1. Trang Chủ
  2. Ngôn ngữ học
  3. Nghĩa hàm ẩn và nghĩa biểu vật của từ trong tiếng Nga

Nghĩa hàm ẩn và nghĩa biểu vật của từ trong tiếng Nga

Bài viết này đề cập đến các vấn đề về ý nghĩa biểu thị, ý nghĩa và cảm xúc trong từ vựng tiếng Nga. Nó tập trung vào sự liên quan của ý nghĩa biểu thị và ý nghĩa với phân tích phê phán về hình thái và sự gắn kết của từ vựng Nga. T¹p chÝ Khoa häc ®hqghn, ngo¹i ng÷, T.xxII, Sè 1, 2006 NghÜa hµm Èn vµ nghÜa biÓu vËt cña tõ trong tiÕng Nga NguyÔn V¨n Hßa(*) Ng«n ng÷ kh«ng chØ lµ c«ng cô giao qu¶ nhËn thøc hiÖn thùc kh¸ch quan cña tiÕp, mµ cßn lµ c«ng cô thÓ hiÖn t­ duy. con ng­êi ®­îc thÓ hiÖn th«ng

Thể loại Tài liệu miễn phí Ngôn ngữ học

Số trang 13

Ngày tạo 11/29/2019 10:26:28 AM +00:00

Loại tệp PDF

Kích thước 0.19 M

Tên tệp

Tải Nghĩa hàm ẩn và nghĩa biểu vật của từ trong tiếng ... (.pdf)

Xem mẫu

  1. T¹p chÝ Khoa häc ®hqghn, ngo¹i ng÷, T.xxII, Sè 1, 2006 NghÜa hµm Èn vµ nghÜa biÓu vËt cña tõ trong tiÕng Nga NguyÔn V¨n Hßa(*) Ng«n ng÷ kh«ng chØ lµ c«ng cô giao qu¶ nhËn thøc hiÖn thùc kh¸ch quan cña tiÕp, mµ cßn lµ c«ng cô thÓ hiÖn t­ duy. con ng­êi ®­îc thÓ hiÖn th«ng qua c¸c ký NhËn thøc thÕ giíi kh¸ch quan cña con hiÖu ng«n ng÷. Theo phÐp duy vËt biÖn ng­êi ngµy cµng trë nªn phong phó vµ chøng: ho¹t ®éng nhËn thøc ®­îc thÓ s©u s¾c h¬n nhê sù hoµn thiÖn cña ng«n hiÖn b»ng sù nhËn biÕt vµ ®¸nh gi¸, b×nh ng÷. Vèn tõ vùng cña mçi ng«n ng÷ ph¸t phÈm cña con ng­êi. Ho¹t ®éng nhËn triÓn theo thêi gian ®Ó ®¸p øng ®­îc nhu thøc diÔn ra th­êng xuyªn, ph¶n ¸nh cÇu cña con ng­êi tr­íc cuéc sèng. §èi quy luËt cña cuéc sèng. Cßn nh÷ng ®¸nh víi x· héi loµi ng­êi, ng«n ng÷ kh«ng chØ gi¸, b×nh phÈm ®­îc thÓ hiÖn th«ng qua lµ ph­¬ng tiÖn mang tÝnh x· héi ®Ó l­u nh÷ng t×nh c¶m n¶y sinh trong qu¸ tr×nh gi÷, truyÒn ®¹t th«ng tin, tri thøc khoa nhËn thøc. C¶m xóc, t×nh c¶m, khi ®­îc häc, kinh nghiÖm cuéc sèng... mµ cßn lµ thÓ hiÖn b»ng ng«n ng÷ d­íi d¹ng nãi vµ ph­¬ng tiÖn thÓ hiÖn hµnh vi, ý thøc, viÕt, lµ ®Æc thï cña con ng­êi, mang tÝnh th¸i ®é øng xö cña mçi c¸ nh©n trong c¸ nh©n chñ quan. §ång thêi, nh÷ng mét céng ®ång. Ng«n ng÷ x¸c ®Þnh tÝnh ®¸nh gi¸, b×nh xÐt mang tÝnh x· héi thÓ ®Æc thï cña nhËn thøc vµ t©m lý con hiÖn ý thøc, nhËn thøc cña con ng­êi vµ ng­êi, gãp phÇn thóc ®Èy qu¸ tr×nh h×nh trë thµnh ®¬n vÞ ng«n ng÷ cã nghÜa, t¹o thµnh c¸c kh¸i niÖm mang tÝnh sù vËt vÒ nªn phÇn néi dung ng÷ nghÜa cña nh÷ng thùc tÕ kh¸ch quan. Ng«n ng÷ kh«ng ký hiÖu ng«n ng÷ t­¬ng øng. chØ lµ ph­¬ng tiÖn gióp con ng­êi thÓ Г.В.Колшанский (1976) nhËn xÐt: “Khi hiÖn t­ duy, ý t­ëng, quan niÖm ®èi víi nãi vÒ thÕ giíi vËt thÓ cã néi dung ng«n c¸c vÊn ®Ò cña cuéc sèng mµ cßn lµ ng÷, th× nhÊt ®Þnh ph¶i ®Ò cËp ®Õn c¶m “ph­¬ng thøc ®iÒu chØnh c¸c quan hÖ cña xóc (t×nh c¶m, tr¹ng th¸i t©m lý...); vµ con ng­êi ®èi víi c¸c sù vËt, hiÖn t­îng trong tr­êng hîp nµy nã lµ ®èi t­îng cña thÕ giíi kh¸ch quan, c¸c quan hÖ víi (kh¸ch thÓ) cã quan hÖ víi hµnh ®éng chÝnh b¶n th©n m×nh vµ víi nh÷ng ng­êi nhËn thøc. Vai trß cña c¶m xóc, t×nh xung quanh”. (А. А. Уфимцева, 1988; 109). c¶m trong qu¸ tr×nh nhËn thøc lµ hÕt søc Ng«n ng÷ lµ yÕu tè quan träng nhÊt quan träng. “NÕu kh«ng cã c¶m xóc cña trong qu¸ tr×nh nhËn thøc cña con ng­êi. con ng­êi th× kh«ng thÓ cã sù kiÕm t×m “Ho¹t ®éng nhËn thøc cña con ng­êi ch©n lý”. §©y còng chÝnh lµ quan ®iÓm c¬ kh«ng thÓ thùc hiÖn ®­îc nÕu thiÕu c¸c b¶n vÒ chøc n¨ng x· héi cña ng«n ng÷. ký hiÖu mang néi dung vËt chÊt cña Ng«n ng÷ tù nhiªn kh«ng nh÷ng lµ th«ng tin” (П.В.Ковнин, 1966, 117). KÕt ph­¬ng tiÖn cña nhËn thøc vµ thÓ hiÖn (*) ThS., Khoa Ng«n ng÷ & V¨n hãa Nga, Tr­êng §¹i häc Ngo¹i ng÷, §¹i häc Quèc gia Hµ Néi. 39
