Xem mẫu
- KHOA HOÏC XAÕ HOÄI - NHAÂN VAÊN 3 SỐ 06 NĂM 2019 Phê bình sinh thái qua một số tác phẩm thơ đương đại ĐẶNG VĂN DU Trường Trung học phổ thông Pleiku, tỉnh Gia Lai I. MỞ ĐẦU cộng đồng. Nhận thức vai trò quan trọng của 1. Lí do nghiên cứu văn chương sinh thái nên các trường đại học ở châu Âu đã bắt buộc giảng dạy môn Văn học Trong kỉ nguyên hiện đại, đồng hành cùng và sinh thái. Trường học phổ thông Việt Nam ngành khoa học phát triển là nền kinh tế tăng chúng ta cũng nên cập nhật lĩnh vực kiến thức trưởng, nhờ đó chất lượng sống và đời sống này theo quan điểm: Giáo dục nhà trường phải tiện nghi của con người được nâng lên đáng kể gắn với cuộc sống, học đi đôi với hành, đó là lí nhưng cái giá của sự phát triển và thách thức do mà đề tài này được chọn. mang tính toàn cầu là môi trường sống ngày Văn học sinh thái đã xuất hiện trong các càng bị tàn phá, con người đang đứng trước thể loại nhưng kịch thì còn im lặng. Thơ và nhiều mối đe dọa từ thời tiết khí hậu, nguồn truyện đã xuất hiện những thành tựu đáng thực phẩm, bệnh tật, thiên tai... Vấn đề môi kể; như truyện của Nguyễn Ngọc Tư, Võ Diệu trường sinh thái là vấn đề sống còn của nhân Thanh, Trần Duy Phiên... thơ thì có Mai Văn loại và trở thành mối quan tâm hàng đầu của Phấn, Đặng Bá Tiến, Đỗ Hồng Ngọc, Nguyễn các ngành khoa học và văn chương cũng cùng Văn Toan... Chúng tôi chỉ lựa chọn tác phẩm thơ chung sứ mệnh nên từ nửa cuối thế kỉ XX, trên tiêu biểu cho xu hướng này để thuận lợi hơn thế giới đã xuất hiện xu hướng sáng tác mới: trong việc nghiên cứu. Văn học sinh thái và ngành phê bình sinh thái được ra đời. 2. Mục tiêu nghiên cứu Trong dòng chảy chung của văn chương Phổ biến kiến thức cơ bản về văn chương nhân loại, Việt Nam chúng ta cũng xuất hiện sinh thái trong học sinh phổ thông văn chương sinh thái và phê bình sinh thái. Đánh thức trách nhiệm bảo vệ môi trường Tuy còn khá non trẻ nhưng thời gian gần đây sinh thái, khôi phục cân bằng sinh thái; thay đổi xu hướng văn học này đã gặt hái một số thành tập quán sinh hoạt, phương thức sống; thay đổi tựu đáng quý và còn một khoảng trống lớn chờ tư duy nhận thức mối quan hệ giữa con người đợi người nghiên cứu để góp phần thúc đẩy với thiên nhiên; xây dựng thái độ tôn trọng xu hướng văn học sinh thái phát triển phục vụ người mẹ thiên nhiên trong độc giả.
