Xem mẫu

1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑  ± 




NGUYӈN NGӐC MAI(∗)

PHѬѪNG PHÁP PHӒNG VҨN SÂU
TRONG NGHIÊN CӬU NHÂN HӐC
(Mӝt vài kinh nghiӋm tӯ nghiên cӭu trѭӡng hӧp lên ÿӗng
ӣ châu thә Bҳc Bӝ)
Tóm tҳt: Ph͗ng v̭n sâu trong nghiên cͱu nhân h͕c là m͡t trong
nhͷng ph˱˯ng pháp nghiên cͱu quan tr͕ng ÿ͙i vͣi các ngành khoa
h͕c xã h͡i và nhân văn, trong ÿó có ngành nghiên cͱu tôn giáo.
Ph˱˯ng pháp này thích hͫp nh̭t và hi͏u qu̫ nh̭t trong nhͷng
nghiên cͱu làm rõ b̫n ch̭t cͯa v̭n ÿ͉, ÿ͡ng c˯ cͯa hành ÿ͡ng.
Bài vi͇t này chia s̓ m͡t vài kinh nghi͏m áp dͭng ph˱˯ng pháp
ph͗ng v̭n sâu nhân h͕c trong nghiên cͱu tr˱ͥng hͫp lên ÿ͛ng ͧ
châu th͝ B̷c B͡.
Tӯ khóa: ph˱˯ng pháp ph͗ng v̭n sâu, nhân h͕c, lên ÿ͛ng, châu
th͝ B̷c B͡.
Thuұt ngӳ phӓng vҩn (Interview) ÿã ÿѭӧc sӱ dөng khá rӝng rãi cҧ
trong cuӝc sӕng và trong nghiên cӭu khoa hӑc. Theo cách hiӇu thông
thѭӡng, phӓng vҩn là sӵ tiӃp xúc trao ÿәi giӳa chӫ thӇ (ngѭӡi phӓng vҩn)
và khách thӇ (ngѭӡi ÿѭӧc phӓng vҩn, ngѭӡi trҧ lӡi). Tuy nhiên, phӓng
vҩn trong nghiên cӭu nhân hӑc khác vӟi phӓng vҩn trong báo chí hay
phӓng vҩn trao ÿәi giӳa bác sƭ và ngѭӡi bӋnh. Nó không thuҫn túy là
nhӳng hӓi - ÿáp ÿѫn thuҫn, mà nӝi dung phӓng vҩn cҫn phҧi ÿѭӧc chuҭn
bӏ trѭӟc, phҧi tuân thӫ theo mөc tiêu nghiên cӭu, theo ÿӕi tѭӧng ÿã ÿѭӧc
ghi nhұn trong chѭѫng trình nghiên cӭu. Nhà nghiên cӭu cҫn phҧi ÿѭӧc
chuҭn bӏ ӣ mӭc ÿӝ kӻ lѭӥng vӅ kӻ năng và chuyên môn, viӋc ghi chép
cNJng cҫn thӵc hiӋn có hӋ thӕng theo chѭѫng trình ÿѭӧc chuҭn bӏ tӯ trѭӟc
ÿӇ tҥo ÿiӅu kiӋn tӕt nhҩt cho xӱ lý thông tin sau này. Nguӗn thông tin
trong phӓng vҩn không chӍ ÿѫn thuҫn là nhӳng câu trҧ lӡi phҧn ánh ý
thӭc, quan ÿiӇm cӫa khách thӇ, mà còn bao gӗm cҧ các yӃu tӕ khác nhѭ
hành vi, cӱ chӍ, ngôn ngӳ thân thӇ cӫa ngѭӡi trҧ lӡi mà ngѭӡi phӓng vҩn
quan sát ÿѭӧc trong suӕt quá trình tiӃp xúc.


TS. ViӋn Nghiên cӭu Tôn giáo, ViӋn Hàn lâm Khoa hӑc xã hӝi ViӋt Nam.