  2. 40 NguyÔn V¨n Hßa thÕ giíi vËt chÊt vµ thÕ giíi tinh thÇn, vÊn ®Ò biÓu c¶m cña ng«n ng÷ kh«ng thÓ (Уфимцева, 1974, 6) lµ ph­¬ng tiÖn thùc t¸ch rêi viÖc nghiªn cøu ng÷ nghÜa häc hiÖn vµ l­u gi÷ t­ duy trõu t­îng cña c¸c ®¬n vÞ ng«n ng÷ vµ tÝnh hÖ thèng (Панфинов, 1977, 100) mµ cßn ®­îc dïng cña chóng. Trong c¸c c«ng tr×nh khoa häc, ®Ó thÓ hiÖn t×nh c¶m, nh÷ng ®¸nh gi¸, c¸c nhµ t©m lý häc, ng«n ng÷ häc nh­ b×nh phÈm, nh÷ng ý kiÕn kh¸c nhau Симонов, Шингаров ®Òu cho r»ng c¶m xóc mang tÝnh x· héi hoÆc c¸ nh©n trong lµ mét trong nh÷ng ho¹t ®éng t©m lý cña ph¹m trï ho¹t ®éng t©m lý, t×nh c¶m cña con ng­êi nh»m ph¶n ¸nh, thÓ hiÖn con ng­êi; ®ã lµ “ph¹m trï c¶m nhËn thÕ nhËn thøc vµ ®¸nh gi¸ thùc tÕ kh¸ch giíi mét c¸ch kh¸ch quan vµ sù t­¬ng quan. Trong cuèn “Ng«n ng÷ vµ triÕt häc t¸c gi÷a thÕ giíi hiÖn thùc víi con v¨n ho¸” (1985) Humb«ldt cho r»ng: ng­êi”. Ng«n ng÷ lµ mét hÖ thèng ký ng«n ng÷, còng nh­ ho¹t ®éng cña con hiÖu chÆt chÏ vµ hoµn chØnh (mét c¸ch ng­êi, lu«n g¾n liÒn víi t×nh c¶m, tr¹ng t­¬ng ®èi), ®ång thêi nã còng lµ mét hÖ th¸i t©m lý. NhiÒu nhµ ng«n ng÷ häc thèng linh ho¹t, n¨ng ®éng ®ñ ®Ó “thÓ nghiªn cøu ng«n ng÷ g¾n liÒn víi viÖc hiÖn ®­îc sù ®éc ®¸o cña t­ duy, t©m t­ nghiªn cøu mèi quan hÖ cña con ng­êi t×nh c¶m cña ng­êi sö dông.” trong céng ®ång ng«n ng÷ nh­ Караулов (A.A.Уфимцева. 1974, 6, 7). (1987), Серебреников (1988)... vµ ®· hÖ thèng ®­îc nh÷ng ph­¬ng tiÖn biÓu c¶m Chøc n¨ng biÓu c¶m lµ mét trong trong ng«n ng÷. TÝnh biÓu c¶m cña ng«n nh÷ng chøc n¨ng quan träng cña ng«n ng÷ lµ ®Æc tÝnh cña c¸c ®¬n vÞ ng«n ng÷ ë ng÷. BiÓu c¶m thÓ hiÖn nh­ nh÷ng nÐt c¸c cÊp ®é kh¸c nhau: ë cÊp ®é ng÷ ©m, ®Æc thï trong hÖ thèng ký hiÖu ng«n tÝnh biÓu c¶m ®­îc thÓ hiÖn qua c¸c ®¬n ng÷. Trªn v¨n b¶n vµ ®Æc biÖt trong lêi vÞ ng÷ ©m - ©m vÞ vµ sù thay ®æi cao ®é, nãi h»ng ngµy th­êng thÓ hiÖn râ nÐt c­êng ®é vµ tr­êng ®é cña ©m tiÕt cô thÓ biÓu c¶m, t×nh c¶m, nh÷ng c¶m xóc trong mét ph¸t ng«n, c¸ch ph¸t ©m còng mang tÝnh c¸ nh©n. Nã ®­îc thÓ hiÖn nh­ ng÷ ®iÖu khi ph¸t ng«n. Ph­¬ng nh­ th¸i ®é chñ quan cña ng­êi nãi víi tiÖn thÓ hiÖn tÝnh biÓu c¶m qua c¸c ph¸t nh÷ng ng­êi xung quanh, víi c¸c vËt thÓ ng«n (ë d¹ng khÈu ng÷) lµ ©m thanh, trong t×nh huèng giao tiÕp. ng÷ ®iÖu. Cïng mét ph¸t ng«n, qua c¸ch VÊn ®Ò tÝnh biÓu c¶m cña ng«n ng÷ thÓ hiÖn kh¸c nhau cña ng­êi nãi (céng ®­îc nghiªn cøu mét c¸ch h÷u c¬ víi víi nÐt mÆt, cö chØ, ®iÖu bé...) mµ cã nh÷ng vÊn ®Ò vÒ ng÷ nghÜa trong c¸c nh÷ng ý nghÜa kh¸c nhau. Trong tr­êng nghiªn cøu cña Ю.Д. Апресян 1974 hîp nµy, c­êng ®é, tr­êng ®é trong ph¸t А.А.Уфимцева, 1977; Н.Д Арутюнова, ©m vµ ng÷ ®iÖu cña ng­êi nãi ®ãng mét 1980... Trong bµi viÕt nµy, chóng t«i vai trß quan träng. B»ng nh÷ng ph­¬ng quan niÖm tÝnh biÓu c¶m cña ng«n ng÷ tiÖn nµy, ng­êi nãi cã thÓ diÔn ®¹t tÊt c¶ ®­îc thÓ hiÖn qua c¸c ®¬n vÞ ng«n ng÷ ë sù tinh tÕ, tÝnh chÊt phøc t¹p, ®a d¹ng c¸c cÊp ®é kh¸c nhau. Tõ cÊp ®é ng÷ ©m- cña t©m tr¹ng, t×nh c¶m, ý nghÜ vµ th¸i ©m vÞ häc, tõ vùng, có ph¸p ®Õn h×nh ®é cña m×nh ®èi víi hiÖn thùc vµ nh÷ng th¸i häc, phong c¸ch tu tõ... Nghiªn cøu ng­êi xung quanh. Ng÷ ®iÖu trong khÈu T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 1, 2006
  3. NghÜa hµm Èn vµ nghÜa biÓu vËt cña tõ trong tiÕng Nga. 41 ng÷ th­êng g¾n liÒn víi vÎ mÆt, cö chØ, Л.Г.Бабенко (1989), А.Н. Леонтьев (1971)… d¸ng ®iÖu cña ng­êi nãi vµ cã vai trß lµm Trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu, c¸c nhµ t¨ng thªm tÝnh biÓu c¶m. §ã lµ nh÷ng ng«n ng÷ häc ®Òu cã cïng quan ®iÓm lµ ph­¬ng tiÖn ngoµi ng«n ng÷ ®­îc sö tÝnh biÓu c¶m cña ng«n ng÷ lu«n g¾n dông nh»m lµm t¨ng hiÖu qu¶ biÓu c¶m liÒn víi th¸i ®é, t×nh c¶m, hµnh vi cña cña ng«n ng÷ ë d¹ng khÈu ng÷. ng­êi nãi ®èi víi sù vËt, hiÖn thùc kh¸ch quan hoÆc víi ng­êi xung quanh. Sù duy XÐt trªn b×nh diÖn cÊu tróc cña hÖ lý (рациональное), hay c¶m xóc thèng ng«n ng÷, cã thÓ ®­a ra nh÷ng (эмоциональное), lµ hai mÆt cña mét vÊn nhËn xÐt sau: ®Ò vµ lu«n g¾n bã mËt thiÕt trong hiÖn - Néi dung cña ®¬n vÞ ng«n ng÷ quan t­îng biÓu c¶m, lµ sù t¸c ®éng t­¬ng hç träng nhÊt lµ tõ vùng vµ th­êng mang gi÷a chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ giao tiÕp. tÝnh kh¸i qu¸t, tæng hîp. Lµ mét thµnh Trong ph¸t ng«n, con ng­êi th­êng béc tè quan träng cña hÖ thèng ng«n ng÷, tõ lé nh÷ng s¾c th¸i biÓu c¶m kh¸c nhau võa lµ ®¬n vÞ c¬ b¶n cña t­ duy, nhËn trong sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc. C¬ së cña thøc, ®ång thêi lµ ®¬n vÞ cã gi¸ trÞ vÒ mÆt tÝnh biÓu c¶m lµ nh÷ng tr¹ng th¸i t©m lý nghÜa: nghÜa ng÷ ph¸p (ý nghÜa néi t¹i, cã tÝnh ý thøc cña con ng­êi. Trong giao nghÜa bªn trong). NghÜa tõ vùng (nghÜa tiÕp, ng«n ng÷ lêi nãi th­êng mang s¾c c¬ b¶n, nghÜa sù vËt) vµ nghÜa ng÷ dông th¸i biÓu c¶m cña ng­êi nãi. §ã cã thÓ lµ thÓ hiÖn