Xem mẫu
- Quá trình hình thành ngh thu t
sân kh u c i lương : T ca ra b n
hình thành (Ph n 1)
C i lương là m t hình th c ca k ch dân t c. Nói n ca k ch trư c h t ph i
c p nv n âm nh c, vì âm nh c là xương s ng, là linh h n c a k ch ch ng.
Trư c khi tìm hi u v toàn b l ch s ngh thu t sân kh u c i lương, c n tìm hi u
g c c a nó, linh h n c a nó, t c là âm nh c.
NH C C
Theo các tài li u xưa, dàn nh c c Vi t Nam ã có t r t lâu i. i Vi t
s ký toàn thư chép: “Trư c ây (1437), Lương ăng và Nguy n Trãi vâng m nh
nh nhã nh c. Nh c t u trên nhà có tám thanh như tr ng treo l n, khánh, chuông,
àn c n, àn s t, kèn, sáo qu n, thư c, chúc, ng , huân, trì … Nh c t u dư i nhà
thì có phương hư ng treo, không h u, tr ng qu n c , kèn qu n d ch”. Còn trong
Vũ trung tùy bút c a Ph m ình H chép: “Kho ng năm H ng c nhà Lê (1470
– 1497) … t ra hai b ng văn và Nhã nh c. B ng văn thì chuyên ghép âm
lu t hòa nh c, b Nhã nh c thì chuyên chú v gi ng ngư i, tr ng v ti ng hát,
c hai u thu c quy n quan thái thư ng coi xét. n như âm nh c dân gian thì có
t ty giáo phư ng coi gi “ … “T i Quang Hưng (1578 – 1599) v sau, hai b
ng văn Nhã nh c có dùng m t lo i tr ng l n Ngư ng thiên và m t cái kèn l n
b ng trúc n m vàng, cùng là cái long sinh long phách và các lo i àn ba dây, b n
dây ho c mư i lăm dây, cái ng sáo, cái tr ng c nh m t m t, cái tr ng tang m ng
sơn son thi p vàng, cái phách xâu ti n”.
- T lúc còn mi n B c, Trung, dàn nh c c c a dân t c ta cũng ã phát
tri n khá cao, có nhi u th nh c c , bài b n có ghi chép ch không ph i m c làn
i u truy n mi ng.
M ư ng vào khai phá mi n Nam, bên c nh gươm, giáo, búa, rìu (d ng c
chi n u và s n xu t), t tiên chúng ta còn mang theo m t n n văn hóa, trong ó
có m t v n nh c phong phú bao g m:
1)Nh c l (t ng ình)
2)Nh c ng bóng
3)Nh c nhà chùa
4)Nh c tu ng (hát b )
Chưa k v n nh c dân gian (dân ca) s n có trong nhân dân. M i lo i nh c
có m t nhi m v nh t nh.
NH C L
T th i chúa Nguy n, àng Trong ã có nh ng i quân c a nhà chúa.
Trong s nh ng ngư i lên ư ng vào mi n Nam khai hoang l p p có nh ng nh c
công xu t thân t nh ng i quân nh c, ư c cho nh cư s n xu t t i các khu
dinh i n. V n coi nh c là ngh , cho nên không còn ư c ph c v bên c nh chúa,
h l i quay sang ph c v nhân dân trong các ngày t l , ma chay. Nh c l t ch
ch dùng trong cung ình, ư c phát tri n r ng rãi ra ngoài nhân dân, song song
v i nh c hát b i dùng trong vi c cúng ình (l xây ch u, i b i) và trong các ám
ma chay (trong chay ngoài b i).
T ch c dàn nh c l g m: b kéo, b gõ, b th i
- Xa tri u ình, g n v i qu n chúng nhân dân trong sinh ho t m i, tm i
i tư ng m i, dòng nh c l d n d n thay i ch t và có i u ki n phát tri n.
Trong các ám cúng t , nh t là ma chay, nhân dân c n m t th sinh ho t âm nh c
khác ngoài nh c l . Nh t là ma chay: gia ch và ngư i trong nhà c n th c. Trong
êm cúng t , nhân dân mu n gi cho không khí m cúng, v khuya, gia ch t
ti n cho dàn nh c l ti p t c hòa t u nh ng bài b n nh nhàng. Trong bu i hòa t u
này, dàn nh c l tư c b t nh ng nh c c như: tr ng, kèn, nh c c gõ, còn l i ch
có “ àn cây”. Nghĩa là cũng t u nh ng bài nh c l , nhưng không dùng b gõ và b
th i, ch dùng b kéo và thêm b kh y.
