr­íc cuéc ®êi. Sù trªn cuéc sèng x· héi, cuéc sèng nh©n d©n dïng d»ng, day døt vÒ ho¹n lé víi hä mµ d­êng nh­ ®· trë thµnh mét thµnh kh«ng béc lé râ. Hä coi Èn dËt nh­ lµ mét viªn cña cuéc sèng ®ã, hßa nhËp vµo cuéc lÏ sèng, mét c¸ch thÕ sèng cña m×nh, sèng ®ã. §©y lµ mét ®ãng gãp lín cña nhiÒu ng­êi sím trë vÒ lµng quª, nói ®åi NguyÔn Hóc trong hÖ thèng s¸ng t¸c cña t¸c gi¶ Èn dËt thêi trung ®¹i nãi riªng, v¨n häc trung ®¹i nãi chung. 3. Giai ®o¹n hoµn thiÖn lo¹i h×nh t¸c gi¶ nhµ nho Èn dËt Giai ®o¹n nµy diÔn ra trong thÕ kû XVI. NÕu nh­ ë thÕ kØ liÒn tr­íc, x· héi phong kiÕn ph¸t triÓn tíi ®Ønh cao vµ míi b¾t ®Çu cã dÊu hiÖu ®i xuèng th× ®Õn thÕ kØ nµy, chÕ ®é phong kiÕn thùc sù ®i vµo t×nh tr¹ng khñng ho¶ng. C¸c tËp ®oµn phong kiÕn, phe ph¸i chÝnh trÞ tranh giµnh, tho¸n ®o¹t quyÒn lùc lÉn nhau, t¹o ra mét ®Ó li t©m khái cuéc sèng x· héi vµ lËp tr­íc t¸c, di d­ìng t­ t­ëng, t©m hån... L·o - Trang tiÕp tôc trë thµnh ®iÓm tùa t­ t­ëng, chi phèi tõ viÖc lùa chän cuéc ®êi ®Õn lèi sèng, lÏ sèng, v¨n ch­¬ng nghÖ thuËt cña nhµ nho, gióp cho hä ph­¬ng c¸ch sèng h÷u dông, gi¶i phãng tinh thÇn vµ nh÷ng t©m t­, t×nh c¶m day døt...(2) (2) Xem: - NguyÔn Kim S¬n, ThÇn hãa, diÖu ngé - quan niÖm cña §¹o gia vÒ qu¸ tr×nh s¸ng t¹o nghÖ thuËt, T¹p chÝ V¨n häc, sè 10/2003, tr.70 - 74. - Lª V¨n TÊn, TruyÒn k× m¹n lôc vµ sù thÓ hiÖn t­ t­ëng Èn dËt cña NguyÔn D÷, T¹p chÝ Khoa häc -Tr­êng §¹i häc S­ ph¹m Hµ Néi, sè 2/2006, tr.27 - 35. Sè 5-2013 Nh©n lùc khoa häc x· héi 47 ... - tailieumienphi.vn