Phong trào khôi phục tập quán, tín ngưỡng cổ truyền tại một số làng xã đồng bằng sông Hồng - Lê Mạnh Năm

60 X· héi häc sè 3 (83), 2003 Phong trµo kh«i phôc tËp qu¸n - tÝn ng−ìng cæ truyÒn ë mét sè lµng x· vïng ch©u thæ s«ng Hång Lª M¹nh N¨m Më ®Çu Nh÷ng n¨m gÇn ®©y t¹i c¸c vïng n«ng th«n vïng ch©u thæ s«ng Hång, ng−êi ta thÊy næi lªn c¸c ho¹t ®éng tËp thÓ mµ cã ng−êi gäi lµ “trë vÒ truyÒn thèng”. §ã lµ c¸c ho¹t ®éng nh− x©y söa må m¶, nhµ thê, ®×nh, chïa vµ tæ chøc l¹i lÔ héi… Chóng t«i t¹m gäi c¸c ho¹t ®éng võa kÓ trªn lµ phong trµo kh«i phôc tËp qu¸n - tÝn ng−ìng cæ truyÒn trong c¸c nhãm vµ céng ®ång lµng x·. Cã thÓ cho r»ng, nh÷ng nç lùc tËp thÓ trong viÖc kh«i phôc tËp qu¸n - tÝn ng−ìng ®· trë thµnh phong trµo x· héi ë hÇu kh¾p c¸c lµng x·. §©y lµ lo¹i phong trµo mang b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc, diÔn ra theo h−íng t¸i t¹o vµ ph¸t huy c¸c gi¸ trÞ cæ truyÒn nh»m thÝch øng víi nh÷ng chuyÓn ®æi kinh tÕ - x· héi trong nh÷ng n¨m ®æi míi võa qua. N¨m 2002 chóng t«i ®· s¬ bé t×m hiÓu phong trµo ®ã ë mét sè lµng x· kh¸c nhau thuéc ch©u thæ s«ng Hång. §ã lµ c¸c x·: Ninh HiÖp, B¸t Trµng (huyÖn Gia L©m, ngo¹i thµnh Hµ Néi); Thanh LiÖt (huyÖn Thanh Tr×, ngo¹i thµnh Hµ Néi) vµ Tam S¬n (huyÖn Tõ S¬n, tØnh B¾c Ninh)… Trong bµi viÕt nµy, chóng t«i sÏ m« t¶ vµi nÐt vÒ phong trµo vµ b−íc ®Çu ®−a ra c¸c nguyªn nh©n cña nã. I. Phong trµo x©y söa må m¶, nhµ thê, ®×nh chïa vµ tæ chøc l¹i lÔ héi ë c¸c lµng x· Phong trµo cã nhiÒu lo¹i h×nh ho¹t ®éng kh¸c nhau vµ chóng còng diÔn ra theo nh÷ng quy m« kh¸c nhau. V× vËy, cã thÓ m« t¶ diÖn m¹o phong trµo theo c¸c lo¹i ho¹t ®éng, tõ c¸c nhãm gia ®×nh ®Õn céng ®ång lµng x·. 1. Phong trµo x©y söa må m¶ vµ nhµ thê dßng hä §i qua c¸c nÎo ®−êng ë vïng n«ng th«n, nÕu quan s¸t chót Ýt ng−êi ta ®Òu cã thÓ thÊy trªn c¸c cån b·i nghÜa ®Þa, th−êng ë r×a lµng hoÆc c¹nh c¸nh ®ång, ®· næi lªn c¶nh s¾c míi. C¸c nghÜa ®Þa kh«ng cßn t×nh tr¹ng nh÷ng nÊm cá ®Ó hoang, Èn khuÊt vµ khã x¸c ®Þnh nguån gèc th©n chñ. Cã n¬i, c¶nh t−îng nh×n tõ xa, l¹i tùa nh÷ng chßm nhµ ë thu nhá. Nã gîi cho ng−êi ta nhí tíi c©u nãi x−a “sèng nhµ, ë må”, hoÆc vÒ c¸i quan niÖm kh¸ ®Æc biÖt trong quan hÖ gi÷a nh÷ng ng−êi ®ang sèng vµ ng−êi ®· khuÊt. Qua t×m hiÓu th× ho¹t ®éng x©y söa må m¶ ®−îc ng−êi lµng x· cho biÕt nh− sau: “§Æc biÖt lµ vÒ må m¶, hÇu nh− nhµ nµo còng lµm” (Chñ tÞch x· Ninh HiÖp, Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn Lª M¹nh N¨m 61 24/8/2002); “X©y må m¶ th× nhµ nµo còng lµm” (Chñ tÞch x· B¸t Trµng, 7/9/2002); “C¸c gia ®×nh nh÷ng n¨m gÇn ®©y ®Òu cã tu bæ, x©y söa må m¶” (Tr−ëng th«n Vùc, x· Thanh LiÖt, 12/9/2002); “Cã ®Õn 70 - 80% gia ®×nh trong th«n t«i ®· x©y söa l¹i må m¶” (Tr−ëng th«n Phóc Tinh, x· Tam S¬n, 3/10/2002).1 Nh− vËy, qua nh÷ng n¨m ®æi míi võa qua, hÇu hÕt c¸c gia ®×nh ë c¸c lµng x· ®Òu tiÕn hµnh x©y söa l¹i må m¶ cña gia ®×nh vµ dßng hä m×nh. §©y lµ ho¹t ®éng mang tÝnh phong trµo nªn mäi ng−êi còng dÔ nhËn thÊy. Nh−ng phong trµo còng cã nh÷ng thÓ hiÖn riªng, nh− vÒ diÔn biÕn, vÒ møc ®Çu t−, kiÓu c¸ch x©y söa vµ qui −íc t¹i mçi lµng x·. Phong trµo cã diÔn ra sím h¬n ë c¸c x· cã ngµnh nghÒ vµ kinh tÕ ph¸t triÓn kh¸ nh− Ninh HiÖp, B¸t Trµng. Ngay tõ ®Çu nh÷ng n¨m ®æi míi c¸c gia ®×nh ®· tiÕn hµnh qui tËp vµ x©y l¹i må m¶ cña gia ®×nh m×nh. Ng−êi d©n cho biÕt, cø vµo cuèi n¨m thêi tiÕt hanh kh« lµ dÞp thuËn lîi cho c¸c ho¹t ®éng nµy. Lóc ®Çu, viÖc x©y söa còng chØ lµm ®¬n gi¶n. Ng−êi ta x©y khu«n lªn trªn nh÷ng mé ®· “sang nhµ” (hay sang tiÓu) ®Ó gi÷ l¹i phÇn mé, nh− vÉn th−êng thÊy ë c¸c nghÜa trang. VÒ sau, khi nhiÒu ng−êi cïng lµm, l¹i cã ganh ®ua nhau mµ qua c¸c n¨m, diÖn m¹o x©y söa trªn c¸c nghÜa ®Þa còng cã nhiÒu h×nh nhiÒu vÎ, kÝch th−íc vµ kiÓu c¸ch x©y kh¸c nhau, khiÕn cho c¸c ®Þa ph−¬ng còng ph¶i ra nh÷ng qui chÕ cô thÓ cho nghÜa trang. Phong trµo còng lµm n¶y sinh thø dÞch vô míi, nh− c¸c mÉu nhµ må cßn ®−îc c¸c cöa hµng thiÕt kÕ vµ x©y ®¾p s½n, cã thÓ chän mua mang vÒ ®Æt lªn c¸c phÇn mé cña tõng gia ®×nh. Qua c¸c lµng x· th× chi phÝ cho x©y söa mét ng«i mé còng xª dÞch tõ vµi tr¨m ®Õn vµi triÖu. T¹i Thanh LiÖt, ng−êi tr−ëng th«n Vùc cho biÕt: møc chi phÝ b×nh qu©n ®Ó x©y mét ng«i mé lµ 1 triÖu ®ång. Cã nhµ lµm nhiÒu, quy tô l¹i 22 ng«i mé hÕt 22 triÖu ®ång. Phong trµo còng lµm xuÊt hiÖn nh÷ng “tÊm lßng c«ng ®øc”, nh− cã ng−êi ®ãng gãp 50 triÖu ®ång cho viÖc x©y söa nghÜa trang. Cïng víi viÖc x©y söa må m¶, c¸c ho¹t ®éng söa sang vµ t«n t¹o n¬i thê cóng, cïng nh÷ng sinh ho¹t giç ch¹p còng ®−îc kh¬i dËy vµ diÔn ra s«i næi h¬n trong gia ®×nh vµ dßng hä. Theo tÝn ng−ìng cæ truyÒn, ng−êi lµng x· vÉn