Sinh ho t âm nh c “chơi àn cây" ư c ph bi n và ư c nhi u ngư i ưa
thích. Ngư i ta thi nhau h c nh c c , làn i u bài b n. Các t ng l p u nô n c
h c: nông dân, trí th c, nhà nho, ti u tư s n …
Khi sinh ho t này ph bi n r ng rãi thì i tư ng c a nh c l thay i: t
i tư ng trư c kia là th n linh, chuy n sang i tư ng ngày nay là qu n chúng
lao ng, l n l n t nó ph i thay i ch t. T tính ch t t l , trang nghiêm chung
chung, nh c l chuy n sang ch t m i cho phù h p v i i tư ng m i.
S thay i ch t c a dòng nh c l là m t s chuy n bi n r t h p quy lu t:
văn ngh ph i ph c v cho nhu c u th m m c a ông o qu n chúng lao ng.
Danh t nh c tài t ra i.
NH C TÀI T
G i là nh c tài t phân bi t v i nh c l , nh c hát b . Tài t t c là không
ph i nh c công chuyên nghi p, như ch amateur c a Pháp. Xưa nh ng nhà nho am
tư ng các môn c m, kỳ, thi, h a ư c g i là nh ng ngư i tài t .
S chuy n bi n thay i v ch t t nh c l sang nh c tài t ư c th hi n
r t rõ ba i m:
- a) T ch c dàn nh c:
Mu n i sâu ph n ánh tâm tư tình c m c a nhân dân thì ph i b b t nh ng
nh c c n ào, g i nh ng không khí th n linh như tr ng phách (b gõ), kèn sáo
(b th i); ngoài b kéo (h nh ), b sung thêm b kh y ( àn kìm, tranh, s n, tam
…) di n t ti ng lòng c a con ngư i n t ng phím tơ m t, dàn nh c tách ra,
qui mô nh , ít t n kém, phù h p v i i u ki n kinh t phân tán. Sinh ho t này m t
h n tính ch t l bái mà i vào cu c s ng tr n t c (bi u di n trong nh ng d p cư i
g , ti c tùng, h p m t nhà hàng, chơi b i trong nh ng êm trăng sau ngày lao
ng).
Do “chơi àn cây” hòa t u t ng nhóm nh hay c t u, nên k thu t di n
t u ngày càng ư c trau chu t và phát tri n b ng nh ng ngón, nh ng k x o tinh
t .
Nhi u nh c c c ư c c i cách, ng th i nhi u nh c c m i ư c s d ng
chơi nh c tài t , khi n cho dàn nh c tài t ngày càng phong phú và a d ng.
b) V bài b n, làn i u:
Nh c l v i nh ng bài như Long ngâm, Long ăng, Ti u Khúc, V n Giá …
mang tính ch t trang nghiêm không phù h p v i vi c di n t tâm tư tình c m c a
qu n chúng, vì v y ngư i ta th y c n sáng tác nh ng bài b n m i trên cơ s ti p
thu nh ng tinh hoa c a dân ca, trên cơ s âm i u dân t c.
Dòng nh c tài t – ngoài vi c s d ng m t s bài nh c l – ã phát tri n
nh ba ngu n ch y u:
1/ S d ng, ph i nh c và nâng cao các bài dân ca Hu và Nam B như: Lý
con sáo, Lý ng a ô, Lý cây chanh, Lý bánh bò, Lý chu n chu n, Lý giao duyên, Lý
v ng phu …
- 2/ S d ng và c i biên m t s bài nh c c Trung B như: Kim ti n Hu ,
Hành vân Hu , Nam xuân, Nam ai, Xuân tình, Lưu th y, Phú l c, Xuân phong,
Long h , T u mã …
3/ Sáng tác m i trên cơ s âm i u dân t c như: Giang nam, Ph ng hoàng,
T i, Ph ng c u, Văn Thiên Tư ng, Bình sa l c nh n, ư ng thái tôn, Chiêu
quân, Ái t kê, Bát man t n c ng, Tương tư, Duyên kỳ ng , Qu ph hàm oan…
Theo s phân tích c a các nh c sĩ am tư ng nh c m i thì các b n nh c tài
t :
a)V m t lu t sáng tác: ư c sáng tác theo m t c u trúc tương i hoàn
ch nh, v giai i u và khúc th c.
b)V ký âm và hòa thanh: có b n nh c riêng cho t ng nh c c (tuy s ghi
chép không khoa h c l m), nên khi hòa t u ã hình thành m t s hòa t u t nhiên.
c)V m t n i dung tình c m: d th hi n ư c nhi u s c thái tình c m,
ngoài nh ng b n nh c trong nh c l ư c phát tri n cách di n t u, các nh c sĩ còn
s p x p các bài b n theo t ng lo i i u th c:
- i u th c B c: mang tính ch t trong sáng, vui v , kho .
- i u th c Nam: mang tính ch t man mác, nh nhàng ( ng th i ư c
phân chia thành Nam Xuân, Nam Ai, Nam o).
- i u th c Oán: mang tính ch t bi ai, bu n th m, là i u th c ư c sáng
t o sau này, hoàn toàn thoát ly nh ng hình th c c u t o theo ki u nh c l , nó có
kh năng th hi n tâm tư tình c m c a con ngư i ương th i m t cách tinh vi, sâu
s c.