qua c¸c d¹ng kh¸c nhau cña sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc kh¸ch quan, mét nghÜa hµm Èn (коннотация - connotation), nhËn xÐt, mét lêi b×nh luËn, mét hiÖn ®­îc ng­êi nãi sö dông phï hîp víi môc t­îng, sù vËt... th«ng qua t×nh c¶m, ®Ých giao tiÕp. quan hÖ, c¶m xóc cña chñ thÓ lêi nãi vµ - ë cÊp ®é tõ vùng - ng÷ nghÜa: nghÜa kh¸ch thÓ lêi nãi. T×nh c¶m, c¶m xóc, tõ vùng bao gåm nghÜa biÓu vËt tr¹ng th¸i néi t©m lu«n ®ång hµnh víi (денотация-denotation) vµ nghÜa biÓu cuéc sèng cña con ng­êi. §ã lµ nh÷ng niÖm (сигнификация-signification). NhiÒu h×nh th¸i ®Æc biÖt thÓ hiÖn thùc tÕ kh¸ch tõ mang nghÜa vËt thÓ (s¾c th¸i trung quan nh­ng l¹i mang dÊu Ên chñ quan hoµ, s¾c th¸i tu tõ hoÆc s¾c th¸i ng÷ c¸ nh©n vµ lµ nh÷ng tr¹ng th¸i, ho¹t dông häc). Trªn b×nh diÖn ®Þnh danh, líp ®éng t©m lý, lµ nh÷ng ph¶n øng, th¸i ®é, tõ vùng gÇn gòi víi thÕ giíi hiÖn thùc lµ c¸ch øng xö cña con ng­êi ®èi víi sù vËt, líp tõ chØ kh¸i niÖm vÒ cuéc sèng, còng hiÖn t­îng tù nhiªn, víi céng ®ång x· nh­ vÒ tr¹ng th¸i néi t©m cña con ng­êi. héi. Tr¹ng th¸i néi t©m ®­îc hiÓu lµ t©m Trong ph¹m vi bµi viÕt nµy, chóng t«i sÏ tr¹ng, c¶m xóc, c¸c ho¹t ®éng t©m lý ®i s©u nghiªn cøu nghÜa hµm Èn biÓu nh­: buån, vui, c¸u giËn, ®au khæ, sî h·i, c¶m vµ nghÜa biÓu vËt cña tõ. sung s­íng, th­¬ng yªu, c¨m ghÐt, nhí TÝnh biÓu c¶m cña ng«n ng÷ ®· thu nhung, say mª, lo l¾ng, do dù, b¨n hót sù quan t©m cña nhiÒu nhµ ng«n kho¨n...” §ã lµ nh÷ng ph¶n øng chñ ng÷ häc, triÕt häc, t©m lý häc nh­ Ш. quan cña con ng­êi ®èi víi sù t¸c ®éng Балли (1961), Л. М. Васильев (1981), cña c¸c t¸c nh©n kÝch thÝch bªn trong vµ Н.А.Лукьянова (1986), Е.М.Вольф (1985), bªn ngoµi, thÓ hiÖn d­íi d¹ng hµi lßng T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 1, 2006
  4. 42 NguyÔn V¨n Hßa hoÆc kh«ng hµi lßng, vui s­íng, sî h·i... lµ nghiªn cøu c¸c th«ng sè, d÷ liÖu lµm §ã lµ c¶m xóc vµ th¸i ®é cña con ng­êi ®èi c¬ së cho c¬ chÕ biÓu c¶m cña ng«n ng÷. víi thÕ giíi xung quanh vµ ®èi víi chÝnh Nh÷ng c¬ chÕ nµy mang tÝnh phæ qu¸t b¶n th©n con ng­êi” (Советский trong qu¸ tr×nh t­ duy cã ý thøc, t¹o ra энциклопедический словарь, 1982 .Т.49с.31). nh÷ng s¾c th¸i t×nh c¶m kh¸c nhau, phô thuéc vµo ng÷ c¶nh giao tiÕp, chñ thÓ vµ Ng«n ng÷ lµ mét hÖ thèng ký hiÖu kh¸ch thÓ cña lêi nãi vµ nh÷ng quy luËt ®Æc biÖt, nã kh¸c víi c¸c hÖ thèng ký chung, t¹o ra diÔn ng«n. TÝnh biÓu c¶m hiÖu kh¸c cña con ng­êi bëi c¸c yÕu tè cña ng«n ng÷ ®­îc xem nh­ c¸ch thÓ biÓu c¶m. ChÝnh nh÷ng yÕu tè nµy ®· hiÖn nh÷ng ý nghÜa t¨ng c­êng, mang lµm cho ng«n ng÷ trë nªn sinh ®éng, nã tÝnh chñ quan cña ng­êi nãi, g¾n liÒn víi gióp cho con ng­êi thÓ hiÖn ®­îc t×nh nh÷ng tr¹ng th¸i t×nh c¶m ®èi víi kh¸ch c¶m, c¶m xóc, th¸i ®é ®èi víi c¸c sù vËt, thÓ lêi nãi, th«ng qua nh÷ng ph­¬ng tiÖn hiÖn t­îng, víi nh÷ng ng­êi xung quanh ng«n ng÷ ®Æc biÖt, ®Ó chuyÓn t¶i nh÷ng trong c¸c hoµn c¶nh giao tiÕp kh¸c nhau. s¾c th¸i t×nh c¶m ®a d¹ng vµ phøc t¹p TÝnh ®a d¹ng, phong phó, linh ho¹t cña b»ng nh÷ng h×nh thøc biÓu hiÖn chóng. c¸c yÕu tè biÓu c¶m lµm cho lêi nãi trë Sarler Bally ®­îc coi lµ mét trong nh÷ng nªn biÓu c¶m h¬n, sóc tÝch h¬n. “... khi nhµ ng«n ng÷ häc ®i tiªn phong trong viÖc biÓu lé t×nh c¶m víi nh÷ng cung bËc viÖc nghiªn cøu c¸c yÕu tè biÓu c¶m cña kh¸c nhau trë thµnh mét hiÖn t­îng cña ng«n ng÷ trªn c¬ së c¸c quan niÖm hiÖn ng«n ng÷ (th«ng qua h×nh thøc biÓu ®¹t ®¹i vµ ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu ®a diÖn. cïng nghÜa), lóc ®ã ta míi cã kh¸i niÖm s¾c ¤ng cho r»ng lêi nãi thÓ hiÖn ho¹t ®éng th¸i biÓu c¶m...” (Cï §×nh Tó, 1999, 30). cña lý trÝ, cña t­ duy vµ thÓ hiÖn mét Trªn b×nh diÖn t©m lý ng«n ng÷ häc c¸ch kh¸ch quan mét phÇn trÝ lùc trong th× c¬ së cña tÝnh biÓu c¶m trong ng«n t×nh c¶m, th¸i ®é cña mçi ng­êi. T×nh ng÷ lµ tr¹ng th¸i t©m lý, t­ duy cã ý c¶m ®­îc hiÓu lµ mèi quan hÖ cña chñ thøc, thóc giôc con ng­êi “t« ®iÓm” lêi thÓ ®èi víi kh¸ch thÓ lêi nãi. Sarler Bally nãi khi c¶m nhËn nh÷ng tr¹ng th¸i t×nh nhËn xÐt: ch©n lý cã thÓ lµ cô thÓ, cã thÓ c¶m nhÊt ®Þnh. lµ trõu t­îng, cßn t×nh c¶m lµ ho¹t ®éng VÊn ®Ò biÓu c¶m trong ng«n ng÷ tõ t©m lý cô thÓ cña con ng­êi trong nh÷ng l©u ®· ®­îc nghiªn cøu g¾n liÒn víi hoµn c¶nh cô thÓ. Sù ph©n ®Þnh