Xem mẫu

  1. Bài 19 BỆNH ĐÁI THÁO ĐƯỜNG MỤC TIÊU 1. Tr×nh bày ®ưîc ®Þnh nghÜa ®¸i th¸o ®ưêng (§T§) va c¸c kh¸i niÖm rèi lo¹n dung n¹p glucose. 2. Nªu ®ưîc ®Æc ®iÓm dÞch tÔ häc cña ®¸i th¸o ®ưêng (§T§). 3. Tr×nh bày ®ưîc nguyªn nh©n, bÖnh sinh cña §T§ typ 1 va typ 2. 4. Tr×nh bày ®ưîc c¬ së ®Ó chÈn ®o¸n §T§ theo YHH§ va chÈn ®o¸n 2 nhãm bÖnh c¶nh l©m sang §T§ theo YHCT. 5. Tr×nh bày ®ưîc ®ưîc c¸c biÕn chøng cÊp va m¹n tÝnh cña §T§. 6. Nªu ®ưîc nguyªn t¾c va øng dông vao ®iÒu trÞ §T§ typ 2. 7. Tr×nh bày ®ưîc c¸c phư¬ng ph¸p kh«ng dïng thuèc, c¸c phư¬ng huyÖt, c¸c bài thuèc và c¸c kinh nghiÖm d©n gian vào ®iÒu trÞ §T§
  2. theo YHCT. 8. Ph©n tÝch ®ưîc c¬ së lý luËn cña viÖc øng dông ®iÒu trÞ nay. 1. §¹i cư¬ng 1.1. §Þnh nghÜa §¸i th¸o ®ưêng là bÖnh m¹n tÝnh, cã yÕu tè di truyÒn, do hËu qu¶ tõ t×nh tr¹ng thiÕu insulin tuyÖt ®èi hay tư¬ng ®èi. BiÓu hiÖn ®Æc trưng cña bÖnh là t×nh tr¹ng t¨ng ®ưêng huyÕt cïng víi c¸c rèi lo¹n vÒ chuyÓn hãa ®ưêng, ®¹m, mì, kho¸ng chÊt. C¸c rèi lo¹n nay cã thÓ ®ưa ®Õn c¸c biÕn chøng cÊp tÝnh, c¸c t×nh tr¹ng dÔ bÞ nhiÔm trïng va l©u dai sÏ g©y ra c¸c biÕn chøng ë m¹ch m¸u nhá va m¹ch m¸u lín 1.2. Ph©n lo¹i ®¸i th¸o ®ưêng 1.2.1. §¸i th¸o ®ưêng typ 1 (trưíc ®©y cßn gäi la ®¸i th¸o ®ưêng phô thuéc
  3. insulin) §Æc trưng bëi phÇn lín la t×nh tr¹ng thiÕu hôt insulin thø ph¸t do sù ph¸ hñy c¸c tÕ bào tiÓu ®¶o Langerhans b»ng c¬ chÕ tù miÔn x¶y ra trªn c¸c 327 Copyright@Ministry Of Health ®èi tưîng cã hÖ gen nhËy c¶m, mét sè trưêng hîp kh¸c la do sù mÊt kh¶ n¨ng s¶n xuÊt insulin kh«ng râ nguyªn nh©n. Sù thiÕu hôt insulin sÏ dÉn tíi t¨ng ®ưêng huyÕt va acid bÐo sÏ g©y ra t×nh tr¹ng ®a niÖu thÈm thÊu va nhiÔm ceton. BÖnh nh©n thưêng gÇy do mÊt nưíc, do m« mì va m« c¬ bÞ ly gi¶i. §a sè bÖnh xuÊt hiÖn tõ thêi niªn thiÕu hoÆc thanh thiÕu niªn, nhưng còng cã thÓ x¶y ra ë bÊt cø tuæi nao. BÖnh cã tÝnh lÖ thuéc insulin.