- d)V l i ca vi t theo nh c: nh c l trư c ây không có l i ca. Khi chơi àn
cây trong các bu i ma chay, cúng l , có ngư i u ng rư u say. H ng chí ca cương
m y câu theo nh c, sau ó có nh ng trí th c Nho h c nghĩ cách so n l i ca cho
nh c. Y u t thanh nh c thêm vào khí nh c, ó là m t bư c phát tri n quan tr ng
c a nh c tài t , nhưng i u quan tr ng hơn c là qua vi c sáng tác l i cho nh c,
các tác gi ph n nào ã ph n ánh tâm tư ư c v ng c a qu n chúng cũng như tâm
tư c a chính h . L i vi t thư ng d a theo thơ ca c : Ki u, L c Vân Tiên …
Sinh ho t âm nh c tài t r t h p d n ông o qu n chúng, do ó phát tri n
r t m nh. Vào kho ng năm 1900, sinh ho t này ã ph bi n kh p Nam B . Xã nào
cũng có ngư i chơi nh c tài t . Sau i chi n th gi i l n th nh t, sinh ho t này
phát tri n m nh nh t, nguyên nhân là n n kinh t ã ư c n nh t m th i. Nhi u
ban nh c, nh c công và ca sĩ n i ti ng ã xu t hi n. Trung tâm phát tri n c a
phong trào nh c tài t là các t nh M Tho, Vĩnh Long, Sa éc, C n Thơ, B c Liêu,
Sài Gòn … là nh ng t nh trù phú, nhi u lúa g o, có ư ng giao thông thu n ti n.
Có th l y năm 1909 là năm xu t b n t p sách d y n ca c a Ph ng Hoàng
Sang (nhà in inh Thái Sơn) làm năm ánh d u cái m c nh hình c a nh c tài t .
Trong t p này ã có nh ng bài b n ch y u c a nh c tài t như: Lưu th y, Phú l c,
Bình bán ch n, Xuân tình, Bình bán v n, Bát man t n c ng, T i, Ph ng hoàng,
Nam Xuân, Nam ai …
Năm 1915, năm m màn c a phong trào ca ra b – nhà in Phát Toán cho in
các t p sách d y n ca c a Ph m ăng àn, Nguy n Tùng Bá, Văn Y …
Ngoài nh ng bài mà t p sách năm 1909 ã có, ch thêm ư c m t bài Lý ng a ô
Nam mà thôi.
CA RA B
Kho ng 1912 n 1915, sinh ho t n ca tài t có m t chuy n bi n m i.
Hình th c ng i trên b ván n ca quá tĩnh, không th a mãn qu n chúng n a.
- Ngư i ngh sĩ trong lúc n ca ã c m th y có nhi u nhu c u di n t b ng ng
tác c th , hành ng c th theo n i dung l i ca. Do ó ra m t hình th c m i
là ca ra b (ca có ng tác kèm theo).
Theo nhi u tư li u, lo i ca ra b phát kh i t Vũng Liêm (Vĩnh Long) nhà
th y Phó Mư i Hai T ng H u nh t năm 1916. T ng H u nh ngư i làng
Long Châu, làm phó t ng Bình Long, t ng tham gia phong trào Duy Tân, mư n lý
do trùng tu văn mi u Vĩnh Long (nơi có th Võ Trư ng To n, Phan Thanh Gi n
và Nguy n Thông) phát ng cu c d ng bia v i thân hào nhân sĩ a phương.
Tính ham mê n ca, chi u chi u ông thư ng cho m i nh ng ngư i yêu thích nh c
tài t n nhà chơi như các ông Nguy n Thành i n, c h c Lê Ninh Thi p,
trư ng tòa Tr n Chí Giang, kinh l ch Tr n Quang Qu n, giáo sư Nguy n Văn
Hanh, nh c sĩ Tr n Văn Di n t c Năm Di n, Ba Phương, Hai Gi i, Hai Ngh , Tr n
Văn Thi t (ch r p hát C u L u), Lê Văn Hi n (t c Hai Hi n ch gánh xi c Thái
Anh Tinh, gánh xi c này ã có xen k các ti t m c ca tài t ). Th y m t ngư i ca
hoài, ông Phó Mư i Hai có sáng ki n em bài T i oán Bùi Ki m mê s c
Nguy t Nga ra phân vai, ngư i ca o n Bùi Ông, k ca o n Bùi Ki m, ngư i ca
o n Nguy t Nga, i áp nhau v a ca v a ra b . Do n i dung bài ca có k ch tính
l i ư c ngư i bi u di n khá linh ho t nên l p ca d ư c hoan nghênh, và ngày
càng ư c ph bi n r ng rãi.