- 4 KHOA HOÏC XAÕ HOÄI - NHAÂN VAÊN TẠP CHÍ KHOA HỌC CÔNG NGHỆ VÀ MÔI TRƯỜNG II. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU bình sinh thái mang đến phương pháp tiếp cận 1. Khái luận về văn học sinh thái và phê trái đất là trung tâm (earth-centered approach) bình sinh thái để nghiên cứu văn học”. 1.1. Khái luận về văn học sinh thái Nguyên tắc của phê bình sinh thái là lấy chủ nghĩa chỉnh thể sinh thái làm tư tưởng chủ Mỗi nhà nghiên cứu đưa ra những định đạo và lập trường là đạo đức sinh thái, nhìn nghĩa khác nhau về văn học sinh thái, thừa thế giới tự nhiên trong văn bản bằng ý thức hưởng từ thành quả của người đi trước Giáo sư sinh thái. Chú trọng đến sự hài hòa giữa con Vương Nặc (Trung Hoa) định nghĩa tương đối người với tự nhiên, thống nhất quyền tồn tại hoàn chỉnh: “Văn học sinh thái là loại văn học và phát triển trong sự tương hỗ giữa hai sinh lấy chủ nghĩa chỉnh thể sinh thái làm cơ sở tư mệnh, từ đó thay đổi quan niệm về cách nhìn tưởng, lấy lợi ích chỉnh thể của hệ thống sinh nhận thế giới, xây dựng ý thức sinh thái, tinh thái làm giá trị cao nhất để khảo sát và biểu hiện thần sinh thái. mối quan hệ giữa con người với tự nhiên và truy Phê bình sinh thái thực chất là phê bình tìm nguồn gốc xã hội của nguy cơ sinh thái”. đạo đức sinh thái. Môi trường bị phá hoại là do Còn Vương Nhạc Xuyên thì cho rằng: “Theo tôi, hệ thống đạo đức của loài người, đặt bên cạnh cái gọi là văn học sinh thái chủ yếu là chỉ những chỉ tiêu phát triển kinh tế thì chỉ tiêu bảo vệ tác phẩm mẫn cảm góp phần phơi bày nguy cơ môi trường còn xem nhẹ, thậm chí vì mục tiêu sinh thái thế giới hiện đại, phê phán quan điểm kinh tế mà có Chính phủ đã hi sinh môi trường. giá trị chủ nghĩa nhân loại trung tâm, phản tỉnh Hệ thống luật pháp nhiều khi chưa đủ tính răn đối với nền văn minh hiện đại dẫn đến nguy cơ đe trước hành động khai thác tài nguyên vượt sinh thái. Văn học sinh thái không coi con người mức cho phép. Do đó cần bồi dưỡng, khơi dậy là trung tâm của thế giới tự nhiên, cũng phản năng lực sinh thái nhân văn trong cộng đồng. đối coi lợi ích của con người là thước đo tuyệt đối phán đoán giá trị tự nhiên”. Phê bình sinh thái nhất thiết phải kết hợp văn học với các ngành khoa học khác: Sinh vật, Từ đó có thể hiểu rõ tác phẩm văn học sinh địa lí, lịch sử, đạo đức... thậm chí là thần học, để thái lấy tự nhiên làm đối tượng trung tâm, quan có nhiều góc nhìn mới mẻ, làm phong phú nội tâm đến số phận của nó ảnh hưởng đến con dung và thuyết phục. người và con người ảnh hưởng đến tự nhiên, Như các mục tiêu phê bình khác, phê bình phơi bày thực trạng và lên tiếng cảnh báo và sinh thái cũng lấy tác phẩm văn học làm đối đánh động ý thức bảo vệ tự nhiên. Một tác tượng nghiên cứu chính, phân tích phát hiện phẩm có thể không có hình tượng tự nhiên vấn đề thông qua hệ thống hình tượng và các