  4. 1.2.2. §¸i th¸o ®ưêng type 2 (®¸i th¸o ®ưêng kh«ng phô thuéc insulin) Lo¹i nay chiÕm 80% tæng sè bÖnh nh©n ®¸i th¸o ®ưêng, cã c¬ chÕ bÖnh sinh ®a d¹ng, ®Æc trưng bëi t×nh tr¹ng t¨ng ®ưêng huyÕt m¹n tÝnh va kÕt hîp víi bÐo ph× trong 60 ư 80% trưêng hîp. BÖnh thưêng xuÊt hiÖn sau tuæi 30, phÇn lín bÖnh nh©n ®· cã mét giai ®o¹n bÞ mËp ph×. BÖnh cã liªn quan ®Õn yÕu tè di truyÒn va stress. ViÖc ®iÒu trÞ ®«i khi còng dïng insulin nhưng kh«ng ph¶i lu«n lu«n, ma thưêng la sö dông c¸c sulfamid. 1.2.3. §¸i th¸o ®ưêng thai kú §¸i th¸o ®ưêng thai kú ®ưîc ®Þnh nghÜa như mét rèi lo¹n dung n¹p glucose, ®ưîc chÈn ®o¸n lÇn ®Çu tiªn trong lóc mang thai. §Þnh nghÜa nay
  5. kh«ng lo¹i trõ trưêng hîp bÖnh nh©n ®· cã ®¸i th¸o ®ưêng tõ trưíc khi cã thai nhưng chưa ®ưîc chÈn ®o¸n, ¸p dông cho mäi trưêng hîp víi mäi møc ®é cña rèi lo¹n dung n¹p glucose dï dïng insulin hay chØ cÇn tiÕt chÕ ®¬n thuÇn trong ®iÒu trÞ va ngay c¶ khi ®ưêng huyÕt tiÕp tôc t¨ng sau khi sinh. Sau khi sinh 6 tuÇn bÖnh nh©n sÏ ®ưîc ®¸nh gi¸ l¹i ®Ó xÕp vao c¸c nhãm ®¸i th¸o ®ưêng, hoÆc rèi lo¹n ®ưêng huyÕt lóc ®ãi, hoÆc rèi lo¹n dung n¹p glucose, hoÆc b×nh thưêng. Trong ®a sè trưêng hîp, thai phô sÏ trë l¹i b×nh thưêng sau khi sinh, tuy nhiªn mét sè bÖnh nh©n cã thÓ cã rèi lo¹n dung n¹p ë lÇn sinh sau, 30 ư 50% bÖnh nh©n sau nay sÏ cã ®¸i th¸o ®ưêng thùc sù hoÆc typ 1, hoÆc typ
  6. 2. §¸i th¸o ®ưêng trong thai kú chiÕm tõ 3ư5% sè thai nghÐn. ChÈn ®o¸n ®¸i th¸o ®ưêng trong thai kú quan träng v× nÕu ¸p dông ®iÒu trÞ tèt va theo dâi thai nhi kü trưíc khi sinh cã thÓ lam gi¶m tû lÖ tö vong va bÖnh lý chu sinh. Thai phô bÞ ®¸i th¸o ®ưêng trong thai kú còng t¨ng kh¶ n¨ng bÞ mæ ®Î va cao huyÕt ¸p. 1.2.4. §¸i th¸o ®ưêng c¸c typ ®Æc biÖt kh¸c §©y la lo¹i ®¸i th¸o ®ưêng thø ph¸t gÆp trong c¸c trưêng hîp: ư BÖnh cña tuyÕn tôy: viªm tôy m¹n, ung thư tuyÕn tôy, gi¶i phÉu c¾t bá tôy. ư BÖnh cña tuyÕn yªn: bÖnh khæng lå, cùc ®¹i ®Çu chi. ư BÖnh tuyÕn gi¸p: cưêng gi¸p tr¹ng. ư BÖnh tuyÕn thưîng thËn: héi chøng Cushing.
  7. 328 Copyright@Ministry Of Health ư NhiÔm s¾c tè s¾t. ư Do dïng thuèc: corticoid, thuèc ngõa thai, lîi tiÓu thiazid, diazoxid. ư U n·o, viªm n·o, xuÊt huyÕt n·o. 1.3. §Æc ®iÓm dÞch tÔ häc Tû lÖ m¾c bÖnh tiÓu ®ưêng rÊt kh¸c nhau bëi nã phô thuéc vao c¸c yÕu tè: ®Þa lý, chñng téc, løa tuæi, møc sèng, thãi quen ¨n uèng sinh ho¹t va tiªu chuÈn chÈn ®o¸n. 1.3.1. Tû lÖ m¾c bÖnh tiÓu ®ưêng ë c¸c nưíc ư Ch©u Mü: 5 ư 10 %. Riªng ë Mü, theo cuéc ®iÒu tra c¬ b¶n søc kháe quèc gia, n¨m 1993 cã kho¶ng 7,8 triÖu ngưêi ®ưîc chÈn ®o¸n la ®¸i th¸o