T t ta 1917 t i Sa éc, gánh th y Th n ra m t mang tên “Gánh hát Th y
Th n Cirque Jeune Annam et Ca ra b Sadec – amis”. Th y André Nguy n Văn
Th n (làm cò tàu cho công ty ư ng sông c a Pháp) m gánh xi c, xen nh ng
màn ca nh c tài t , ca ra b v i nh ng ngh sĩ như: Tư Hương (vai Bùi Ông), B y
Thông ( ày t c a Bùi Ki m), Tám Cang (Bùi Ki m), cô Hai Cúc (Nguy t Nga)
… Hình th c ca ra b xen k vào các ti t m c xi c, v a có tác d ng gi i trí, v a
làm giãn th n kinh c a khán gi nên r t ư c hoan nghênh. Hình th c này phát
tri n t 1 n 2, 3 nhân v t i áp, t ơn gi n n có ph c trang và hóa trang
- ơn sơ. Trang trí g n b ván ng a nh tài t bi u di n, hai bên bày hai ch u
ki ng.
Ngoài ti t m c Bùi Ki m mê s c Nguy t Nga, gánh th y Th n còn bi u
di n nh ng ti t m c: Th ng Lãnh bán heo (B y Thông óng vai th ng Lãnh),
Hương H hà ti n (B y Thông óng Hương H , cô Hai Cúc óng v Hương H ,
Tám Cang óng y t ).
Gánh xi c c a th y Th n t ng che r p trư c ch B n Thành, di n r t ăn
khách r i l p gánh hát v i s ti n v n c a vài công t t nh. Năm 1920, gánh này
rã, th y Châu Văn Tú (t c th y Năm Tú) M Tho rư c ngh nhân và sang
như ng tranh c nh ưa v t nh nhà, l p gánh hát chuyên nghi p, l n h i tr thành
gánh hát có uy th , có qu n chúng r ng rãi, g m nh ng ngh nhân ng u Nam
B , do ó hãng dĩa Pathé – phone ch u thâu âm em v Pháp, ép dĩa nh a, dành
cho máy hát. Th y Năm Tú m i ông Trương Duy To n so n tu ng.
Nguyên t khi b an trí C n Thơ, ông Trương Duy To n – t ng là chi n sĩ
trong phong trào Duy Tân – ã so n nh ng bài ơn ca như: Lão quán ca, Vân Tiên
mù, Khen chàng T Tr c, Thương nàng Nguy t Nga (Rút t ng o n trong L c Vân
Tiên) ho c Ki u oán, T H i (rút t Truy n Ki u) cho ban tài t Ái Nghĩa Phong
i n (C n Thơ) bi u di n. n khi giúp cho gánh th y Th n v i ban tài t B y
ng, ông l i nghĩ cách vi t nh ng bài liên ca như : Bùi Ki m mê s c Nguy t Nga
(g m ba vai Bùi Ki m, Bùi Ông, Nguy t Nga), Kim Ki u h nh ng (g m hai vai
Kim Tr ng, Thúy Ki u). Khi giúp cho gánh th y Năm Tú, t nh ng bài liên ca
“Kim Ki u h nh ng ”, “Viên ngo i hàm oan”, “Ki u m ng m Tiên”, “T
H i”, ông so n l i v Kim Vân Ki u I. V này là v c i lương u tiên ư c trình
di n năm 1920, ánh d u cái m c hình thành c a sân kh u c i lương.
Nh ng nguyên nhân hình thành ngh thu t sân kh u c i lương
- Ngh thu t sân kh u c i lương là m t hi n tư ng văn hóa, s hình thành và
phát tri n c a nó có nh ng nguyên nhân khách quan và ch quan nh t nh. Chúng
ta hãy l n lư t tìm hi u nh ng nguyên nhân ó th y b i c nh xã h i và th i i
ã tác ng n con ngư i ngh sĩ như th nào có th khai sinh ra m t k ch
ch ng m i.
NGUYÊN NHÂN KHÁCH QUAN
A – NGUYÊN NHÂN XÃ H I
Mu n hi u t i sao sân kh u c i lương l i hình thành Nam B vào kho ng
sau i chi n th gi i l n th nh t (1914 – 1918), ph i tìm nguyên nhân tình
hình kinh t , chính tr , văn hóa xã h i Nam B th i b y gi , th y sân kh u c i
lương ra i là m t t t y u l ch s , b t ngu n t nh ng i u ki n xã h i và th i i
nh t nh.
a) V m t kinh t :
T trư c i chi n th nh t, t ng l p tư s n Vi t Nam ã ra i và phát
tri n. H là ch nh ng công trư ng th công d t the nhi u, làm bát ĩa, làm g ch,
x g , làm ư ng; ch nh ng xí nghi p có tính ch t cơ khí như nhà máy xay g o,
nhà máy in, xư ng s a ch a xe hơi và ch nh ng công ty buôn bán l n có tính
ch t tư b n ch nghĩa.