dµnh n¬i trang träng nhÊt trong ng«i nhµ ®Ó ®Æt bµn thê gia tiªn. Nay cã ®iÒu kiÖn x©y nhµ lªn tÇng th× n¬i thê cóng vÉn ®−îc −u tiªn ®Æt ë tÇng trªn cã kh«ng gian vµ phÇn m¸i ®−îc trang trÝ riªng, lµm t«n thªm c¸c nghi lÔ thê cóng. D−êng nh−, còng b¾t ®Çu tõ mçi gia ®×nh mµ c¸c tËp tôc c¸c lÔ nghi cã ®iÒu kiÖn më réng trong tõng dßng hä. Nh÷ng ng−êi cïng huyÕt thèng ®· t×m gÆp nhau trong ngµy giç tæ hä téc. Ng−êi ta ®äc l¹i gia ph¶, «n l¹i céi nguån chia sÎ niÒm céng c¶m huyÕt thèng vµ cïng bµn viÖc x©y söa l¹i nhµ thê hä. “C¸c dßng hä ë ®©y ®Òu tæ chøc giç hä. Ng−êi ta ®Ò cao tinh thÇn v¨n hãa 1 §ît kh¶o s¸t nµy chóng t«i ®· pháng vÊn 40 tr−êng hîp, ®¹i diÖn cho c¸c thµnh phÇn x· héi lµ ChÝnh quyÒn, ®oµn thÓ vµ hé d©n, mçi x· kh¶o s¸t mét ngµy. V× vËy, nh÷ng ý kiÕn trÝch dÉn tiÕp theo trong bµi viÕt nµy ®Òu cã cïng sè ngµy nh− ®· ghi ë mçi x·. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn 62 Phong trµo kh«i phôc tËp qu¸n - tÝn ng−ìng … dßng téc, t×m vÒ céi nguån, truyÒn thèng” (Chñ tÞch Héi cùu chiÕn binh x· Ninh HiÖp); “ë B¸t Trµng cã ban §ång téc. GÇn ®©y c¸c sinh ho¹t dßng hä trë nªn s«i næi h¬n…” (Mét ng−êi d©n ë x· B¸t Trµng); “T«i lµ chi tr−ëng, t«i cã mêi häp sè anh em l¹i ®Ó bµn b¹c söa sang nhµ thê hä. Mäi ng−êi ®Òu h−ëng øng, tù nguyÖn ®ãng gãp” (Chñ tÞch Héi ng−êi cao tuæi x· Thanh LiÖt); “Sinh ho¹t dßng hä ®−îc t¸i t¹o l¹i toµn diÖn, nh− tiÕn hµnh kh«ng chØ giç ch¹p, t«n t¹o nhµ thê mµ cßn ph©n biÖt nam lµ chÝnh” (Tr−ëng th«n Phóc Tinh x· Tam S¬n). Tuy nhiªn, còng tuú ®iÒu kiÖn vµ truyÒn thèng ë tõng n¬i mµ phong trµo còng cã biÓu thÞ kh¸c nhau. B¸t Trµng lµ x· cã truyÒn thèng b¶o tån ®−îc nhiÒu nhÊt sè nhµ thê hä. Lµng cã 19 dßng téc th× ®· 17 nhµ thê hä téc ®−îc x©y dùng riªng vµ vÉn ®−îc tr«ng nom tu bæ th−êng xuyªn. ë Ninh HiÖp, nhiÒu nhµ thê hä l©u nay ®−îc bè trÝ kÕt hîp trong nhµ ë cña vai tr−ëng téc, nh−ng còng ®−îc t«n t¹o l¹i b»ng c¸ch mua s¾m thªm hoµnh phi, c©u ®èi hoÆc con ch¸u x©y thªm nhµ ë míi bªn c¹nh. T¹i Thanh LiÖt, mét sè hä tiÕn hµnh x©y l¹i nhµ thê míi trªn ®Êt tæ t«ng ®Ó l¹i. Cã hä cßn ®ßi l¹i ®Êt cña nhµ thê hä téc m×nh, mµ tr−íc ®©y ®· ®−a vµo hîp t¸c x·… Nh− vËy, cïng víi phong trµo x©y söa må m¶ c¸c viÖc lµm t«n t¹o n¬i thê cóng trong gia ®×nh vµ dßng téc ®Ó ®¸p øng nhu cÇu nghi lÔ vµ céng c¶m céi nguån huyÕt thèng còng lµ nh÷ng hµnh vi tiÕp theo vµ hîp thµnh trong phong trµo kh«i phôc tËp qu¸n - tÝn ng−ìng chung ë lµng x·. 