  8. ®ưêng, tÇn suÊt cho mäi løa tuæi la 3,1%, trong ®ã ®¸i th¸o ®ưêng typ 1 khëi bÖnh trưíc 30 tuæi chiÕm kho¶ng 7% tæng sè bÖnh nh©n, phÇn lín cßn l¹i la ®¸i th¸o ®ưêng typ 2, kho¶ng 1 ư 2% ®¸i th¸o ®ưêng thø ph¸t hoÆc kÕt hîp víi bÖnh kh¸c. ư Ch©u ¢u: 2 ư 5%. ư §«ng Nam ¸: 2,2 ư 5%. ư Singapore: 8,6%. ư ViÖt Nam: Ha Néi: 1,1% (1991); thanh phè Hå ChÝ Minh 2,52% (1992) va 4,5% n¨m 2001. Trªn ph¹m vi toan cÇu, tû lÖ m¾c bÖnh ®¸i th¸o ®ưêng typ 2 theo ưíc lưîng n¨m 1994 thay ®æi tõ dưíi 2% ë vïng quª Bantu Tanzania va Trung
  9. Quèc, cho ®Õn 40 ư 45% ë s¾c d©n da ®á Pima t¹i Mü va d©n Micronesia ë Naru. Sù kh¸c biÖt nay do hËu qu¶ cña sù nhËy c¶m vÒ di truyÒn va mét sè c¸c yÕu tè nguy c¬ cã tÝnh x· héi như c¸ch ¨n uèng, mËp ph×, Ýt vËn ®éng. Tû lÖ m¾c bÖnh toan bé (prevalence) ®¸i th¸o ®ưêng trªn 20 tuæi: trªn thÕ giíi chiÕm 4,0 ư 4,2%; ë c¸c nưíc ph¸t triÓn: 5,8 ư 8%; c¸c nưíc ®ang ph¸t triÓn: 3,2 ư 4,2%; trong ®ã ®¸i th¸o ®ưêng typ 2 chiÕm 80% tÊt c¶ c¸c trưêng hîp ®¸i th¸o ®ưêng (tuæi < 65) va 80% cña sè nay cã kÌm theo bÐo ph×. Sè ngưêi bÞ ®¸i th¸o ®ưêng typ 2 tiÕp tôc gia t¨ng, nÕu như n¨m 1995 la kho¶ng 135 triÖu ngưêi trªn toan thÕ giíi, th× n¨m 2000 la 160 triÖu va n¨m 2015 dù ®o¸n sÏ cã
  10. 300 triÖu ngưêi m¾c bÖnh. Tû lÖ tö vong ®øng hang thø ba sau ung thư va tim m¹ch, hang ®Çu trong c¸c bÖnh néi tiÕt. 329 Copyright@Ministry Of Health §T§ typ 2 ®ưîc chÈn ®o¸n §T§ typ 2 kh«ng ®ưîc chÈn ®o¸n > 50% cã bÖnh tim m¹ch 20% cã bÖnh lý vâng m¹c 9% cã bÖnh
  11. lý thÇn kinh ngo¹i biªn 8% cã tæn thư¬ng tÕ bao cÇu thËn DÞch tÔ häc va biÕn chøng cña nã 1.3.2. C¸c yÕu tè nguy c¬ g©y bÖnh ®¸i th¸o ®ưêng H×nh 19.1. Céng ®ång →≥ 300 triÖu ngưêi míi m¾c §T§ typ 2 ư BÐo ph×, t¨ng huyÕt ¸p, x¬ cøng ®éng m¹ch. ư Di truyÒn, nhiÔm virus, xuÊt hiÖn víi cïng mét sè bÖnh tù miÔn. ư Thãi quen Ýt vËn ®éng, ¨n nhiÒu thøc ¨n giau n¨ng lưîng; sö dông nhiÒu c¸c chÊt kÝch thÝch như rưîu, thuèc l¸. ư Phô n÷ sinh con trªn 4kg hoÆc bÞ sÈy thai, ®a èi. ư Sö dông c¸c thuèc: corticoid, ngõa thai; lîi tiÓu nhãm thiazid, diazoxid.
  12. 1.4. C¸c kh¸i niÖm trung gian C¸c kh¸i niÖm trung gian la muèn nãi lªn kho¶ng trung gian gi÷a ®ưêng huyÕt b×nh thưêng va ®¸i th¸o ®ưêng. Cã 2 kh¸i niÖm la: rèi lo¹n dung n¹p glucose IGT (impaired glucose tolerance) va rèi lo¹n ®ưêng huyÕt lóc ®ãi IFG (impaired fasting glucose). ư ThuËt ng÷ rèi lo¹n dung n¹p glucose: dïng ®Ó chØ nh÷ng ngưêi cã ®ưêng huyÕt 2 giê sau khi uèng 75g glucose 140mg/dl va < 200mg/dl. ư ThuËt ng÷ rèi lo¹n ®ưêng huyÕt lóc ®ãi IFG: dïng ®Ó chØ møc ®ưêng trong huyÕt tư¬ng lóc ®ãi bÞ rèi lo¹n trong kho¶ng: glucose huyÕt tư¬ng lóc ®ãi 110mg/dl (6,1 mmol/l) va < 126mg/dl. Nång ®é glucose huyÕt tư¬ng lóc ®ãi = 110mg/dl ®ưîc coi la giíi h¹n cao
nguon tai.lieu . vn