Tuy v y t ng l p tư b n dân t c m i xu t hi n này chưa hình thành m t
giai c p. Cu c i chi n th gi i l n th nh t n ra, th c dân Pháp vì b n chi n
tranh nư c Pháp ph i ng ng cu c khai thác ông Dương. Do ó, m t s ông
nhà tư s n Vi t Nam nhân d p b v n kinh doanh, m xí nghi p. M t s nhà tư
b n thương m i cũng có nhi u chi nhánh trong nư c và xu t c ng ra nư c ngoài.
- Ngoài l c lư ng tư s n dân t c Vi t Nam ph i k n l c lư ng tư s n m i
b n Vi t Nam. Có nh ng nhà buôn l n chuyên buôn bán ho c làm i lý c
quy n cho các hãng tư b n ngo i qu c. Có nh ng nhà tư s n Vi t Nam ã chung
v n v i tư b n ngo i qu c thành l p nh ng công ty buôn bán hay nh ng xí nghi p.
Có nh ng công ty l n chuyên th u nh ng công vi c chính cho tư b n Pháp hay
chính ph th c dân …
Khi giai c p tư s n Vi t Nam ang trên à phát tri n thì cu c i chi n th
gi i l n th nh t ch m d t. Tư b n Pháp ông Dương, sau m t th i kỳ b ình
tr vì m c chi n tranh bên nư c Pháp ã ho t ng tr l i. Cu c khai thác l n
th hai b t u, tư b n Pháp b v n kinh doanh ngày càng nhi u. Trư c kia chúng
chú ý vào vi c tiêu th hàng hóa, em hàng hóa bên Pháp sang c chi m th
trư ng ông Dương, thì nay, ngoài vi c bán hàng hóa, chúng ã y m nh vi c
xu t c ng tư b n v i giá nhân công r m t ông Dương ki m cho ư c nhi u
l i.
Do s tăng cư ng khai thác c a th c dân Pháp, quy n l i kinh doanh c a
tư s n Vi t Nam b h n ch l i. N u giai c p tư s n Vi t Nam th i y ư c t do
phát tri n thì trên con ư ng ti n t i c a nó t t nhiên theo l i i c a giai c p tư s n
các nư c tư b n. Nhưng giai c p tư s n Vi t Nam l i s n sinh ra t m t nư c
thu c a, dư i s th ng tr c a th c dân Pháp nên ã gây nên m t mâu thu n sâu
s c gi a s c phát tri n c a tư s n Vi t Nam v i quan h c a th c dân Pháp. M t
khác, do s s n xu t theo phương pháp tư b n ch nghĩa phát tri n ã t o nên c nh
ph n vinh gi t o.
V m t nông nghi p v i k ho ch ào kinh xáng phát tri n giao thông
v n t i và cho trưng kh n t hoang bên kia sông H u, do viên toàn quy n Dumer
kh i xư ng. Giai c p a ch Nam B ng ra chiêu m tá i n, bóc l t a tô và
cho vay n ng lãi khi n i s ng nông dân càng thêm cơ c c. T ng l p “ i n ch
m i” thành hình. Nhi u ngư i phía H u Giang nhưng không ít ngư i xu t thân
- làm công ch c l n nh phía Ti n Giang và Sài Gòn lãnh ph n béo b . Gi i này
làm giàu nhanh, tích lũy ư c chút ít v n nhưng trư c m t v n th y ba tr l c.
M t là, th c dân Pháp ang kh ng ch v thu v , giá c . Hai là, gi i m i b n Hoa
ki u Ch L n ưa v n t Hương C ng và Singapo sang, c quy n v thu mua
t n mi n quê, n m luôn phương ti n chuyên ch (ghe chài, t i) và nh ng chành
(kho) kh p các i m thu n l i, t n ch qu n l i còn n m g n như c quy n v
nhà máy xay xát. Ba là, gi i “sét-ty” n ki u chuyên ngh cho vay và u th u
thu hoa chi các ch , b n ò. i n ch ngư i Vi t làm ăn khá gi , nh vay v n
c a tư b n Hoa ki u ho c n ki u, em v cho tá i n vay l i.
Sau i chi n th gi i l n th nh t, ru ng t càng t p trung nhi u, trái l i,
nông dân càng phá s n nhi u. Ngoài nh ng ru ng t b chi m o t, ngư i nông
dân còn ph i n p tô n p t c cho a ch , phú nông, n p thu tr c thu và gián thu
cho b n th ng tr càng ngày càng n ng thêm. Do ó, mâu thu n gi a giai c p nông
dân v i a ch và th c dân ngày càng thêm sâu s c.
b) V m t chính tr :
Sau khi chi m ư c Nam Kỳ, th c dân Pháp l p m t chính quy n quân s
ng u là tên ô c, các tên ch t nh, ph huy n cũng u là sĩ quan Pháp.
Năm 1880, chúng t ch c th ng c, bên c nh ó chúng t ra H i ng qu n h t
Nam Kỳ, g m sáu ngư i Pháp và sáu ngư i Vi t do m t s c tri nh c ra.
