Xem mẫu
- Bài 19
BỆNH ĐÁI THÁO ĐƯỜNG
MỤC TIÊU
1. Tr×nh bày ®ưîc ®Þnh nghÜa ®¸i th¸o ®ưêng (§T§) va c¸c kh¸i
niÖm
rèi lo¹n dung n¹p glucose.
2. Nªu ®ưîc ®Æc ®iÓm dÞch tÔ häc cña ®¸i th¸o ®ưêng (§T§).
3. Tr×nh bày ®ưîc nguyªn nh©n, bÖnh sinh cña §T§ typ 1 va typ 2.
4. Tr×nh bày ®ưîc c¬ së ®Ó chÈn ®o¸n §T§ theo YHH§ va chÈn
®o¸n 2
nhãm bÖnh c¶nh l©m sang §T§ theo YHCT.
5. Tr×nh bày ®ưîc ®ưîc c¸c biÕn chøng cÊp va m¹n tÝnh cña §T§.
6. Nªu ®ưîc nguyªn t¾c va øng dông vao ®iÒu trÞ §T§ typ 2.
7. Tr×nh bày ®ưîc c¸c phư¬ng ph¸p kh«ng dïng thuèc, c¸c
phư¬ng
huyÖt, c¸c bài thuèc và c¸c kinh nghiÖm d©n gian vào ®iÒu trÞ §T§
- theo YHCT.
8. Ph©n tÝch ®ưîc c¬ së lý luËn cña viÖc øng dông ®iÒu trÞ nay.
1. §¹i cư¬ng
1.1. §Þnh nghÜa
§¸i th¸o ®ưêng là bÖnh m¹n tÝnh, cã yÕu tè di truyÒn, do hËu qu¶
tõ t×nh
tr¹ng thiÕu insulin tuyÖt ®èi hay tư¬ng ®èi. BiÓu hiÖn ®Æc trưng
cña bÖnh là
t×nh tr¹ng t¨ng ®ưêng huyÕt cïng víi c¸c rèi lo¹n vÒ chuyÓn hãa
®ưêng, ®¹m,
mì, kho¸ng chÊt. C¸c rèi lo¹n nay cã thÓ ®ưa ®Õn c¸c biÕn chøng
cÊp tÝnh, c¸c
t×nh tr¹ng dÔ bÞ nhiÔm trïng va l©u dai sÏ g©y ra c¸c biÕn chøng ë
m¹ch m¸u
nhá va m¹ch m¸u lín
1.2. Ph©n lo¹i ®¸i th¸o ®ưêng
1.2.1. §¸i th¸o ®ưêng typ 1 (trưíc ®©y cßn gäi la ®¸i th¸o ®ưêng
phô thuéc
- insulin)
§Æc trưng bëi phÇn lín la t×nh tr¹ng thiÕu hôt insulin thø ph¸t do
sù
ph¸ hñy c¸c tÕ bào tiÓu ®¶o Langerhans b»ng c¬ chÕ tù miÔn x¶y ra
trªn c¸c
327
Copyright@Ministry Of Health
®èi tưîng cã hÖ gen nhËy c¶m, mét sè trưêng hîp kh¸c la do sù
mÊt kh¶ n¨ng
s¶n xuÊt insulin kh«ng râ nguyªn nh©n. Sù thiÕu hôt insulin sÏ dÉn
tíi t¨ng
®ưêng huyÕt va acid bÐo sÏ g©y ra t×nh tr¹ng ®a niÖu thÈm thÊu va
nhiÔm
ceton. BÖnh nh©n thưêng gÇy do mÊt nưíc, do m« mì va m« c¬ bÞ
ly gi¶i. §a sè
bÖnh xuÊt hiÖn tõ thêi niªn thiÕu hoÆc thanh thiÕu niªn, nhưng
còng cã thÓ
x¶y ra ë bÊt cø tuæi nao. BÖnh cã tÝnh lÖ thuéc insulin.
- 1.2.2. §¸i th¸o ®ưêng type 2 (®¸i th¸o ®ưêng kh«ng phô thuéc
insulin)
Lo¹i nay chiÕm 80% tæng sè bÖnh nh©n ®¸i th¸o ®ưêng, cã c¬ chÕ
bÖnh
sinh ®a d¹ng, ®Æc trưng bëi t×nh tr¹ng t¨ng ®ưêng huyÕt m¹n tÝnh
va kÕt hîp
víi bÐo ph× trong 60 ư 80% trưêng hîp. BÖnh thưêng xuÊt hiÖn
sau tuæi 30,
phÇn lín bÖnh nh©n ®· cã mét giai ®o¹n bÞ mËp ph×. BÖnh cã liªn
quan ®Õn
yÕu tè di truyÒn va stress. ViÖc ®iÒu trÞ ®«i khi còng dïng insulin
nhưng
kh«ng ph¶i lu«n lu«n, ma thưêng la sö dông c¸c sulfamid.