c¸i duy nhiÖm vô miªu t¶ phong c¸ch häc cña lý vµ c¸i biÓu c¶m trong thñ ph¸p nghiªn ng«n ng÷ vµ nghiªn cøu ng÷ nghÜa c¸c cøu cña «ng thùc chÊt còng gièng nh­ sù s¾c th¸i biÓu c¶m vµ c¸c cÊu tróc cña tõ t­¬ng øng vµ ®èi lËp chøc n¨ng ®ång vùng. Nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû XX c¸c nhÊt ho¸, kh¸i qu¸t ho¸ vµ chøc n¨ng nhµ ng«n ng÷ häc b¾t ®Çu nghiªn cøu biÓu c¶m cña ng«n ng÷. ¤ng nhËn ®Þnh:” s©u h¬n vÊn ®Ò nµy trªn c¬ së xem xÐt Sù ®ång nhÊt cã quan hÖ víi lÜnh vùc tÝnh biÓu c¶m g¾n víi c¸c yÕu tè ng÷ logic ng«n ng÷. Môc ®Ých cña nã lµ t×m dông häc, tÇn sè sö dông cña tõ vùng c¸ch thÓ hiÖn mét c¸ch lý trÝ ý t­ëng trong ng«n ng÷. Mét trong nh÷ng néi dïng ®Ó x¸c ®Þnh - theo sù t­¬ng ph¶n- dung nghiªn cøu chñ yÕu cña chóng t«i m«i tr­êng biÓu c¶m cña hµnh ®éng lêi T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 1, 2006
  5. NghÜa hµm Èn vµ nghÜa biÓu vËt cña tõ trong tiÕng Nga. 43 nãi” (Ш.Балли, 1961, 128). Sù ®ång nhÊt ®­îc xem nh­ mét ph­¬ng thøc bæ sung ho¸ nµy thùc chÊt lµ thao t¸c chuyÓn ®æi cho lêi nãi tÝnh ®éc ®¸o vµ truyÒn c¶m, lêi nãi mang s¾c th¸i biÓu c¶m sang ng«n vµ lµ ®èi t­îng nghiªn cøu cña ng«n ng÷ ng÷ logic kh¸i niÖm, ng«n ng÷ miªu t¶. phong c¸ch häc. Г. В. Колшанский (1984) coi ng«n ng÷ ViÖc nghiªn cøu s¾c th¸i biÓu c¶m lêi nãi lµ sù ®an xen phøc t¹p gi÷a c¸c trong ng«n ng÷ phong c¸ch häc tiÕn yÕu tè kh¸ch quan vµ chñ quan, ho¹t hµnh tõ c¸c ph­¬ng tiÖn vµ ph­¬ng thøc ®éng trong qu¸ tr×nh t­ duy ®Ó t¹o ra t¹o lËp hiÖu qu¶ biÓu c¶m, tíi gi¶i thÝch ph¸t ng«n. Chøc n¨ng biÓu c¶m cña (diÔn gi¶i) hiÖu qu¶ nµy b»ng viÖc tæng ng«n ng÷ lµ kh¶ n¨ng thÓ hiÖn c¸c mèi hîp c¸c th«ng tin, gäi lµ tiÒn gi¶ ®Þnh quan hÖ cã thÓ g¾n biÓu thÞ thùc tÕ víi (presupposition - пресуппозиция) cña v¨n c¶m thô cña c¸ nh©n vµ sù mong muèn b¶n, mang c¸c th«ng sè x· héi cña ng­êi truyÒn ®¹t cho ng­êi ®èi tho¹i víi môc tham gia giao tiÕp, tøc lµ c¸c yÕu tè cña ®Ých nµy hay môc ®Ých kh¸c. §ã lµ chøc chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ tiÕp nhËn lêi nãi, n¨ng thÓ hiÖn tr¹ng th¸i néi t©m cña ®ång thêi nghiªn cøu quan hÖ t×nh c¶m ng­êi nãi vµ sù t¸c ®éng cña lêi nãi ®èi víi c¸i ®­îc biÓu hiÖn, c¸c yÕu tè liªn víi kh¸ch thÓ lêi nãi. Chøc n¨ng biÓu quan g¾n víi viÖc më réng th«ng tin trong lêi nãi. c¶m cña ng«n ng÷ th­êng ®­îc thÓ hiÖn râ nhÊt trong tõ vùng. “TÝnh biÓu c¶m lµ Ph­¬ng thøc t¹o lËp tÝnh biÓu ph¹m trï ng÷ nghÜa, nã t¹o ra sù truyÒn c¶m cña c¸c ®¬n vÞ ng«n ng÷ c¶m cho lêi nãi bëi sù t¸c ®éng qua l¹i Theo Г. В. Коншанский (1984) qu¸ trong néi dung cña ®¬n vÞ ng«n ng÷, néi tr×nh t¹o lËp lêi nãi - qu¸ tr×nh cã tÝnh dung cña ph¸t ng«n, cña v¨n b¶n, cña ng«n ng÷, kh«ng thÓ t¸ch rêi c¸c nhu cÇu th¸i ®é mang tÝnh ®¸nh gi¸, b×nh phÈm, cña ho¹t ®éng giao tiÕp, cã tÝnh ®Õn nh©n hoÆc bµy tá t×nh c¶m ®èi víi nh÷ng g× tè con ng­êi. C¬ chÕ cña ng«n ng÷, tr­íc ®ang diÔn ra trong néi t©m còng nh­ hÕt bao gåm chñ thÓ lêi nãi vµ ng­êi tiÕp trong thùc tÕ kh¸ch quan cña chñ thÓ lêi nhËn ph¸t ng«n. Khi miªu t¶ vµ diÔn nãi” (Энциклопедический словарь. gi¶i qu¸ tr×nh nµy nh­ lµ mét trong Языкознание. 1998, 637). nh÷ng ho¹t ®éng quan träng nhÊt cña con ng­êi, cÇn l­u ý ®Õn c¬ së nh©n TÝnh biÓu c¶m trong ng«n ng÷ ®­îc chñng häc cña ho¹t ®éng lêi nãi nh­ mét hiÓu lµ kh«ng mang s¾c th¸i trung hoµ. th«ng sè ph¶n ¸nh ho¹t ®éng ng«n ng÷ ChÝnh yÕu tè nµy lµm cho lêi nãi trë nªn cña con ng­êi. ViÖc ph©n lo¹i c¸c yÕu tè ®éc ®¸o vµ giµu søc truyÒn c¶m. C¸c ®¬n ®Æc thï cho kh¶ n¨ng ng«n ng÷ bao gåm vÞ ng«n ng÷ ë c¸c cÊp ®é kh¸c nhau nh­ c¸ thÓ ng«n ng÷ vµ møc ®é hiÓu t­êng ng÷ ©m, tõ vùng, ng÷ ph¸p, c¸c yÕu tè tËn kh«ng chØ cÊu tróc vµ hÖ thèng cña cËn ng«n, ngo¹i ng«n nh­ cao ®é, c­êng ng«n ng÷ ®ã, c¸c quy t¾c t¹o lËp ph¸t ®é, tr­êng ®é, ng÷ ®iÖu vµ c¸c tõ ®Öm ng«n, mµ cßn ph¶i am hiÓu c¸c ®Æc tr­ng ®­a ®Èy d¹ng “µ, ­, nhØ, nhÐ...” trong v¨n ho¸ d©n téc cña ng«n ng÷ ®ã. tiÕng ViÖt hoÆc h×nh th¸i tõ (формы) Ng«n ng÷ ho¹t ®éng khi con ng­êi sö trong tiÕng Nga ®Òu cã thÓ t¹o ra s¾c dông nã trong ho¹t ®éng giao tiÕp, víi th¸i biÓu c¶m cho lêi nãi. TÝnh biÓu c¶m T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 1, 2006