Nhưng cái màn thưa che y ch c tài lõa l y không l a b p n i ai. Cái h i
ng y không có quy n gì ngoài quy n t thu v , ngân sách. Th c dân g p
rút l p trư ng thông ngôn, trư ng dòng … có ngư i làm tay sai cho chúng. n
năm 1887, Pháp l p ph Toàn quy n cai tr c ba x Nam Trung B c, thì Nam
Kỳ H i ng qu n h t m t b t quy n hành, nh t là v ngân sách.
Sau i chi n th gi i l n th nh t, c ng c b máy chính quy n có m t
quy mô r ng l n trên m t n n kinh t tư b n thu c a ương phát tri n và tìm
- m t ch d a cho giai c p a ch và giai c p tư s n m i ra i, th c dân Pháp chú
ý m r ng các cơ quan dân c , kéo m t s a ch , tư s n và trí th c tham gia
chính quy n, ào t o nh ng tay chân m i t m t l p ngư i m i thay cho l p
ngư i cũ. C n b m t các thành th cũng ư c trang i m thêm: công vi c
tuyên truy n cho chính sách “khai hóa” cũng ph i ráo ri t hơn.
Cũng trong th i gian này, các th thu tr c thu và gián thu t ra càng
nhi u, v a tinh vi v a n ng n hơn trư c. T t c các th thu m i ngày m t ch ng
ch t lên u nhân dân Vi t Nam, làm cho i s ng c a nhân dân ngày càng cơ
c c.
Do b áp b c bóc l t n ng n , nhân dân Nam Kỳ ã nhi u l n ng d y
ch ng th c dân Pháp. Nhưng sau khi phong trào C n Vương th t b i, trong
kho ng th i gian vài ch c năm t cu i th k XIX n u th k XX , cách m ng
Vi t Nam không ư c b t kỳ m t giai c p nào lãnh o. Trư c tình hình “nư c sôi
l a b ng” y, m t t ng l p sĩ phu yêu nư c – b ph n ti n b nh t ư c phân hóa
t giai c p phong ki n, có h p thu ít nhi u “tân h c” – ng ra m nhi m s
m nh lãnh o cách m ng Vi t Nam.
Gi a lúc ang băn khoăn tìm phương hư ng c u nư c, thì h ti p nh n
ư c ngu n nh hư ng bên ngoài ưa l i: Cu c v n ng Duy Tân Trung Qu c,
m t trào lưu tư tư ng có tính ch t c i lương tư s n do Khang H u Vi, Lương Kh i
Siêu xư ng. ó là s ki n nư c Nh t B n t sau cu c Duy Tân ã ti n lên theo
con ư ng tư b n ch nghĩa v i t c khá nhanh: Năm 1904 ánh th ng h m
i Nga hoàng L Thu n … Nh ng “tân thư, tân văn” t Trung Qu c, Nh t B n
t i t p tràn vào Vi t Nam. Nh ng h c thuy t m i như tư tư ng tri t h c ti n hóa
lu n c a ác-Uyn, v i nh ng Xpen-xơ, H t-xlây, nh ng lý lu n v xã h i h c v i
nh ng Rút-xô, Mông-tét-xki-ơ, Von-te … ã lóe lên trong u óc nh ng nhà yêu
nư c Vi t Nam ang i tìm ư ng c u nư c, bi n thành nh ng g i ý yh pd n
gi i áp các v n l ch s ang t ra. H ã ón nh n nh ng lý lu n chính tr ,
- tư tư ng tri t h c và nh ng quan i m o c ó như là m t th vũ khí m i
ng d ng trong cu c chi n u m i c a mình. T óh ã x c lên ư c phong
trào c u nư c mang màu s c c a th i i m i, v i cái tên “C i cách duy tân”
(1906 – 1908).
u năm 1905, phong trào ông Du sang Nh t u tiên c a Phan B i
Châu, Tăng B t H , k ó là m t s chí sĩ khác trong ó có Cư ng . Năm 1907
Phan B i Châu so n ra bài văn “Ai cáo Nam Kỳ ph lão” làm tài li u v n ng
ng bào Nam Kỳ. Phong trào ông Du phát tri n m nh m Nam Kỳ, vào
kho ng 1907 – 1908, con s du h c sinh c nư c ư c ch ng 200, riêng Nam Kỳ ã
chi m hơn 100.