1.2.3. §¸i th¸o ®ưêng thai kú
§¸i th¸o ®ưêng thai kú ®ưîc ®Þnh nghÜa như mét rèi lo¹n dung
n¹p
glucose, ®ưîc chÈn ®o¸n lÇn ®Çu tiªn trong lóc mang thai. §Þnh
nghÜa nay
- kh«ng lo¹i trõ trưêng hîp bÖnh nh©n ®· cã ®¸i th¸o ®ưêng tõ
trưíc khi cã thai
nhưng chưa ®ưîc chÈn ®o¸n, ¸p dông cho mäi trưêng hîp víi mäi
møc ®é cña
rèi lo¹n dung n¹p glucose dï dïng insulin hay chØ cÇn tiÕt chÕ ®¬n
thuÇn
trong ®iÒu trÞ va ngay c¶ khi ®ưêng huyÕt tiÕp tôc t¨ng sau khi
sinh. Sau khi
sinh 6 tuÇn bÖnh nh©n sÏ ®ưîc ®¸nh gi¸ l¹i ®Ó xÕp vao c¸c nhãm
®¸i th¸o
®ưêng, hoÆc rèi lo¹n ®ưêng huyÕt lóc ®ãi, hoÆc rèi lo¹n dung n¹p
glucose, hoÆc
b×nh thưêng. Trong ®a sè trưêng hîp, thai phô sÏ trë l¹i b×nh
thưêng sau khi
sinh, tuy nhiªn mét sè bÖnh nh©n cã thÓ cã rèi lo¹n dung n¹p ë lÇn
sinh sau,
30 ư 50% bÖnh nh©n sau nay sÏ cã ®¸i th¸o ®ưêng thùc sù hoÆc
typ 1, hoÆc typ
- 2. §¸i th¸o ®ưêng trong thai kú chiÕm tõ 3ư5% sè thai nghÐn.
ChÈn ®o¸n ®¸i
th¸o ®ưêng trong thai kú quan träng v× nÕu ¸p dông ®iÒu trÞ tèt va
theo dâi
thai nhi kü trưíc khi sinh cã thÓ lam gi¶m tû lÖ tö vong va bÖnh lý
chu sinh.
Thai phô bÞ ®¸i th¸o ®ưêng trong thai kú còng t¨ng kh¶ n¨ng bÞ mæ
®Î va cao
huyÕt ¸p.
1.2.4. §¸i th¸o ®ưêng c¸c typ ®Æc biÖt kh¸c
§©y la lo¹i ®¸i th¸o ®ưêng thø ph¸t gÆp trong c¸c trưêng hîp:
ư BÖnh cña tuyÕn tôy: viªm tôy m¹n, ung thư tuyÕn tôy, gi¶i phÉu
c¾t bá
tôy.
ư BÖnh cña tuyÕn yªn: bÖnh khæng lå, cùc ®¹i ®Çu chi.
ư BÖnh tuyÕn gi¸p: cưêng gi¸p tr¹ng.
ư BÖnh tuyÕn thưîng thËn: héi chøng Cushing.
- 328
Copyright@Ministry Of Health
ư NhiÔm s¾c tè s¾t.
ư Do dïng thuèc: corticoid, thuèc ngõa thai, lîi tiÓu thiazid,
diazoxid.
ư U n·o, viªm n·o, xuÊt huyÕt n·o.
1.3. §Æc ®iÓm dÞch tÔ häc
Tû lÖ m¾c bÖnh tiÓu ®ưêng rÊt kh¸c nhau bëi nã phô thuéc vao c¸c
yÕu
tè: ®Þa lý, chñng téc, løa tuæi, møc sèng, thãi quen ¨n uèng sinh
ho¹t va tiªu
chuÈn chÈn ®o¸n.
1.3.1. Tû lÖ m¾c bÖnh tiÓu ®ưêng ë c¸c nưíc
ư Ch©u Mü: 5 ư 10 %. Riªng ë Mü, theo cuéc ®iÒu tra c¬ b¶n søc
kháe quèc
gia, n¨m 1993 cã kho¶ng 7,8 triÖu ngưêi ®ưîc chÈn ®o¸n la ®¸i
th¸o
- ®ưêng, tÇn suÊt cho mäi løa tuæi la 3,1%, trong ®ã ®¸i th¸o ®ưêng
typ 1
khëi bÖnh trưíc 30 tuæi chiÕm kho¶ng 7% tæng sè bÖnh nh©n, phÇn
lín
cßn l¹i la ®¸i th¸o ®ưêng typ 2, kho¶ng 1 ư 2% ®¸i th¸o ®ưêng thø
ph¸t
hoÆc kÕt hîp víi bÖnh kh¸c.
ư Ch©u ¢u: 2 ư 5%.
ư §«ng Nam ¸: 2,2 ư 5%.
ư Singapore: 8,6%.