nhưng có góc nhìn sinh thái, tư tưởng sinh thái yếu tố thẩm mĩ, nhờ đó mới thấy giá trị sinh thái thì vẫn xem là văn học sinh thái. Tư tưởng ấy là trong giá trị thẩm mĩ của tác phẩm. trách nhiệm sinh thái, phân tích căn nguyên đạo đức phản sinh thái, nhìn nhận sinh thái 2. Phê bình một số tác phẩm thơ đương là một giá trị ngang hàng với các giá trị con đại viết về sinh thái và ý nghĩa của nó người... nói chung là lí tưởng sinh thái. 2.1. Sự xuất hiện của xu hướng văn 1.2. Khái luận về phê bình sinh thái chương sinh thái Việt Nam Nhà phê bình sinh thái hàng đầu Cheryll Từ tự phát đến tự giác... Glotfelty nói: “Phê bình sinh thái là phê bình bàn Văn chương nói chung và thơ ca nói riêng, về mối quan hệ giữa văn học và tự nhiên... Phê hấp dẫn bạn đọc một phần bởi tiếng nói hồn
- KHOA HOÏC XAÕ HOÄI - NHAÂN VAÊN 5 nhiên trước cuộc sống. Tiếng nói ấy được bật 2.2. Nội dung đề tài, cảm hứng và tư SỐ 06 NĂM 2019 lên khi tâm hồn va chạm với những vấn đề tưởng chính của các bài thơ sinh thái tiêu biểu đau đớn của cuộc đời, những trằn trọc suy tư Đề tài chính của văn chương sinh thái là về phận mình, về phận người, về thế giới xung thiên nhiên - môi trường. Thiên nhiên đã xuất quanh. Thế giới vốn bình yên bỗng dưng bị hiện từ lâu trong văn chương nhưng đó là đối sụp đổ, môi trường bị tàn phá, thiên tai dữ dội tượng thẩm mĩ, cái hình xác bên ngoài, nếu có hơn... Bức xúc và đau đớn, lo âu và bất bình, mẫn sự sống linh hồn riêng thì vẫn chưa quan hệ cảm với vấn đề môi trường có ý nghĩa toàn cầu, tương sinh với con người như trong văn chương cũng có nghĩa là tính mệnh con người bị đe dọa, sinh thái. Có khi thiên nhiên chuyển sang sinh những tiếng nói tự phát bằng văn nghệ đã cất thái tinh thần cho con người nương náu ẩn dật: lên. Không cần chịu ảnh hưởng hay học tập từ Núi láng giềng, chim bầu bạn / Mây khách khứa, nước ngoài, tự thân văn học Việt Nam đã vận nguyệt anh tam (Nguyễn Trãi). Thiên nhiên cũng động và hình thành xu hướng mới: Văn chương còn là môi trường khắc nghiệt trong thế giới sinh thái. Bài thơ Xin đổi kiếp này của Nguyễn vô tri: Sương như búa, bổ mòn gốc liễu / Tuyết Bích Ngân (14 tuổi) là một minh chứng. Nhờ dường cưa xẻ héo cành ngô (Chinh phụ ngâm). đó văn chương sinh thái Việt Nam hòa chung Phần lớn thiên nhiên trong thơ cũ là hình tượng dòng chảy với văn chương thế giới đương đại. ẩn dụ, là đối thể trữ tình theo quan niệm Thiên - Nhân nhất thể của phương Đông: Cảnh nào Đến khi lí luận phê bình sinh thái được khởi cảnh chẳng đeo sầu / Người buồn cảnh có vui đâu xướng từ Hoa Kỳ ở thập niên 90 của thế kỉ XX, bao giờ (Nguyễn Du). Còn thiên nhiên trong văn lan rộng ảnh hưởng sang các nước châu Âu chương sinh thái là hình tượng độc lập, được và châu Á trong đó có Việt Nam thì hoạt động khám phá với sự sống riêng, những vận động sáng tác chuyển sang giai đoạn tự