1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑   



Trong nghiên cӭu khoa hӑc, căn cӭ vào mӭc ÿӝ chuҭn bӏ cNJng nhѭ
ÿһc tính cӫa thông tin thu ÿѭӧc mà phѭѫng pháp phӓng vҩn ÿѭӧc chia
thành nhiӅu loҥi khác nhau: phӓng vҩn sâu, phӓng vҩn bán tiêu chuҭn
(bán cҩu trúc), phӓng vҩn tiêu chuҭn (cҩu trúc); phӓng vҩn trӵc diӋn và
phӓng vҩn qua ÿiӋn thoҥi(1). Nói nhѭ vұy ÿӇ thҩy rҵng, phӓng vҩn trong
nghiên cӭu khoa hӑc cNJng có nhiӅu hình thӭc khác nhau. Bài viӃt này chӍ
ÿi sâu vào mӝt loҥi phӓng vҩn - phӓng vҩn sâu áp dөng trong các nghiên
cӭu nhân hӑc.
Phӓng vҩn sâu là dҥng phӓng vҩn chӍ áp dөng trong nhӳng trѭӡng hӧp
nhà nghiên cӭu ít nhiӅu ÿã xác ÿӏnh ÿѭӧc sѫ bӝ vҩn ÿӅ nghiên cӭu và
nhӳng thông tin cҫn thu thұp cho ÿӅ tài. Mөc tiêu cӫa phӓng vҩn sâu
không phҧi ÿӇ hiӇu mӝt cách ÿҥi diӋn, khái quát vӅ tәng thӇ mà giúp hiӇu
sâu, hiӇu kӻ vӅ mӝt vҩn ÿӅ nhҩt ÿӏnh. Vì vұy, trong phӓng vҩn sâu, ngѭӡi
phӓng vҩn hoàn toàn tӵ do trong cách dүn dҳt cuӝc phӓng vҩn cNJng nhѭ
trong cách xӃp ÿһt trình tӵ các câu hӓi, thұm chí cҧ cách thӭc ÿһt các câu
hӓi nhҵm thu thұp ÿѭӧc thông tin mong muӕn.
Phӓng vҩn sâu thѭӡng áp dөng cho nhӳng tìm hiӇu vӅ nguyên nhân
cӫa mӝt hành ÿӝng hay mӝt loҥt hành ÿӝng nào ÿó gҳn vӟi nhӳng trѭӡng
hӧp cө thӇ. Nhѭ vұy, trѭӟc khi tiӃn hành phӓng vҩn, viӋc xác ÿӏnh ÿѭӧc
ÿӕi tѭӧng phӓng vҩn là vô cùng quan trӑng. Hӑ phҧi là nhӳng trѭӡng hӧp
tiêu biӇu, có tính ÿҥi diӋn và ÿҧm bҧo thông tin mà hӑ cung cҩp hoàn toàn
phөc vө ÿѭӧc cho nghiên cӭu cӫa nhà nghiên cӭu. Chính xác hѫn, hӑ
phҧi là nhӳng ngѭӡi liên quan nhiӅu ÿӃn mөc tiêu nghiên cӭu và ÿҧm bҧo
thông tin thu ÿѭӧc tӯ nhӳng khách thӇ này hoàn toàn có thӇ thӓa mãn cho
nhӳng câu hӓi nghiên cӭu mà nhà nghiên cӭu ÿһt ra. Do vұy, viӋc xác
ÿӏnh tiêu chí nghiên cӭu trѭӡng hӧp ÿóng vai trò hӃt sӭc quan trӑng. ViӋc
xác ÿӏnh tiêu chí nghiên cӭu trѭӡng hӧp không phҧi ngay tӯ lúc bҳt ÿҫu
xác ÿӏnh vҩn ÿӅ nghiên cӭu ÿã có thӇ hình dung và thiӃt kӃ chính xác, mà
là kӃt quҧ cӫa viӋc tìm hiӇu vӅ ÿӕi tѭӧng nghiên cӭu và sau mӝt quá trình
ÿiӅn dã thӵc tӃ.
Cө thӇ, trong nghiên cӭu riêng, sau khi ÿi ÿiӅn dã thӵc tӃ ӣ khu vӵc
châu thә Bҳc Bӝ và ÿӏa bàn ÿô thӏ Hà Nӝi, chúng tôi nhұn thҩy có hai loҥi
ÿiӋn thӡ thѭӡng xuyên tә chӭc các nghi lӉ lên ÿӗng: Mӝt là, ÿiӋn công
(ÿiӋn thӡ Mүu, ban Ĉӭc Ông tҥi các di tích lӏch sӱ văn hóa công cӝng
nhѭ chùa, ÿӅn, phӫ. Ӣ ÿó, Ĉӗng Thҫy ÿӗng thӡi là thӫ nhang ӣ ÿӅn, phӫ
hoһc là sѭ trө trì chùa). Hai là, ÿiӋn tѭ gia (ÿiӋn thӡ tҥi nhà riêng cӫa

36

1JX\ʂQ 1J͍F 0DL 3KɉɇQJ SKiS SK͏QJ YɢQ VkX«



ngѭӡi có căn ÿӗng. Ӣ ÿây, chӫ ÿiӋn cNJng là chӫ gia ÿình). Nhӳng ÿiӋn
này ÿӅu có nhӳng bҧn hӝi riêng cӫa mӛi Ĉӗng Thҫy.
Tӯ thӵc tӃ này, chúng tôi ÿã ÿѭa ra tiêu chí chӑn ÿӕi tѭӧng phӓng vҩn
nhѭ sau:
Nhóm 1: Ĉ͛ng Th̯y
- Tiêu chí thӭ nhҩt: Hӑ phҧi là chӫ ÿiӋn tѭ và mӝt sӕ là quҧn lý ÿiӋn
công; là nhӳng ngѭӡi ÿã làm Ĉӗng lâu năm, có tҫn suҩt lên ÿӗng nhiӅu
trong sӕ các ÿӋ tӱ cӫa tín ngѭӥng Tӭ Phӫ; có nhiӅu kinh nghiӋm và hiӇu
biӃt sâu vӅ nghi lӉ lên ÿӗng.
- Tiêu chí thӭ 2: Hӑ phҧi ÿҥi diӋn cho hai ÿӏa phѭѫng là Hà Nӝi (nѫi
có tӹ lӋ ngѭӡi lên ÿӗng nhiӅu nhҩt) và Nam Ĉӏnh (cái nôi cӫa nghi lӉ lên
ÿӗng - vӟi tѭ cách quê gӕc cӫa 2 vӏ thánh nәi tiӃng linh thiêng là Thánh
Trҫn và Thánh Mүu).
- Tiêu chí thӭ 3: Hӑ phҧi ÿҥi diӋn cho hai hoàn cҧnh: “trình” ÿӗng tӯ
thuӣ bé (do ÿѭӧc cho là có căn ÿӗng); trình ÿӗng và trӣ thành Ĉӗng Thҫy
khi ÿã lӟn tuәi.
- Tiêu chí thӭ 4: Hӑ ÿҥi diӋn cho hai hình thӭc nghӅ nghiӋp: nghӅ
buôn bán (ÿѭӧc coi là gҳn rҩt chһt vӟi tín ngѭӥng này) và nghӅ khác.
- Tiêu chí thӭ 5: Hӑ phҧi ÿҥi diӋn cho hai giӟi: Ĉӗng nӳ và Ĉӗng nam.
Nhóm 2: Ĉ͛ng lính, con nhang ÿ͏ t͵, cung văn, ng˱ͥi làm mã
Ĉӕi tѭӧng này là thành viên chính thӭc cӫa các bҧn hӝi nêu trên. Hӑ
cNJng là nhӳng ngѭӡi thѭӡng xuyên ÿӃn lӉ bái hay tham dӵ nghi lӉ, thұm
chí trӵc tiӃp tә chӭc lên ÿӗng tҥi ÿiӋn thӡ cӫa Ĉӗng Thҫy.
Sau khi chӑn ÿѭӧc hai nhóm ÿӕi tѭӧng chính, chúng tôi tұp trung
phӓng vҩn sâu Ĉӗng Thҫy và các thành viên trong bҧn hӝi cӫa hӑ.
ViӋc ÿѭa ra ÿѭӧc nhӳng tiêu chí ÿúng sӁ giúp nhà nghiên cӭu xác
ÿӏnh khách thӇ nghiên cӭu trên thӵc ÿӏa hoһc trong quá trình giao tiӃp tҥi
thӵc ÿӏa. ĈiӅu quan trӑng nhҩt cӫa công viӋc này là các thông tin thu vӅ
sӁ có tính ÿҥi diӋn và tính chính xác cao. Sau khi xác ÿӏnh ÿѭӧc tiêu chí
nghiên cӭu trѭӡng hӧp, nhà nghiên cӭu mӟi bҳt tay vào ÿiӅn dã và thӵc
hiӋn phӓng vҩn nhân hӑc. Trên thӵc tӃ, trong phӓng vҩn sâu nhiӅu khi
còn phát sinh nhӳng vҩn ÿӅ mà nhà nghiên cӭu chѭa hình dung ra hӃt. Vì
vұy, trѭӟc khi tiӃn hành phӓng vҩn, nhà nghiên cӭu cҫn phҧi tuân thӫ mӝt
sӕ yêu cҫu vӅ thiӃt bӏ, tâm lý, kӻ thuұt ghi chép.