  6. 44 NguyÔn V¨n Hßa qu¸ tr×nh t­ duy ý thøc. Chñ thÓ cña xem xÐt ë ®©y lµ c¸c h×nh vÞ (морфема), ph¸t ng«n vµ kh¸ch thÓ tiÕp nhËn ®­îc c¸c phô tè (аффиkc) lµ nh÷ng ®èi t­îng coi nh­ trung t©m cña ho¹t ®éng nµy. ph©n tÝch, v× chóng thÓ hiÖn râ nÐt nhÊt Trong qu¸ tr×nh giao tiÕp, ng­êi nãi cã mèi quan hÖ t­¬ng hç cña con ng­êi víi nh÷ng th¸i ®é nhÊt ®Þnh víi hiÖn thùc, cuéc sèng: quan hÖ duy lý (рациональное) sù vËt...kh¸ch quan. Cã thÓ ®ã lµ nh÷ng vµ quan hÖ t×nh c¶m (эмоциональное ®¸nh gi¸, nhËn xÐt... thÓ hiÖn th¸i ®é отношение.) biÓu c¶m, c¶m xóc, t×nh c¶m... cña ng­êi NghÜa biÓu vËt (денотативное значение) ë nãi ®èi víi kh¸ch thÓ lêi nãi. Chñ thÓ lêi ®©y ®­îc hiÓu mét c¸ch chung nhÊt, tæng nãi th­êng lùa chän nh÷ng ®¬n vÞ ng«n qu¸t nhÊt, lµ sù ph¶n ¸nh thùc tÕ kh¸ch ng÷ , nh÷ng h×nh thøc biÓu ®¹t thÝch hîp quan, hoÆc mét sù vËt cô thÓ, ®­îc biÓu nh­ c©u c¶m th¸n (C¸c ng÷ ®iÖu 4, 5 thÞ b»ng c¸c ký hiÖu ng«n ng÷.” §ã lµ trong tiÕng Nga), c¸c tõ phô trî c¶m th¸n trong tiÕng ViÖt (trêi ¬i, µ, ­, vui, mèi liªn hÖ gi÷a tõ víi sù vËt, sù ph¶n buån, tuyÖt qu¸ nhØ ...), h×nh thøc có ¸nh c¸c sù vËt, hiÖn t­îng cô thÓ trong ph¸p...diÔn ®¹t phï hîp víi chiÕn l­îc thùc tÕ b»ng ng«n ng÷ (Tõ ®iÓn gi¶i giao tiÕp (Н.Д.Арутюнова, 1981), thÝch thuËt ng÷ ng«n ng÷ häc 2003, tr.144). Nã ®­îc thÓ hiÖn nh­ néi dung Моррис (1983) cho r»ng khã cã thÓ chøa ®ùng th«ng tin logic c¬ b¶n cña mét ph©n chia r¹ch rßi ranh giíi gi÷a ng÷ ®¬n vÞ ng«n ng÷. nghÜa (ký hiÖu ng«n ng÷ víi hiÖn thùc) vµ ng÷ dông häc, (quan hÖ cña ký hiÖu NghÜa hµm Èn (коннотация), cßn ®­îc ng«n ng÷ víi hiÖn thùc thuÇn tuý) nÕu gäi lµ nghÜa biÓu c¶m, hoÆc biÓu th¸i, lµ kh«ng xem xÐt c¸c ph¹m trï cã liªn quan chøc n¨ng mang nghÜa bæ sung cña ng«n tíi nh­ ph¹m trï ng«n ng÷, ng÷ nghÜa, ng÷. §ã cã thÓ lµ nh÷ng tÝnh chÊt mang giao tiÕp hoÆc lÜnh vùc thuÇn tuý ng÷ s¾c th¸i biÓu c¶m, nhËn xÐt, ®¸nh gi¸, dông häc, n¨ng lùc ng«n ng÷. hoÆc mang s¾c th¸i tu tõ cña mét ®¬n vÞ ng«n ng÷, vµ th­êng ®­îc sö dông trong Mèi quan hÖ gi÷a nghÜa hµm Èn hÖ thèng ng«n ng÷ nhÊt ®Þnh, hoÆc ®«i vµ nghÜa biÓu vËt khi chØ mang tÝnh ®Æc thï tuú theo ng÷ Mèi t­¬ng quan gi÷a nghÜa biÓu vËt c¶nh. “BÊt kú mét thµnh tè nµo còng cã (денотация - denotation) vµ nghÜa hµm Èn thÓ bæ sung cho kh¸i niÖm vËt thÓ (biÓu (коннотация - connotation), tõ l©u ®· lµ vËt), hoÆc vÒ mÆt ng÷ ph¸p cña mét ®¬n mèi quan t©m cña c¸c nhµ ng«n ng÷ häc. vÞ ng«n ng÷, ®Òu mang l¹i cho nã chøc VÊn ®Ò duy lý vµ biÓu c¶m, còng nh­ vÊn n¨ng biÓu c¶m trªn c¬ së th«ng b¸o, phï ®Ò thùc tÕ vµ c¶m tÝnh, cô thÓ vµ trõu hîp víi nh·n quan kinh nghiÖm, lÞch sö, t­îng ®Òu ®­îc thÓ hiÖn râ nÐt trong v¨n ho¸ cña ng­êi b¶n ng÷. Biªñ c¶m ng«n ng÷. Trong ph¹m vi bµi viÕt nµy cßn ®­îc hiÓu lµ th¸i ®é biÓu lé c¶m xóc, chóng t«i xem xÐt quan hÖ t­¬ng hç gi÷a mang tÝnh nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ cña ng­êi c¸i duy lý (рациональное) vµ c¸i biÓu c¶m nãi ®èi víi sù vËt vµ nh÷ng ng­êi kh¸c (эмоциональное) trªn nh÷ng ng÷ liÖu cô trong ®iÒu kiÖn giao tiÕp, nh÷ng quan hÖ thÓ cña tiÕng Nga. §¬n vÞ ng«n ng÷ ®­îc x· héi cña nh÷ng ng­êi tham gia giao T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 1, 2006
  7. NghÜa hµm Èn vµ nghÜa biÓu vËt cña tõ trong tiÕng Nga. 45 tiÕp (Большой энциклопедический словарь. kh¸c, chim bå c©u ®­îc coi lµ biÓu t­îng Языкознание 1986, c.236). cña hoµ b×nh (hoÆc ®Ó chØ ng­êi th­¬ng yªu голубь, голубчик trong tiÕng Nga). NghÜa hµm Èn (коннотация-connotation) DiÒu h©u lµ biÓu t­îng cña sù hung ®­îc hiÓu lµ nÐt nghÜa phô, nghÜa bæ h¨ng, hiÕu chiÕn, v× vËy mµ trong hai sung, nghÜa biÓu c¶m hoÆc mang s¾c th¸i thø tiÕng nµy cã c¸c côm tõ “phe (ph¸i) tu tõ cña mét ®¬n vÞ ng«n ng÷. NghÜa bå c©u” vµ “phe diÒu h©u...” Con c¸o chØ hµm Èn cã thÓ ®­îc hiÓu theo nghÜa réng sù ranh m·nh, kh«n ngoan, l¸u lØnh; con vµ nghÜa hÑp cña tõ nµy. lõa lµ hiÖn th©n cña tÝnh ngu ngèc, NghÜa réng: lµ bÊt kú mét thµnh tè nµo b­íng bØnh (§å th©n lõa ­a nÆng)... bæ sung cho nghÜa biÓu vËt (denotation) NghÜa hµm Èn biÓu c¶m nh­ mét yÕu hoÆc nghÜa biÓu niÖm (signification) vµ tè cña chñ thÓ lêi nãi, hoµ quyÖn trong lµm t¨ng thªm tÝnh chÊt biÓu c¶m cho nghÜa, ®èi lËp víi néi dung kh¸ch quan mét ®¬n vÞ ng«n ng÷. VÝ dô: cïng chØ mét cña c¸c ®¬n vÞ ng«n ng÷. NghÜa hµm Èn mèi