giác và gặt nội tại riêng, chuẩn thẩm mĩ riêng mà không lệ hái những thành công vượt trội với đội ngũ nhà thuộc vào ý chí con người: Thần rừng không bao văn đông đảo. Văn xuôi có những tên tuổi như giờ ngủ (Nguyễn Văn Toan) và Trái đất cũng biết Nguyễn Huy Thiệp, Lê Văn Thảo, Nguyễn Ngọc rùng mình (Đỗ Hồng Ngọc). Trong thơ Trần Anh Tư, Võ Diệu Thanh, Trương Gia Hòa... Thơ ca thì Thái, khi con người bổ chiếc rìu vào đất để khai có Mai Văn Phấn, Đặng Bá Tiến, Trần Anh Thái, phá thiên nhiên vì sự sinh tồn của nòi giống thì Đỗ Hồng Ngọc... biển thức giấc gào lên giận dữ: “Sóng gào biển Con đường phía trước... động”; “Sóng gió bập bùng”; “Sóng đổ dưới chân người tê buốt”. Có thể nói tri thức khoa học liên Phê bình sinh thái không chỉ giúp người ngành giúp nhà thơ có cái nhìn mới về thiên đọc lĩnh hội tác phẩm văn chương ở góc nhìn nhiên, hình tượng thiên nhiên đã và đang nổi mới theo lập trường sinh thái mà còn đưa ra loạn trước sự tàn phá của con người, khác hẳn quan niệm mỹ học sinh thái - cái đẹp của tự với loại thiên nhiên vô tri khắc nghiệt của thơ nhiên không phụ thuộc vào lợi ích của con xưa. Từ đó, văn chương sinh thái giúp thay đổi người, mỹ học này sẽ tác động lại hoạt động quan niệm và ý thức về môi trường. sáng tác, mở rộng chân trời sáng tạo và hứa Trong đề tài sinh thái, thiên nhiên là hình hẹn những điều kì diệu, bất ngờ ở tương lai. tượng chính như một chủ thể tự biểu hiện: Nhà thơ Mai Văn Phấn quan niệm: “Thơ ca Rừng, biển, sông, núi, cây cỏ... bị tàn phá nên nhằm khai mở tiếng nói mới, hoặc tìm lại thuở luôn ở trong trạng thái nổi giận và mang một hoàn nguyên đã mất”. Tiếng nói mới ấy là một sự sống khác hẳn trong thơ xưa. Mai Văn Phấn xu hướng sinh thái, phản ánh quy luật vận động cho rằng: “Mục đích của thi ca là tạo lập một phát triển của văn chương. từ trường, để trong không gian đặc biệt ấy, tất
- 6 KHOA HOÏC XAÕ HOÄI - NHAÂN VAÊN cả từ đồ vật đến linh hồn đều được cất tiếng Nhưng tất cả đều dồn vào chiếc túi phê TẠP CHÍ KHOA HỌC CÔNG NGHỆ VÀ MÔI TRƯỜNG nói, được công bằng như nhau trong một trật phán: tự mới”. Nó là hình tượng sinh thái chỉnh thể ...Người rùng mình hỏi vì sao động đất sóng bị phá vỡ cấu trúc nên nảy ra tai họa như một thần cứ triền miên hết ngày này sang ngày khác lời thông báo. Nhà văn chỉ nói hộ nó như thay Vì sao núi lửa cứ phun trào? lời cho nhà khoa học: Trái đất cũng đang rùng mình tự hỏi vì sao những ngọn núi cứ triền miên Vì sao băng tan vì sao bão táp? đổ sập? Đó là vì mũi đao cứ xoáy sâu vào lòng Vì sao trẻ con người già bị cuốn trôi bị thiêu đất (Đỗ Hồng Ngọc) và tất nhiên là do rừng bị đốt thành phố tan hoang cửa nhà đổ nát như phá, bị trọc hóa. món đồ chơi của một đứa trẻ đang giận dữ? Nếu theo thi pháp cũ thì thiên nhiên trong Vì sao và vì sao? thơ sinh thái còn là đối thể trữ tình, cái tôi trữ (Đỗ Hồng Ngọc) tình