37

1JKLrQ FͩX 7{Q JLiR 6͑   



- Yêu cҫu vӅ thiӃt bӏ: Chuҭn bӏ ÿҫy ÿӫ máy ghi âm, máy chөp ҧnh,
máy quay phim và các giҩy tӡ cҫn thiӃt khác.
- Yêu cҫu vӅ công tác chuҭn bӏ: Trѭӟc khi xuӕng ÿӏa bàn, nhà nghiên
cӭu cҫn chuҭn bӏ các nӝi dung cҫn phӓng vҩn. Nhӳng nӝi dung này phҧi
ÿҧm bҧo bám sát mөc tiêu nghiên cӭu.
- Yêu cҫu vӅ công viӋc ghi chép: Ghi chép trong phӓng vҩn sâu phҧi
hӃt sӭc nghiêm túc, càng chi tiӃt càng tӕt. Có 3 loҥi ghi chép trong phӓng
vҩn sâu nhân hӑc, gӗm:
+ Ghi chép trѭӟc khi phӓng vҩn: ghi chép vӅ không gian, thӡi gian,
bӕi cҧnh, tình huӕng, thái ÿӝ cӫa ngѭӡi trҧ lӡi trѭӟc khi xҧy ra cuӝc
phӓng vҩn.
+ Ghi chép trong khi phӓng vҩn: ghi chép trung thành vӟi cách sӱ
dөng tӯ ngӳ, hành vi cӫa ngѭӡi trҧ lӡi, không ghi tóm tҳt, không ghi theo
cách hiӇu chӫ quan cӫa ngѭӡi phӓng vҩn; hҥn chӃ tӕi ÿa viӋc cҳt bӟt hoһc
ghi khái quát câu trҧ lӡi. Cách ghi chép này sӁ tránh ÿѭӧc tình trҥng
thông tin bӏ dӏch chuyӇn bӣi ý ÿӗ chӫ quan cӫa ngѭӡi ÿѭӧc phӓng vҩn.
Trong trѭӡng hӧp có máy ghi âm thì viӋc ghi tóm tҳt có thӇ ÿѭӧc chҩp
nhұn, nhѭng nhà nghiên cӭu cNJng cҫn lѭu ý vì máy ghi âm chӍ ghi lҥi
ÿѭӧc tiӃng nói, còn các cӱ chӍ, hành vi thì không thӇ, trong khi nhӳng
ngôn ngӳ này lҥi chiӃm tӟi 75% thông tin(2). Vì vұy, ngѭӡi phӓng vҩn
phҧi ghi chép ÿҫy ÿӫ các cӱ chӍ, ÿiӋu bӝ và cách thӇ hiӋn cҧm xúc khi nói
cӫa ngѭӡi trҧ lӡi phӓng vҩn ÿӇ tiӋn cho viӋc phân tích thông tin sau này.
+ Ghi chép sau mӛi cuӝc phӓng vҩn, còn ÿѭӧc gӑi là “nhұt ký thӵc
ÿӏa”: Sau mӛi ngày làm viӋc, ngѭӡi nghiên cӭu phҧi ghi chép lҥi ÿҫy ÿӫ
lӏch trình làm viӋc ӣ thӵc ÿӏa, nhӳng nhұn xét ban ÿҫu vӅ ngày làm viӋc,
nhӳng ý tѭӣng nҧy sinh trong ngày làm viӋc, nhӳng nhұn ÿӏnh ban ÿҫu vӅ
hiӋn tѭӧng vӯa phӓng vҩn. Ĉһc biӋt, nhà nghiên cӭu phҧi xem xét lҥi tҩt
cҧ nhӳng thông tin ÿã thu ÿѭӧc trong ngày, phát hiӋn vҩn ÿӅ mӟi phát
sinh, vҩn ÿӅ gì chѭa thӓa ÿáng ÿӇ ÿѭa vào nӝi dung phӓng vҩn ngày hôm
sau, hoһc kiӇm tra lҥi trong buәi phӓng vҩn lҫn sau, hay kiӇm tra lҥi ӣ
nhӳng khách thӇ khác có liên quan. Trong phӓng vҩn nghiên cӭu trѭӡng
hӧp, kӻ thuұt này ÿѭӧc gӑi là kӻ thuұt trӣ ÿi, trӣ lҥi (kiӇm tra lҥi thông
tin). Do yêu cҫu này trong nghiên cӭu trѭӡng hӧp, nên viӋc phӓng vҩn
sâu phҧi áp dөng vӟi mӝt khách thӇ nhiӅu lҫn.