Sau khi ti p xúc v i Phan B i Châu, Hương C ng, Tr n Chánh Chi u i
bi u cho t ng l p tư s n dân t c m i lên có mâu thu n quy n l i v i tư b n Pháp
và l i ích còn ít nhi u g n bó v i dân t c, v i nhân dân, ã ng lên c ng công
khai Nam Kỳ m t phong trào g i là Cu c Minh Tân (Cu c t c là công cu c,
Minh Tân t c là minh c, tân dân). Ông ra nh ng công vi c ph i làm theo
gương Duy Tân c a Trung Qu c: Phát tri n trư ng d y h c, phát tri n công ngh
trong nư c, m mang trư ng quân s d y th y quân, l c quân.
u năm 1908, ông ng ra thành l p công ty Nam Kỳ Minh Tân Công
Ngh nêu rõ k ho ch ho t ng là l p lò ch (máy kéo s i b ng ch ), lò d t, lò xà
bông, thu c da và làm pha-lê. Ngoài công ty l n trên ây, áng chú ý là hai
khách s n ho t ng v i m c ích là làm kinh tài cho phong trào, ng th i cũng
là nơi t h p che m t b n c m quy n th c dân: Minh Tân khách s n M Tho,
Nam Trung khách s n Sài Gòn. Cũng c n k n 15 t ch c khác ã hư ng ng
phong trào r i rác Sài Gòn và các t nh Nam Kỳ, t Biên Hòa n R ch Giá
nh m mua bán lúa g o, l p quán ăn, l p nhà in ho c nh m m c ích cho vay nh
lãi, l p công ty y dư c bào ch thu c b c theo hình th c Âu dư c. L i còn sáng
- ki n l p công ty tàu th y ưa ò y m tr phong trào m t t báo công khai ra
i l y tên là L c T nh Tân Văn.
Tháng 9-1908, xà bông c a công ty Minh Tân l i tung ra th trư ng, c nh
tranh r t hi u qu v i xà bông c a ngo i qu c. ng th i L c T nh Tân Văn
cũng có nhi u bài công kích ch thu c a, kêu g i ng bào oàn k t ch ng
quan l i tham nhũng khi n th c dân chú ý.
Cu i tháng 10-1908, ông T ng lý là Tr n Chánh Chi u b b t nên công ty
Minh Tân ng ng ho t ng và gi i tán, L c T nh Tân Văn cũng b rút gi y phép.
Sau v Hà thành u c tháng 6-1908, th c dân Pháp àn áp tr ng tr n,
phong trào Duy Tân b tan rã. Nhưng Phan B i Châu, Cư ng v n ti p t c ho t
ng. Năm 1911, cu c cách m ng Tân H i Trung Qu c giành th ng l i ã em
l i ph n kh i cho các nhà cách m ng Vi t Nam và cho h có i u ki n ho t ng
d dàng hơn trên t Trung Qu c. Năm 1912, Vi t Nam Quang Ph c H i ư c
thành l p t i Hương C ng do Cư ng làm H i trư ng và Phan B i Châu làm
T ng lý. Khi cu c i chi n th gi i l n th nh t s p n ra, Cư ng qua c
v i Văn Y và Trương Duy To n nh d a vào c ánh Pháp nhưng cu c v n
ng ó không có k t qu . c không ch u giúp Cư ng m c dù lúc ó c
là k thù chính c a Pháp.
Cũng trong th i kỳ i chi n th gi i l n th nh t, nhi u ngư i yêu nư c
Vi t Nam cho r ng nhân lúc Pháp ang m c ánh nhau v i c Châu Âu mà
ng lên ánh u i b n th c dân thu c a òi l i t nư c. êm ngày 23 r ng 24-
3-1913, ã có cu c n i d y c a Phan Xích Long nh m ánh chi m Sài Gòn nhưng
th t b i. Phan Xích Long ch y ra Phan Thi t nhưng b b t ó. êm 14 r ng 15-
2-1916 l i n ra cu c ánh khám l n Sài Gòn v i m c ích gi i phóng nh ng
chính tr ph m trong ó có Phan Xích Long. Nhưng cu c n i d y này cũng b d p
t t vì l c lư ng quá ô h p và non y u.
- Cho t i cu c n i d y c a Phan Xích Long, nh ng phong trào yêu nư c do
t ng l p phong ki n tư s n hóa và t ng l p nông dân lãnh o u l n lư t th t b i.
“Vào m y ch c năm u c a th k XX, cu c kh ng ho ng v ư ng l i cách
m ng di n ra sâu s c nh t … Cu c kh ng ho ng v ư ng l i th c ch t là cu c
kh ng ho ng v vai trò lãnh o cách m ng c a giai c p tiên ti n trong xã h i …
Trư c năm 1920, chưa m t ngư i yêu nư c nào c a nư c ta nhìn th y ánh sáng
gi i phóng trong êm t i nô l c a dân t c.” (50 năm ho t ng c a ng C ng
s n Vi t Nam, Nhà xu t b n S th t, t trang 22).