cảm nhận đối tượng sinh thái bị phá vỡ với niềm cảm thông sâu xa, những đau đớn, lo âu Từ cảm hứng và chủ đề, thơ sinh thái nói khắc khoải để truyền đi thông điệp về tai họa riêng và văn chương sinh thái nói chung góp môi trường: Xin đổi kiếp này - Nguyễn Bích Ngân, tiếng nói phản biện để lay gọi, thức tỉnh thái độ, Chiều trên dòng Vu Gia - Nguyên Cẩn, Tiếng tù-và thay đổi tư duy của con người về môi trường. Ma Kông - Đặng Bá Tiến... Và đối tượng này vẫn Có thể nói cảm hứng là điểm gặp gỡ của văn được thể hiện là một sinh thể riêng có linh hồn học sinh thái với văn học hiện thực phê phán. riêng cần tôn trọng. 2.3. Vài nét về thi pháp sinh thái qua các Từ đề tài cho thấy chủ đề sinh thái là thái bài thơ tiêu biểu độ quan tâm, tôn trọng môi trường - trái đất, là a. Không gian nghệ thuật sinh thái là ý thức bảo vệ môi sinh và phải nhận thức con không gian hẹp. Biển cả mênh mông nhưng người và trái đất song hành quyền lợi và tồn tại: cá vẫn chết hàng loạt vì ô nhiễm hóa chất và Ta nương tựa vào nhau rác thải; sông cạn dòng thổi cát vào đồng khô; rừng bị thu hẹp dần, núi sạt lở nên bầy nai ngơ Nay đã có vẻ đã không cần nhau nữa! ngác bị đẩy ra khỏi môi trường của nó: Đất rùng mình phận đất... Lời tha thiết vọng từ thăm thẳm núi Người rùng mình phận người... Bầy hươu sao tán loạn chạy trên đồng (Đỗ Hồng Ngọc) (Nguyên Cẩn) Theo Laurence Buell (Anh): Văn học sinh Cánh đồng cũng rướm máu chiều loang vì thái là văn học viết vì một thế giới lâm nguy” nên bị cắt đi cho những công trình... Nhiều không cảm hứng cơ bản của thơ sinh thái là cảm hứng gian sinh thái tự nhiên chỉ còn trong nỗi nhớ phê phán. Phê phán thói cẩu thả, vô đạo, vô ơn xa xăm: của con người gây nên thảm họa sinh thái. Bao nhiêu cảm xúc giận dữ, ai oán, đau đớn, dặn vặt, Còn đâu những tháng ba trời đất thơm lừng buồn thương xa xót... trăm thứ hoa rừng đua nhau khoe sắc Rừng xưa, giờ đã về đâu ong đập cánh cho ngợp trời phấn rắc Hỏi ai đây giữa ngàn lau bạc đầu? mật ngọt như mưa dưới tán biếc ròng ròng Ngàn lau xao xác u sầu: Rừng xưa đã hóa nỗi đau nhân tình... Còn đâu điệu múa xòe của những bầy công (Trần Bá Tiến) cánh rừng bên sông chỉ còn đất trống
- KHOA HOÏC XAÕ HOÄI - NHAÂN VAÊN 7 lau phơ phất một màu tang trắng Những tiện nghi vật chất có cứu sống muôn SỐ 06 NĂM 2019 hồn cẩm, hương... cũng hết gốc nương nhờ loài, những viên thuốc kháng sinh có thay thế mật ong rừng? Đôi khi những viên thuốc ấy cũng được lấy từ rừng. Đó là không gian vật Nơi đàn voi quần tụ dưới trăng mơ chất, không gian sinh thái. Bên cạnh ấy còn có giơ những đống xương khô tàn lạnh không gian tinh thần - không gian tâm hồn thi nhân. Được kết nối và cảm thông với sinh thái mùa săn voi chỉ còn ảo ảnh nên không gian tinh thần nếu không ngột ngạt trong hoài niệm hằng đêm lại vỗ cánh bay về như lời con hổ trong vườn bách thú (Nhớ rừng, (Đặng