ư ViÖt Nam: Ha Néi: 1,1% (1991); thanh phè Hå ChÝ Minh 2,52%
(1992) va
4,5% n¨m 2001.
Trªn ph¹m vi toan cÇu, tû lÖ m¾c bÖnh ®¸i th¸o ®ưêng typ 2 theo
ưíc
lưîng n¨m 1994 thay ®æi tõ dưíi 2% ë vïng quª Bantu Tanzania
va Trung
- Quèc, cho ®Õn 40 ư 45% ë s¾c d©n da ®á Pima t¹i Mü va d©n
Micronesia ë
Naru. Sù kh¸c biÖt nay do hËu qu¶ cña sù nhËy c¶m vÒ di truyÒn va
mét sè
c¸c yÕu tè nguy c¬ cã tÝnh x· héi như c¸ch ¨n uèng, mËp ph×, Ýt
vËn ®éng.
Tû lÖ m¾c bÖnh toan bé (prevalence) ®¸i th¸o ®ưêng trªn 20 tuæi:
trªn thÕ
giíi chiÕm 4,0 ư 4,2%; ë c¸c nưíc ph¸t triÓn: 5,8 ư 8%; c¸c nưíc
®ang ph¸t triÓn:
3,2 ư 4,2%; trong ®ã ®¸i th¸o ®ưêng typ 2 chiÕm 80% tÊt c¶ c¸c
trưêng hîp ®¸i
th¸o ®ưêng (tuæi < 65) va 80% cña sè nay cã kÌm theo bÐo ph×. Sè
ngưêi bÞ ®¸i
th¸o ®ưêng typ 2 tiÕp tôc gia t¨ng, nÕu như n¨m 1995 la kho¶ng
135 triÖu
ngưêi trªn toan thÕ giíi, th× n¨m 2000 la 160 triÖu va n¨m 2015 dù
®o¸n sÏ cã
- 300 triÖu ngưêi m¾c bÖnh. Tû lÖ tö vong ®øng hang thø ba sau ung
thư va tim
m¹ch, hang ®Çu trong c¸c bÖnh néi tiÕt.
329
Copyright@Ministry Of Health
§T§
typ 2 ®ưîc
chÈn ®o¸n
§T§ typ 2 kh«ng
®ưîc chÈn ®o¸n
> 50% cã bÖnh
tim m¹ch
20% cã
bÖnh lý
vâng m¹c
9% cã bÖnh
- lý thÇn kinh
ngo¹i biªn
8% cã tæn
thư¬ng tÕ
bao cÇu thËn
DÞch tÔ häc va biÕn chøng cña nã
1.3.2. C¸c yÕu tè nguy c¬ g©y bÖnh ®¸i th¸o ®ưêng
H×nh 19.1. Céng ®ång →≥ 300 triÖu ngưêi míi m¾c §T§ typ 2
ư BÐo ph×, t¨ng huyÕt ¸p, x¬ cøng ®éng m¹ch.
ư Di truyÒn, nhiÔm virus, xuÊt hiÖn víi cïng mét sè bÖnh tù miÔn.
ư Thãi quen Ýt vËn ®éng, ¨n nhiÒu thøc ¨n giau n¨ng lưîng; sö
dông nhiÒu
c¸c chÊt kÝch thÝch như rưîu, thuèc l¸.
ư Phô n÷ sinh con trªn 4kg hoÆc bÞ sÈy thai, ®a èi.
ư Sö dông c¸c thuèc: corticoid, ngõa thai; lîi tiÓu nhãm thiazid,
diazoxid.
- 1.4. C¸c kh¸i niÖm trung gian
C¸c kh¸i niÖm trung gian la muèn nãi lªn kho¶ng trung gian gi÷a
®ưêng
huyÕt b×nh thưêng va ®¸i th¸o ®ưêng. Cã 2 kh¸i niÖm la: rèi lo¹n
dung n¹p
glucose IGT (impaired glucose tolerance) va rèi lo¹n ®ưêng huyÕt
lóc ®ãi IFG
(impaired fasting glucose).
ư ThuËt ng÷ rèi lo¹n dung n¹p glucose: dïng ®Ó chØ nh÷ng ngưêi
cã ®ưêng
huyÕt 2 giê sau khi uèng 75g glucose 140mg/dl va < 200mg/dl.
ư ThuËt ng÷ rèi lo¹n ®ưêng huyÕt lóc ®ãi IFG: dïng ®Ó chØ møc
®ưêng
trong huyÕt tư¬ng lóc ®ãi bÞ rèi lo¹n trong kho¶ng: glucose huyÕt
tư¬ng
lóc ®ãi 110mg/dl (6,1 mmol/l) va < 126mg/dl.
Nång ®é glucose huyÕt tư¬ng lóc ®ãi = 110mg/dl ®ưîc coi la giíi
h¹n cao
nguon tai.lieu . vn