quan hÖ nh­ng tuú thuéc vµo tÝnh g¾n bã chÆt chÏ víi tÊt c¶ c¸c b×nh diÖn chÊt cña quan hÖ ®ã mµ sö dông tõ biÓu c¶m vµ ng÷ dông trong ng«n ng÷. мачеха trong tiÕng Nga, hoÆc tõ “d× ghΔ Khi c¸c ®¬n vÞ ng«n ng÷ mang nghÜa vµ “mÑ kÕ” trong tiÕng ViÖt. §Ó chØ ng­êi hµm Èn, th× lêi nãi trë nªn sinh ®éng vµ phô n÷ cã tÝnh c¶ ghen trong tiÕng ViÖt t¨ng thªm tÝnh biÓu c¶m kh¸ch quan. cã tõ Ho¹n Th­; chØ ng­êi ®µn bµ võa Thµnh tè liªn t­ëng h×nh t­îng lµ c¬ së hay ghen, võa ®¸o ®Ó cã thµnh ng÷ “s­ cña tÝnh biÓu c¶m vµ tu tõ, kÕt nèi néi tö Hµ §«ng”... NghÜa hµm Èn biÓu c¶m dung biÓu vËt vµ hµm Èn cña ®¬n vÞ ng«n ®­îc thÓ hiÖn t­¬ng øng víi nÕp sèng, ng÷. NghÜa hµm Èn lµm t¨ng s¾c th¸i sinh ho¹t, víi quan niÖm cuéc sèng, tri biÓu c¶m tæng thÓ cho mét ph¸t ng«n. thøc v¨n hãa d©n téc cña mét céng ®ång ng«n ng÷. NghÜa hµm Èn biÓu c¶m nµy NghÜa hµm Èn trong ng«n ng÷ ngµy thÓ hiÖn c¸i duy lý vµ c¸i biÓu c¶m trong cµng ®­îc më réng; nã ®· v­ît ra khái c¸ch nh×n nhËn vµ ®¸nh gi¸ - tøc lµ quan ph¹m vi cña nghÜa biÓu c¶m, ®¸nh gi¸, hÖ cña ng­êi nãi víi kh¸ch thÓ, ®­îc ®Ò nhËn xÐt vµ tu tõ; NghÜa hµm Èn bao cËp tíi hoÆc quan hÖ víi c¸c ®iªï kiÖn x· trïm c¶ nh÷ng kh¸i niÖm chÝnh trÞ, x· héi, héi cña hµnh ®éng lêi nãi - h×nh thøc tu d©n téc häc, v¨n ho¸ häc... vµ ®­îc thÓ hiÖn tõ cña lêi nãi. trong ng«n ng÷. C¬ së t©m lý häc cña nghÜa NghÜa hµm Èn, hiÓu theo nghÜa hÑp, hµm Èn lµ sù liªn t­ëng (ассоциация - lµ thµnh tè nghÜa cña mét ®¬n vÞ ng«n asociation). Trong ng«n ng÷ häc, nghÜa hµm ng÷, cã chøc n¨ng hç trî cho viÖc ®Þnh Èn ®­îc chia thµnh c¸c nhãm: danh. Thµnh tè nµy bæ sung nghÜa kh¸ch quan b»ng nh÷ng kh¸i niÖm mang tÝnh - Ng÷ c¶nh - t©m lý (hµm Èn ch©m liªn t­ëng h×nh t­îng vÒ sù vËt ®­îc biÕm, uyÓn ng÷, nghÜa tÝch cùc, nghÜa biÓu ®¹t trªn c¬ së nhËn thøc râ h×nh tiªu cùc, nghÜa nhÊn m¹nh...) thøc néi t¹i ®Þnh danh. Trong tiÕng Nga, - Hµm Èn - ng«n ng÷ x· héi häc (hµm tiÕng ViÖt còng nh­ trong c¸c thø tiÕng Èn biÖt ng÷, khÈu ng÷, bót ng÷ s¸ch vë...) T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 1, 2006
  8. 46 NguyÔn V¨n Hßa - V¨n ho¸ (hµm Èn v¨n ho¸, hÖ t­ t­ëng...) Qua nh÷ng vÝ dô trªn cã thÓ thÊy tÝnh biÓu vËt ®­îc thÓ hiÖn th«ng qua - Ng«n ng÷ (hµm Èn c¸i míi, ngo¹i khuynh h­íng logÝc nghÜa cña c¸c tiÕp tè ng÷, tÝnh chÊt cæ, thuËt ng÷... (В.И. vµ ®­îc t¹o ra do nhu cÇu truyÒn ®¹t Говердовский,1985, c. 71). th«ng tin. H×nh vÞ phô t¸c ®éng, t¹o ra TÝnh hµm Èn ë ®©y ®­îc hiÓu nh­ sù ¶nh h­ëng trùc tiÕp tíi ý nghÜa cña h×nh thÓ hiÖn ë d¹ng h×nh vÞ phô, nghÜa biÓu vÞ gèc vµ ph¸t sinh nghÜa hµm Èn míi c¶m trong néi dung ®èi lËp duy lý. §èi nh­ mét thµnh tè cña néi dung, ®ång t­îng nghiªn cøu ë ®©y kh«ng ph¶i lµ thêi t¹o ra nghÜa hµm Èn míi cã néi dung nh÷ng chøc n¨ng biÓu vËt cña h×nh vÞ biÓu c¶m. TiÕp tè сверх-lµm t¨ng thªm tÝnh phô mµ nh÷ng h×nh vÞ ng÷ nghÜa cña biÓu vËt, nh­ng kh«ng mang nghÜa hµm chóng, bao gåm nh÷ng t­¬ng øng kh¸c Èn. So s¸nh c¸c tõ модный (hîp thêi trang); nhau cña nghÜa “sù vËt” vµ nghÜa “biÓu срочный (khÈn cÊp, cÊp tèc) víi c¶m” trong néi dung. C¸c phô tè сверхмодный vµ сверхсрочный th× c¸c tõ sau (аффиксы) kÕt hîp víi nghÜa gèc cña tõ, nghÜa biÓu vËt cã thay ®æi, v× chóng cã thÓ cã thÓ t¹o ra c¸c nghÜa biÓu vËt kh¸c ®­îc thay thÕ b»ng c¸c tõ очень модный, nhau. VÝ dô: TiÕp tè (приставка) - a ë tõ совершенно модный, lo¹i tÝnh tõ, ®Æc biÖt nã th­êng kÕt hîp nh­ng ë c¸c tõ nµy kh«ng thÓ hiÖn nghÜa víi c¸c tõ cã gèc tiÕng n­íc ngoµi, vµ hµm chØ. So s¸nh hai tõ современный mang nghÜa ng­îc l¹i, kh«ng... nh­: (hiÖn ®¹i, tèi t©n) vµ ультрасовременный логичный (cã tÝnh logic) алогичный (siªu hiÖn ®¹i, rÊt tèi t©n), th× tõ sau cã (phi logic) tiÕp tè ультра - kh«ng chØ mang tÝnh biÓu vËt mµ cßn mang nghÜa hµm Èn. моральный(cã, thuéc vÒ ®¹o ®øc) аморальный (v« ®¹o ®øc) Qua nh÷ng vÝ dô trªn cã thÓ thÊy r»ng c¸c h×nh vÞ phô (c¸c tiÒn tè) ®· ритмичный (cã nhÞp ®iÖu) аритмичный t¹o ra mét d¹ng nghÜa hµm Èn cña tõ, (kh«ng cã nhÞp ®iÖu) ®ång thêi còng lµm thay ®æi tÝnh biÓu типичный (®iÓn h×nh), aтипичный vËt cña tõ. (kh«ng ®iÓn h×nh) C¸c ng«n ng÷ kh¸c nhau nh­ tiÕng HoÆc сверх - kÕt hîp víi tõ lo¹i danh Anh, tiÕng Nga, tiÕng Ph¸p, tiÕng ViÖt... tõ mang thªm ý nghÜa biÓu vËt phô lµ : ®Òu