Bá Tiến) Thế Lữ) thì cũng trống rỗng: Rừng xưa đã mất, muôn loài vắng bóng, Bầy thây ma nhảy múa man dại quanh thần chỉ còn lại một thứ duy nhất là màu trắng khăn Người chỉ còn một mình trên đỉnh ngôi nhà tang của hoa lau. Còn đau xót, mất mát nào hoang tàn hơn! Không gian hẹp này cũng là không gian (Nguyễn Văn Toan) ô nhiễm, bức bách, phản ánh thế giới sinh thái trên đà rạn vỡ gần như không thể cứu vãn. Từ Cảm thức không gian sinh thái nên thời đó ảnh chiếu về sự sa đọa đạo đức con người: gian nghệ thuật gần như vắng bóng, nếu có thì chỉ là thời gian quá khứ giả định, một thời Nhoài lên mỏm đá sắc gian hồi niệm lấp lánh những hình ảnh mĩ lệ; Thân thể gió trầy xước nó được nhắc đến chủ yếu để đối chiếu với thời gian hiện tại, do đó thời gian nghệ thuật Máu của gió là mưa thơ sinh thái là phi thời gian hay đồng chất với Nắng nhỏ xuống không gian. b. Cái tôi hướng ngoại Núi cuốn nụ hôn lên cao Phong trào Thơ Mới (1932-1942) có thể Cụm mây xám đúc thành khối nói là một cuộc cách mạng thơ, thay cái ta của (Mai Văn Phấn) thơ trung đại bằng cái Tôi, cái Tôi bản ngã được khai thác tối đa thế giới tinh thần phong phú và Bầu khí quyển ô nhiễm đến mức cơn gió đòi được khẳng định giá trị cá nhân. Đó là cái đi ngang qua cũng bị cào xé rồi thổ huyết. Núi Tôi hướng nội còn thơ sinh thái là cái tôi hướng đá trần trụi lạnh lùng chém bất cứ vật gì bay ngoại. Một cái tôi mở rộng các giác quan để ngang qua và dần hóa thành núi lửa phun khói thấu cảm với muôn loài (Nguyễn Bích Ngân...), độc muôn đời không tan. Hình tượng vận động cái tôi trải ra ba chiều không gian để lắng nghe thật khốc liệt...đầy dự báo. gió rít, núi thở, sông than (Mai Văn Phấn, Trần Hệ quả của không gian tự nhiên ấy đẩy Anh Thái, Đỗ Hồng Ngọc...). Nhờ tư tưởng sinh không gian con người cũng bó hẹp trong bốn thái nâng đỡ mà cái tôi (cũng là tiếng nói của bức tường bê tông, cả cộng đồng được dồn cái ta) lớn lao mang tầm vóc thời đại. sống trong những tổ ong là những tòa chung c. Chất bi ca cư chọc trời ngột ngạt: Khói bụi ngày đêm, ngột ngạt trưa hè (Nguyễn Bích Ngân). Cấu trúc sinh Từ cảm hứng phê phán mà các tác phẩm thái hài hòa với con người bị phá vỡ. Vì thương thơ đều đượm chất bi ca, dư âm của mỗi tác nhớ môi trường nên con người nghĩ ra cảnh giả, phẩm là nỗi buồn đau khắc khoải, là niềm sám biển giả, ao giả, cây giả...nhưng làm sao thay hối của lương tri con người. thế. Con người đô thị thật tội nghiệp. Vậy, chính Chất bi ca này biểu hiện qua những hình sách đô thị hóa nông thôn có còn đúng đắn? ảnh sống động giàu tính khái quát: Đồng ngập