2. Phong trµo trïng tu ®×nh, chïa vµ tæ chøc l¹i lÔ héi NÕu viÖc x©y må m¶ vµ söa sang n¬i thê cóng gia téc lµ hµnh vi riªng cña tõng gia ®×nh, tõng dßng hä th× c¸c ho¹t ®éng trïng tu ®×nh chïa vµ tæ chøc l¹i lÔ héi l¹i ®ßi hái sù tham gia chung cña c¶ céng ®ång lµng x·. NÕu ch−a cã nh÷ng nç lùc chung trong tõng céng ®ång th× viÖc x©y söa ®×nh chïa vµ tæ chøc l¹i lÔ héi còng ch−a trë thµnh phong trµo ë c¸c lµng x·. Qua kh¶o s¸t, chóng t«i ghi l¹i phong trµo qua nh÷ng biÓu thÞ d−íi ®©y: Nh÷ng biÓu thÞ Lo¹i c«ng tr×nh trïng tu (hoÆc x©y l¹i) Sè l−îng (ng«i) N¨m trïng tu gÇn nhÊt Møc kinh phÝ (triÖu ®ång) Sè lÔ héi ®−îc tæ chøc l¹i trong n¨m X· §×nh Ninh HiÖp Chïa §×nh B¸t Trµng Chïa §×nh Thanh LiÖt Chïa §×nh Tam S¬n Chïa 3 1998 100 3 1994 500 2 1992 90 2 1997 400 2001 300 3 2002 60 3 2001 3.000 4 2000 150 4 2000 500 CÊp th«n CÊp x· (lµng) 3 2 2 3 4 Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn Lª M¹nh N¨m 63 B¶ng trªn cho thÊy, tõ ®Çu nh÷ng n¨m 90, hÖ thèng ®×nh, chïa (ngoµi ra cßn cã ®Òn, miÕu, v¨n chØ…) ë c¸c lµng x· ®Òu Ýt nhiÒu ®−îc tu bæ hoÆc x©y dùng l¹i theo nh÷ng h×nh mÉu cò. Tõ ®ã, còng thÊy thªm r»ng sè l−îng ®×nh chïa ®−îc trïng tu còng kh¸ t−¬ng øng víi sè lµng (th«n) ®· cã ë c¸c x·, khi ng−êi d©n cña mçi lµng cã mong muèn t¸i t¹o l¹i nh÷ng biÓu t−îng mµ ®×nh hay chïa cã thÓ ®em l¹i cho hä. NÐt kh¸c nhau, cã thÓ lµ do møc ®é xuèng cÊp cña mçi c«ng tr×nh, ®iÒu kiÖn vµ kh¶ n¨ng tæ chøc vËn ®éng ë mçi lµng x· mµ c¸c ®ît trïng tu, thêi gian trïng tu nhiÒu hay Ýt, sím hay muén. Nh÷ng lµng x· cã ngµnh nghÒ vµ kinh tÕ ph¸t triÓn kh¸ còng tiÕn hµnh trïng tu ®−îc sím h¬n, nh− §×nh B¸t Trµng trïng tu vµo n¨m 1992, Chïa Tr¨m gian Ninh HiÖp ®−îc tu bæ vµo n¨m 1994, lµ nhê phÇn lín vµo søc ®ãng gãp cña d©n . Nh÷ng lµng x· n«ng nghiÖp nh− Thanh LiÖt, Tam S¬n viÖc x©y söa cã diÔn ra muén h¬n. Tuy nhiªn c¸c ho¹t ®éng t«n t¹o kh¸c còng ®· diÔn ra sím. Ch¼ng h¹n, t¹i Thanh LiÖt, ng«i §×nh Néi (thê danh nh©n Chu V¨n An) n¨m 1995 d©n lµng ®· t¹c l¹i t−îng ®Ó thê. §×nh Ngo¹i (Thê L·o t−íng Ph¹m Tu) n¨m 1996 ®· t¹c l¹i ®−îc ®éi ngùa vµ n¨m 1998 t−îng gç ®Ó thê còng t¹c xong ®Ó lµm lÔ yªn vÞ. Tõ n¨m 2001, nhµ thê tæ vµ nhµ thê mÉu cña chïa ®ang ®−îc trïng tu l¹i, gÇn nh− x©y míi, víi kho¶n kinh phÝ kh¸ lín. §i liÒn víi viÖc trïng tu ®×nh chïa lµ c¸c ho¹t ®éng lÔ héi còng ®−îc tæ chøc l¹i, cã thÓ ë cÊp lµng (nh− B¸t Trµng, Tam S¬n), cÊp x· (Ninh HiÖp) hay c¶ ë cÊp lµng cÊp x· (Thanh LiÖt), nh− ®Ó hîp thµnh mét thÓ liªn hoµn cña phong trµo. Nh− ë B¸t Trµng, cø vµo trung tuÇn th¸ng riªng hµng n¨m, lµng l¹i tæ chøc lÔ héi linh ®×nh, cã r−íc n−íc, r−íc Th¸nh, tÕ lÔ vµ c¸c trß vui: cê ng−êi, chäi gµ, h¸t ca trï… diÔn ra ë c¶ ®×nh, chïa vµ cã mÆt ®«ng ®ñ d©n lµng. Ho¹t ®éng lÔ héi ®ßi hái c«ng t¸c tæ chøc ph¶i chÆt chÏ, ph¶i cã sù thèng nhÊt kÕt hîp gi÷a c¸c nhãm x· héi, c¸c néi dung mµ l¹i ph¶i mang b¶n s¾c riªng cña mçi lµng x·. Qua qu¸ tr×nh vËn ®éng ®Ó kh«i phôc lÔ héi, ng−êi ta còng thÊy vai trß cña c¸c nhãm tá ra Ýt nhiÒu kh¸c nhau, nh− ë B¸t Trµng vai trß cña tiÓu ban v¨n hãa x· ®−îc nhiÒu ng−êi nãi ®Õn, cßn ë Thanh LiÖt phÇn c«ng søc ®¸ng kÓ l¹i ë héi ng−êi cao tuæi. Nh−ng nh×n chung xu h−íng chung ë c¸c lµng ®Òu t×m l¹i nh÷ng h×nh thøc tæ chøc nh− ®· cã trong x· héi cæ truyÒn. Ng−êi ta cè g¾ng ®äc l¹i nh÷ng ghi chÐp trong H−¬ng −íc, håi cè l¹i nh÷ng t×nh tiÕt qua líp ng−êi cao tuæi ®Ó ®Þnh ra tæ chøc, chän ra nghi thøc vµ trß diÔn trong lÔ héi. Nh− ë Tam S¬n, mçi lµng tù ®øng ra tæ chøc lÔ héi riªng; Ban lÔ héi do d©n ®Þnh ra gåm c¸c thµnh phÇn: ban viÖc lµng, ng−êi cao tuæi vµ chÝnh quyÒn. Ban viÖc lµng (cßn gäi lµ ban Kh¸nh tiÕt hay ban ¤ng §¸n) ®−îc chän theo tiªu chuÈn kh¸ “chÆt chÏ”, cã pháng theo nh÷ng yªu cÇu ®· ghi trong H−¬ng −íc cò (nh− kh«ng cã tang bôi, anh em ®oµn kÕt, tuæi tõ 49 vµ hµnh sù theo tËp tôc). Ban sÏ chñ tr× phÇn lÔ, cßn phÇn héi c¸c tæ chøc quÇn chóng kÕt hîp thùc hiÖn, cã thÓ tuú ®iÒu kiÖn hµng n¨m… Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.ac.vn 64 Phong trµo kh«i phôc tËp qu¸n - tÝn ng−ìng … Tãm l¹i, cã thÓ nãi r»ng, yªu cÇu trïng tu ®×nh chïa vµ tæ chøc l¹i lÔ héi ®· nhËn ®−îc sù h−ëng øng réng r·i vµ ®ãng gãp tù nguyÖn cña ng−êi d©n. Tho¹t tiªn, phong trµo cã thÓ ®−îc khëi x−íng tõ giíi PhËt tö, qua s¸ng kiÕn quyªn gãp tõ kh¸ch thËp ph−¬ng ®Ó tu bæ l¹i chïa chiÒn, sau n÷a lµ chñ tr−¬ng cña Nhµ n−íc qua viÖc xÕp h¹ng c¸c di tÝch lÞch sö - v¨n hãa vµ hç trî kinh phÝ ®Ó b¶o tån c¸c di s¶n… mµ c¸c ho¹t ®éng còng tõng b−íc trë thµnh phong trµo ë c¸c lµng x·. 