cã mét sè l­îng lín c¸c tõ, mµ nhiÖm v­ît, h¬n, qu¸ møc, siªu... vô cña chóng kh«ng chØ lµ ®Þnh danh c¸c kh¸i niÖm, sù vËt, hiÖn t­îng... mµ cßn держава (c­êng quèc), сверхдержава ®­îc dïng ®Ó thÓ hiÖn th¸i ®é, t×nh c¶m, (siªu c­êng) lêi nhËn xÐt, ®¸nh gi¸ cña ng­êi nãi víi прибыль (lîi nhuËn), сверхприбыль c¸c kh¸ch thÓ cña lêi nãi. Cã nhiÒu líp tõ (siªu lîi nhuËn) vùng kh¸c nhau ®­îc sö dông ®Ó thùc проводимость (tÝnh truyÒn dÉn), hiÖn môc ®Ých nµy. Tuy nhiªn nghÜa hµm проводимость (siªu dÉn) Èn ë ®©y ®­îc cô thÓ ho¸ lµ nghÜa hµm Èn biÓu c¶m, mang nh÷ng s¾c th¸i biÓu T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 1, 2006
  9. NghÜa hµm Èn vµ nghÜa biÓu vËt cña tõ trong tiÕng Nga. 47 c¶m kh¸c nhau phô thuéc vµo ng­êi sö “Trong giao tiÕp th× thµnh tè nghÜa nµy dông ng«n ng÷ lùa chän nh÷ng ®¬n vÞ bæ sung nghÜa kh¸ch thÓ b»ng liªn t­ëng ng«n ng÷ nµo (chñ yÕu lµ tõ, c©u, ng÷ h×nh ¶nh trªn c¬ së nhËn thøc cña h×nh ®iÖu, cao ®é, c­êng ®é, tr­êng ®é cña lêi th¸i ®Þnh danh néi t¹i, cña c¸c nÐt nghÜa nãi... vµ c¸c yÕu tè ngo¹i ng«n nh­ cö t­¬ng øng víi nghÜa gèc hoÆc nghÜa tu tõ, chØ, ®iÖu bé, nÐt mÆt... trong khi ph¸t t¹o ra sù biÕn ®æi nghÜa” (Большой ng«n. Chóng t«i xin ®Ò cËp c¸c vÊn ®Ò энциклопедический словарь. Языкознание, nµy ë c¸c bµi viÕt sau). 1998, c. 236) “S¾c th¸i biÓu c¶m lµ néi dung bæ NghÜa hµm Èn ®­îc thÓ hiÖn râ nÐt ë sung, chØ râ th¸i ®é ®¸nh gi¸ t×nh c¶m cÊp ®é tõ vùng. Trong cÊu tróc danh tõ víi ®èi t­îng, ®­îc nhËn thøc vµ ®­îc cña tiÕng Nga, cã nhiÒu hËu tè thÓ hiÖn nãi ®Õn trong ®¬n vÞ ng«n ng÷. VÒ mÆt sù ®¸nh gi¸ chñ quan cña ng­êi nãi. §ã nguån gèc t¹o thµnh th× s¾c th¸i biÓu lµ nhãm tiÕp tè ®Æc biÖt ®­îc dïng ®Ó thÓ c¶m n¶y sinh trªn c¬ së cña nh÷ng h×nh hiÖn sù ®¸nh gi¸ mang s¾c th¸i biÓu c¶m thøc biÓu ®¹t cïng nghÜa. VÒ mÆt néi ®èi víi mét sù vËt, hiÖn t­îng... cô thÓ dung bæ sung th× nã cã gi¸ trÞ lo¹i biÖt cña ng­êi nãi. HËu tè ®¸nh gi¸ mang s¾c ho¸ néi dung c¬ së cña ®¬n vÞ ng«n ng÷”. th¸i biÓu c¶m cã thÓ chia lµm hai lo¹i: (Cï §×nh Tó 2001, tr.30) - C¸c hËu tè thu nhá, ©u yÕm: - ик Nh­ vËy, nghÜa hµm Èn (коннотация- стакан стаканчик (c¸i cèc) connotation) lµ nÐt nghÜa phô, mang s¾c двор дворик (c¸i s©n) th¸i biÓu c¶m, thÓ hiÖn th¸i ®é, t×nh c¶m дом домик (c¸i nhµ) cña ng­êi nãi vµ phong c¸ch tu tõ cña mét ®¬n vÞ ng«n ng÷, ®­îc sö dông trong - к-трава травка (cá, ngän cá) hÖ thèng ng«n ng÷. XÐt trªn b×nh diÖn - C¸c hËu tè phãng ®¹i (hoÆc mang réng, nghÜa hµm Èn cã thÓ lµ mét thµnh nghÜa xÊu) tè bÊt kú, cã kh¶ n¨ng bæ sung nghÜa sù vËt hoÆc kh¸i niÖm (nghÜa biÓu niÖm - ищ - волк - волчище (con sãi) hoÆc biÓu vËt), hoÆc lµ néi dung ng÷ глаз (con m¾t) - глазище (m¾t èc nhåi) ph¸p cña mét ®¬n vÞ ng«n ng÷, lµm t¨ng thªm chøc n¨ng biÓu c¶m cho ®¬n vÞ корзина - корзинища (c¸i giá, c¸i l½ng, ng«n ng÷ ®ã trªn c¬ së nh÷ng kiÕn thøc c¸i lµn) t­¬ng øng víi tri thøc cña ng­êi sö dông Còng nh­ danh tõ, c¸c tÝnh tõ chØ ng«n ng÷, víi th¸i ®é biÓu c¶m, ®¸nh gi¸ tÝnh chÊt trong tiÕng Nga cã thÓ t¹o nªn cña ng­êi nãi ®èi víi kh¸ch thÓ lêi nãi nh÷ng h×nh th¸i ®¸nh gi¸, mang s¾c th¸i (sù vËt, hiÖn t­îng... hoÆc víi nh÷ng biÓu c¶m cña ng­êi nãi. ng­êi xung quanh). XÐt trªn b×nh diÖn C¸c hËu tè thu nhá, ©u yÕm hÑp th× nghÜa hµm Èn lµ mét thµnh tè nghÜa, hoÆc nghÜa cña mét ®¬n vÞ ng«n - оньк - тихий - тихонький (yªn tÜnh) ng÷, thùc hiÖn chøc n¨ng bæ sung trong лёгкий - легонький (nhÑ, dÔ dµng) ®Þnh danh. T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 1, 2006
  10. 48 NguyÔn V¨n Hßa - еньк - свежий - свеженький (t­¬i, a) Lo¹i hËu tè cã tÝnh chÊt “thu nhá” trong lµnh) sù vËt. умный - умненький (th«ng minh) VÝ dô hËu tè - инк(а) trong c¸c tõ крупинка (h¹t, hét nhá) крупица C¸c hËu tè mang nghÜa kh«ng trän vÑn, kh«ng ®Çy ®ñ дождинка (giät m­a) vµ дождь (c¬n m­a) - оват- красный (®á)- красноватый (h¬i ®á, ®o ®á) HËu tè lo¹i nµy ®­îc gäi lµ hËu tè biÓu vËt thu nhá (денотативно - зелённый (xanh) - зеленоватый (h¬i меньшительные суффиксы). xanh, xanh xanh) b) Lo¹i hËu tè mang nghÜa hµm Èn C¸c hËu tè t¨ng nghÜa, phãng ®¹i (усилительно-увеличительные суффисы) thu nhá (коннотативно- уменьшительные), hoÆc mang nghÜa hµm Èn, nhËn xÐt, - ущ- большой - большущий (lín,to lín) ®¸nh gi¸ tèt(мелиоративные суффиксы). вредный (cã h¹i, xÊu) - вреднющий VÝ dô: hËu tè- инк(а) trong c¸c tõ (rÊt cã h¹i, v« cïng ®éc h¹i) - пре- горчинка vµ горчичка so víi tõ горчица ë забавный (vui, hay, thó vÞ), презабавный d¹ng trung hoµ. (rÊt vui, rÊt hay, rÊt thó vÞ). Theo В.