- 8 KHOA HOÏC XAÕ HOÄI - NHAÂN VAÊN mặn, triều cường, núi lửa, sóng thần, cơn mưa III. TỔNG KẾT, ĐỀ NGHỊ TẠP CHÍ KHOA HỌC CÔNG NGHỆ VÀ MÔI TRƯỜNG đen, mưa máu... dội lên từng hình ảnh sinh thái Văn chương sinh thái nói chung và thơ ca là một niềm đau nhức nhối: Tôi ngồi thương cội sinh thái nói riêng đã xuất hiện tại Việt Nam gần hương già / Ngỡ cưa còn siết trên da thịt mình! ba thập niên trở lại đây, đạt được những thành (Trần Bá Tiến) để từ đó bật lên niềm khát vọng: tựu cơ bản về nội dung tư tưởng song về thi tứ Tôi nhận về bao nhiêu? Tôi lấy gì trả lại? và bút pháp thì vẫn còn vận động theo quỹ đạo Tôi phá hoại những gì? Tôi đã từng hối cải? của văn chương nói chung, đã có những cách Xin đổi được kiếp này...! tân trong nghệ thuật biểu hiện nhưng chưa tạo ra diện mạo riêng, khả năng lôi cuốn độc Trời đất có cho tôi ??? giả còn hạn chế. (Nguyễn Bích Ngân) Trong cuốn Lược sử loài người, tác giả Yuval Chất bi ca còn biểu hiện qua giọng điệu. Noah Harari luôn đau đáu một câu hỏi: Liệu Mỗi tác giả có một giọng điệu riêng. Dửng dưng người hiện đại có sung sướng bằng người trung như Mai Văn Phấn, Nguyễn Văn Toan; dằn vặt đại hay cổ đại? Câu trả lời là chưa chắc. Vậy nhân như Đỗ Hồng Ngọc, Nguyễn Bích Ngân... nhưng loại nên chăng giảm bớt các chỉ số phát triển giọng chung là buồn đau da diết mà tiêu biểu kinh tế để cân bằng văn hóa và phục hồi sinh Đặng Bá Tiến và Nguyên Cẩn. Đó là điệu hồn thái. Bởi cơ sở khoa học xã hội cho biết là của chung của các nhà thơ dù giọng điệu bên ngoài cải được làm ra chỉ rơi vào túi của người giàu, có khác nhau: mà họ chỉ chiếm tỷ lệ 20% dân số, nhưng toàn Biết nói gì cho con khi tắt niềm vui bộ ít nhiều đều là nạn nhân của môi trường. Dòng điện sáng là rừng xưa vĩnh biệt Cuối cùng đấu tranh bảo vệ môi trường cũng chính là bảo vệ ngôi nhà của chúng ta, bảo vệ Lời tha thiết vọng từ thăm thẳm núi tuổi thọ của trái đất./. Bầy hươu sao tán loạn chạy trên đồng Đêm qua ai khóc - không chỉ một dòng sông TƯ LIỆU THAM KHẢO Riêng Vu Gia nhớ Thu Bồn đứt ruột 1. Nhiều tác giả (2018), Phê bình sinh thái với văn xuôi Rượu Hồ Đào sao lại ném sông trôi? Nam Bộ, NXB Văn hóa văn nghệ, Hà Nội 2. Dương Thị Phú (2018), Thơ Mai Văn Phấn từ góc nhìn (Nguyên Cẩn) sinh thái. Luận văn thạc sĩ Giọng điệu buồn đau đắng đót ấy đã phản 3. Vương Nhạc Xuyên, (Đỗ Văn Hiểu dịch, 2016). Văn học sinh thái và lí luận phê bình sinh thái. ánh thời đại bi kịch của chúng ta: Khoa học 4. Trần Đình Sử. Phê bình sinh thái tinh thần trong nghiên phát triển nhưng bệnh tật thì nhiều hơn, có cứu văn học hiện nay. (khoavanhoc-ngonngu.edu.vn) bệnh bị trẻ hóa. 5. Hải Ngọc. Những tương lai của phê bình sinh thái và văn học. (khoavanhoc-ngonngu.edu.vn) Có thể nói nội hàm văn học sinh thái có ý 6. Mai Văn Phấn (1997), Tập thơ Bầu trời không mái che, nghĩa giáo dục bằng con đường phản cảm. Văn NXB. Hải Phòng. học phải cất lên tiếng nói đánh động ý thức, 7. Đặng Bá Tiến (2017) Tập thơ Hồn cẩm hương, NXB Hội Nhà văn. thay đổi quan niệm về sinh thái để cân bằng bảo vệ môi sinh và thời gian không chờ đợi.
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học