3. Vµi nhËn xÐt chung Qua nh÷ng biÓu thÞ vµ diÔn biÕn cña phong trµo, b−íc ®Çu cã thÓ rót ra c¸c nhËn xÐt sau: - C¸c hµnh vi kÓ trªn ®Òu cã ®iÓm chung lµ nh»m t¸i t¹o vµ ph¸t huy c¸c phong tôc vµ tÝn ng−ìng cæ truyÒn, nªn chóng thuéc vÒ phong trµo v¨n hãa, mang b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc vµ lµm phong phó ®êi sèng tinh thÇn ë lµng x·. - Phong trµo ®· b¾t ®Çu tõ mét vµi c¸ nh©n hoÆc nhãm x· héi cßn b¶o l−u hoÆc cã ®iÒu kiÖn ®Ó kh«i phôc c¸c nghi lÔ, c¸c trß diÔn, råi lan réng vµ trë thµnh nç lùc chung cña céng ®ång hoÆc hµnh vi ®−îc tæ chøc mét c¸ch tËp thÓ. - Do xuÊt ph¸t tõ nh÷ng c¬ së bªn d−íi vµ ®¸p øng nhu cÇu tù nhiªn, tù nguyÖn nªn phong trµo còng cã søc l«i cuèn, ®éng viªn réng r·i mäi thµnh phÇn x· héi, tõ ®ãng gãp kinh phÝ ®Õn tham gia ho¹t ®éng. - Tõ nh÷ng hiÖu qu¶ kh¸c nhau cña phong trµo mµ còng h×nh thµnh c¸c ®Þnh chÕ x· héi, nh− nh÷ng ®iÒu kho¶n ®· ®−îc ghi trong “qui −íc lµng v¨n hãa” vµ sù thùc hiÖn ë tõng lµng x·. II. Nh÷ng nguyªn nh©n cña phong trµo Nh÷ng nguyªn nh©n ®−îc tËp hîp vµ nªu ra d−íi ®©y tr−íc hÕt lµ dùa vµo ý kiÕn gi¶i thÝch cña chÝnh nh÷ng ng−êi ë lµng x·, sau ®ã míi l−u ý thªm c¸i nh×n cña nhµ nghiªn cøu hoÆc lý thuyÕt vÒ phong trµo x· héi. Mét tËp hîp s¬ bé nh− vËy lµ ®Ó tõng b−íc ®i s©u t×m hiÓu nguyªn nh©n cña phong trµo. Thuéc vÒ nguyªn nh©n kinh tÕ, lµ nh÷ng ý kiÕn cho r»ng cã nh÷ng liªn hÖ tõ c¸i kinh tÕ mµ lµm n¶y sinh c¸c lÔ nghi hoÆc khi ®iÒu kiÖn kinh tÕ cho phÐp th× nã còng t¸c ®éng lµm cho nh÷ng biÓu thÞ cña phong trµo, nh− ®· m« t¶, trë nªn s«i næi. “T¹i sao cã c¸c hµnh vi Êy, nh− c¸c cô ®· nãi: phó quÝ sinh lÔ nghÜa…” (Tr−ëng c«ng an x· Thanh LiÖt); “Kinh tÕ thÞ tr−êng cã nhiÒu may rñi nªn chÞ em còng ®i lÔ nhiÒu h¬n” (Tr−ëng chi héi phô n÷ chî v¶i Ninh HiÖp). “Sinh ho¹t dßng hä s«i næi lªn v× hiÖn nay kinh tÕ kh¸ gi¶, ng−êi ta cã ®iÒu kiÖn ®ãng gãp” (Mét ng−êi d©n ë B¸t Trµng). Thuéc vÒ nguyªn nh©n x· héi, cã thÓ t×m thÊy ë c¸c ý kiÕn nãi vÒ môc ®Ých vµ ¶nh h−ëng cña phong trµo trong c¸c quan hÖ x· héi ë lµng x·. HoÆc do cã c¸c vÊn ®Ò x· héi phøc t¹p míi n¶y sinh mµ nhiÒu ng−êi thÊy cÇn tham gia c¸c ho¹t ®éng ®Ó Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn ... - tailieumienphi.vn