38

1JX\ʂQ 1J͍F 0DL 3KɉɇQJ SKiS SK͏QJ YɢQ VkX«



ViӋc thӵc hiӋn mӛi cuӝc phӓng vҩn sâu nên ÿi theo vҩn ÿӅ chӭ không
nên máy móc hӓi tҩt cҧ các câu hӓi vӟi ÿӕi tѭӧng ÿѭӧc nghiên cӭu. Cách
ÿһt câu hӓi trong phӓng vҩn sâu cNJng ÿòi hӓi trình ÿӝ kӻ thuұt nhҩt ÿӏnh.
ĈӇ cho ÿӕi tѭӧng tӵ do thӇ hiӋn quan ÿiӇm, ngѭӡi hӓi không nên ngҳt lӡi
trӯ phi ngѭӡi ÿѭӧc phӓng vҩn ÿӅ cұp ÿӃn nhӳng thông tin quá xa mөc
tiêu nghiên cӭu. Câu hӓi ÿӇ ngѭӡi trҧ trình bày ÿѭӧc nhiӅu nhҩt, thoҧi
mái nhҩt phҧi là nhӳng câu hӓi mӣ. Cách phӓng vҩn này còn ÿѭӧc gӑi là
phӓng vҩn tӵ do.
Trong phӓng vҩn sâu, sӵ tác ÿӝng giӳa ngѭӡi hӓi và ngѭӡi trҧ lӡi ҧnh
hѭӣng không nhӓ tӟi kӃt quҧ cuӝc phӓng vҩn. ĈiӅu này ÿòi hӓi ngѭӡi
phӓng vҩn phҧi có nhӳng kӻ năng nghӅ nghiӋp nhҩt ÿӏnh. ĈӇ có ÿѭӧc
nhӳng thông tin khách quan, ngѭӡi phӓng vҩn không nên hӓi nhӳng câu
gӧi ý, mӟm lӡi. Tuy nhiên, khi gһp phҧi nhӳng vҩn ÿӅ nhҥy cҧm khiӃn
ngѭӡi trҧ lӡi lo ngҥi, ví dө nhѭ thu nhұp, tình dөc, bí quyӃt làm ăn… thì
ngѭӡi phӓng vҩn không nên nóng vӝi thu thұp thông tin, mà cҫn kiên
nhүn chӡ ÿӧi thӡi cѫ, hoһc có thӇ mӣ rӝng chӫ ÿӅ phӓng vҩn sang hѭӟng
khác. Khi khách thӇ mҩt cҧnh giác, ngѭӡi phӓng vҩn có thӇ ÿӝt ngӝt trӣ