Trư c tình hình ó, m t s ngư i yêu nư c t ng tham gia các phong trào
ông Du và Duy Tân, nhưng sau nh ng th t b i liên ti p v chính tr ã c m th y
m t m i, nên chuy n hư ng qua ho t ng c i cách v văn hóa xã h i, trong ó có
c m t c i cách sân kh u.
c) V văn hóa xã h i:
T năm 1865, trư c khi chi m tr n Nam Kỳ, th c dân Pháp ã cho xu t
b n Gia nh báo b ng ch qu c ng . Tuy ban u là m t th công báo c a chính
quy n xâm lư c, t Gia nh báo cũng góp ph n vào vi c ph bi n ch qu c ng
Nam Kỳ. Năm 1868, xu t hi n Phan Yên báo do Di p Văn Cương làm ch bút,
nhưng sau b óng c a vì nh ng bài có tính ch t chính tr , công khai ch trích
chánh sách c a th c dân Pháp. Năm 1901, có t Nông C Mín àm do Lương
Kh c Minh r i Nguy n Chánh S t làm ch bút. Năm 1907 có t L c T nh Tân Văn
do Tr n Chánh Chi u làm ch bút. Năm 1916, t i C n Thơ có t An Hà nguy t
báo do m t công ty in thành l p, trong ban tr s có Văn Y, t ng ho t ng
trong phong trào Duy Tân.
V ti u thuy t, năm 1887 xu t hi n cu n truy n Th y Lazaro phi n c a
Nguy n Tr ng Qu n. Kho ng 1910, ã có Hoàng T Anh hàm oan c a Tr n
Chánh Chi u, Phan Yên ngo i s Ti t ph gian truân c a Trương Duy To n. Năm
- 1912, H Bi u Chánh vi t ti u thuy t Ai làm ư c. Kho ng 1919 – 1920, Nguy n
Chánh S t l ng danh v i ti u thuy t Nghĩa hi p kỳ duyên t c Chăng-Cà-Mum.
Trư ng Sát-sơ-lu Lô-ba Sài Gòn thành l p năm 1885. Cũng t cu i th k
XIX, trư ng trung h c M Tho ư c thành l p, ã ào t o s h c sinh có trình
tương i cao, tr thành thơ ký lên huy n, ph , c ph . Tính n tháng 12-1917,
trư ng trung h c M Tho là trư ng duy nh t t nh. Nh a th vào trung tâm
ng b ng, trư ng này thu hút h c sinh t các vùng Gò Công, Sa éc, Vĩnh Long.
Trong khi y, phía H u Giang là t m i, trư ng trung h c C n Thơ ch thành l p
năm 1926.
V trư ng ti u h c (g m các l p ng u, d b , sơ ng), m i xã ch có th
xây c t n u t con s 900 ngư i óng thu (thu inh) có công nha (ngân
sách) tài tr v phòng c, lương b ng giáo viên. N u m t xã không con s 900
nói trên, hai ho c ba xã m i ư c m m t trư ng. B i v y vùng dân cư ông úc
c a M Tho, Sa éc, Vĩnh Long nh dân s ông úc thôn quê nên h u h t
các làng ã có trư ng h c, trong khi phía R ch Giá, Cà Mau nhi u xã su t 80 năm
thu c a, tr con ch u d t.
ba t nh ông dân t t t, các trư ng h c m tương i nhi u t m g i là
dân trí cao, thêm truy n th ng cũ v h c hành v i ch Nho, khá ng b v l
nh c ình làng thành hình trư c t th i T c. M Tho là u m i ư ng xe l a,
xe ò, tàu th y lên Sài Gòn, là th ô th nhì c a Nam Kỳ thu c a. M Tho,
Vĩnh Long, Sa éc n m trên sông Ti n giao lưu v i Campuchia d dàng.Nh ng
i u ki n trên ây gi i thích t i sao, trong tình hình nh ng năm u th k XX, ba
t nh trên là cái nôi c a sân kh u c i lương, nh t là M Tho.
V xã h i, trong phong trào Duy Tân ã có ch trương “di phong d ch t c”,
thay i phong t c cũ, gi m b t nghi th c khi có ám tang, ch ng hút thu c phi n,
c b c, khuy n khích th d c th thao, b mê tín d oan và xư ng n p s ng
- m i như ti p khách th t ãi theo ngư i Âu, c t tóc ng n, bàn vi c làm ăn t i nhà
hàng …
Trong th i gian i chi n th gi i l n th nh t, gi i a ch , tư s n làm
giàu nhanh chóng. H thi nhau c t nhà ngói, th m chí nhà l u. Nhà ã c i cách,
qu n áo, giư ng ng theo tân th i, h ng ngày giao thi p v i công s v i phong
cách m i: b i n, b ng khoán t, thu thân, cách x ki n tòa dư i, tòa trên. Xe
ô tô nh p t 1906, n năm 1914 ã ph bi n trong gi i i n ch l n, tư s n và
công ch c, “trên ô tô, dư i th i ca nô”. i s ng v t ch t ã thay i, t t nhiên
nh ng nhu c u v tinh th n cũng thay i, ó cũng là m t trong nh ng nguyên
nhân d n t i s hình thành m t hình th c sân kh u m i phù h p v i xã h i và th i
i lúc b y gi .
nguon tai.lieu . vn