lҥi vҩn ÿӅ ÿã bӏ tӯ chӕi. Trong nhiӅu tình huӕng, ngѭӡi phӓng vҩn có thӇ
dùng cách hӓi kiӇm chӭng nhӳng nӝi dung xung quanh vҩn ÿӅ ÿó ÿӇ tӵ
rút ra nhӳng ÿiӅu mình cҫn.
Chҷng hҥn, khi chúng tôi muӕn biӃt thông tin vӅ nghӅ làm vàng mã
phөc vө nghi lӉ lên ÿӗng, thông thѭӡng ngѭӡi trҧ lӡi lҧng tránh do lo sӧ
bӏ thu thuӃ thu nhұp, thuӃ kinh doanh cao, nhiӅu ngѭӡi sӁ lao vào nghӅ
cӫa hӑ,… Trong trѭӡng hӧp này, chúng tôi phҧi hӓi các vҩn ÿӅ liên quan
gián tiӃp nhѭ mӝt ÿàn mã lӉ gӗm nhӳng thӭ gì, mҩt bao nhiêu loҥi giҩy
bӗi, mӛi loҥi giҩy bao nhiêu tiӅn, ÿan cӕt mã hӃt bao nhiêu, nӃu mua sҹn
cӕt mã thì giá bao nhiêu, tӕn bao nhiêu hӗ, bao nhiêu giҩy, nhӳng vұt liӋu
này mua ӣ ÿâu,v.v… Mӝt sӕ ngѭӡi ÿѭӧc phӓng vҩn trҧ lӡi rõ giá, song có
trѭӡng hӧp chӍ nói ÿӏa chӍ mua và nhà nghiên cӭu phҧi ÿӃn tұn nѫi ÿó ÿӇ
kiӇm chӭng vӅ giá. Khi biӃt ÿích xác chi phí cӫa tӯng nguyên liӋu, nhà
nghiên cӭu có thӇ tӵ ÿӏnh giá, phҫn kiӇm chӭng sӁ dành hӓi ngѭӡi thѭӡng
xuyên ÿһt mua mã lӉ. Vӟi cách này, chúng tôi ÿã tính ra ÿѭӧc sӕ tiӅn lӡi
cӫa mӝt bӝ ÿàn mã mà nhӳng hӝ làm vàng mã thu ÿѭӧc. Ĉӕi chiӃu vӟi
ngày công lao ÿӝng hoàn tҩt mӝt bӝ mã, chúng tôi có thӇ biӃt ÿѭӧc ngày
công cӫa mӝt thӧ thӫ công làm nghӅ này.

39

nguon tai.lieu . vn