И.Говердовский(1985): Trong Tõ сестра chÞ (em) g¸i mang tÝnh tiÕng Nga hiÖn ®¹i, hËu tè -иц- trong ®Þnh danh, s¾c th¸i trung hoµ. C¸c d¹ng phÇn lín c¸c tr­êng hîp, nÐt nghÜa hµm kh¸c nh­ сестрица, сестричка, сестрёнка Èn bÞ mÊt ®i; hËu tè nµy kh«ng thÓ hiÖn ngoµi nghÜa biÓu ®¹t ®Þnh danh, cßn râ tÝnh chÊt thu nhá vËt thÓ, mÆc dï mang thªm s¾c th¸i hµm Èn biÓu c¶m ©u theo c¸ch hiÓu truyÒn thèng, nã vÉn ®­îc yÕm, dÞu dµng, tá râ th¸i ®é cña ng­êi coi lµ hËu tè thu nhá cña tõ nh­ tõ nãi. Khi nghÜa biÓu ®¹t gi¶m nhÑ рыбица (con c¸), cßn mang nghÜa tr×u (денотативно-уменшительное значение) mÕn, ©u yÕm so víi tõ рыба mang s¾c mÊt ®i trong mét ng÷ c¶nh cô thÓ th× chØ th¸i trung hoµ. Khi nÐt nghÜa biÓu vËt cßn l¹i ý nghÜa gi¶m nhÑ hµm Èn thu nhá (денотативная уменьшительность) (коннотативно- уменьшительное значение). mÊt ®i trong tr­êng hîp nµy th× nÐt VÝ dô, cã thÓ dïng tõ сестрица, сестричка nghÜa thu nhá, hµm Èn biÓu c¶m vÉn thÓ ®Ó chØ chÞ g¸i, trong tr­êng hîp nµy, hiÖn râ. ChÝnh v× vËy mµ trong giao tiÕp, nghÜa biÓu ®¹t thu nhá mÊt ®i, chØ cßn ngoµi tõ сестра (chÞ/ em g¸i) cßn c¸c d¹ng l¹i nghÜa hµm Èn biÓu c¶m thÓ hiÖn sù kh¸c cña tõ nµy nh­ сестричка hoÆc ©u yÕm... сестрёнка còng ®­îc dïng phæ biÕn ®Ó thÓ C¸c tõ cã hËu tè (суффикс) chØ sù ©u hiÖn biÓu c¶m cña ng­êi nãi mÆc dï cã yÕm, thu nhá kh«ng ph¶i lu«n lu«n mang thÓ ®ã lµ старшая сестра (chÞ g¸i).T­¬ng nghÜa hµm Èn tèt (коннотация tù nh­ vËy tõ брат (anh/ em trai) còng cã мелиоративности) trong mäi tr­êng hîp. c¸c d¹ng kh¸c nhau ®Ó biÓu ®¹t t×nh c¶m Nh÷ng hËu tè nµy cã thÓ chia lµm hai lo¹i: cña ng­êi nãi nhê c¸c hËu tè thu nhá T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 1, 2006
  11. NghÜa hµm Èn vµ nghÜa biÓu vËt cña tõ trong tiÕng Nga. 49 hoÆc hµm Èn biÓu c¶m братик, братец, nghÜa biÓu c¶m th­êng ®­îc thÓ hiÖn браток… th«ng qua c¸c hËu tè mang nghÜa thu nhá, ©u yÕm nh­ брат, браток, братец, Cßn trong c¸c tõ просьбица (yªu cÇu), братик… C¸c tÝnh tõ víi c¸c hËu tè простынка (v¶i tr¶i gi­êng), девица (c« (суффикс) nh­ еньк (ий)... còng mang l¹i g¸i)... ý nghÜa thu nhá cña c¸c hËu tè trong hiÖu qu¶ t­¬ng tù хороший - c¸c tõ nµy chuyÓn sang nghÜa hµm Èn biÓu хорошенький , свежий - свеженький, милый c¶m. - миленький… Qua c¸c vÝ dô trªn cã thÓ rót ra kÕt C¸c tÝnh tõ nµy, ngoµi nghÜa biÓu vËt luËn sau: chØ tÝnh chÊt, cßn mang thªm nÐt nghÜa Ranh giíi gi÷a tÝnh biÓu vËt hµm Èn biÓu c¶m. VÒ mÆt lý thuyÕt, mçi (денотация) vµ tÝnh hµm Èn (biÓu c¶m) ph¸t ng«n ®Òu cã thÓ thÓ hiÖn c¸c ph¹m (коннотация) trong nhiÒu tr­êng hîp, trï chñ quan vµ kh¸ch quan. Ph¹m trï kh«ng thÓ ph©n ®Þnh mét c¸ch râ rµng, biÓu c¶m trong t­ duy cña ng­êi nãi thÓ chóng cã thÓ ho¸n chuyÓn nÐt nghÜa cho hiÖn c¶ qu¸ tr×nh t©m lý mang nhiÒu yÕu nhau. Theo В. Г. Говердовский (1985), khi tè chñ quan; v× vËy khi ph©n tÝch ng÷ sö dông c¸c tõ vÞ (лексема) vµ c¸c h×nh vÞ nghÜa lêi nãi cÇn tÝnh ®Õn mèi quan hÖ (морфема) ë tÇn suÊt cao, th× tÝnh hµm Èn gi÷a c¸i duy lý (рациональное) vµ c¸i biÓu cã thÓ mÊt ®i hoÆc chuyÓn sang nÐt c¶m (эмоциональное), ®Æc biÖt lµ nh÷ng nghÜa biÓu vËt.VÝ dô: hËu tè - ух-(a) tr­êng hîp nghiªn cøu cô thÓ ®Ých giao trong tõ молодуха (ng­êi vî trÎ) vµ tiÕp, nh÷ng ph¸t ng«n cã liªn quan ®Õn старуха (bµ giµ); Tõ ®Çu mang nÐt nghÜa ng÷ dông häc. C¸c hËu tè -еньк- vµ - hµm Èn (biÓu c¶m) ®­îc dïng trong khÈu оват(ый), - еват(ый) bæ sung thªm nghÜa ng÷, cßn tõ sau chØ mang nghÜa biÓu ®¹t cña tõ vµ nghÜa hµm Èn, cã t¸c ®éng tíi thuÇn tuý. nghÜa biÓu vËt hoÆc nghÜa biÓu niÖm. Trong nhiÒu tr­êng hîp, viÖc ph©n ®Þnh Sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a nghÜa biÓu gi÷a nghÜa biÓu vËt vµ biÓu niÖm, nghÜa vËt vµ nghÜa hµm Èn còng ®­îc thÓ hiÖn hµm Èn trong lêi nãi lµ kh«ng râ rµng. râ qua c¸c tiÕp tè (префикс) cña c¸c tÝnh Khi nghÜa biÓu vËt cña tõ thay ®æi trong tõ. Khi tiÒn tè пре- kÕt hîp víi c¸c tÝnh lêi nãi lµ lóc xuÊt hiÖn nh÷ng quan hÖ c¸ tõ nh­ добрый, глубокий th× nghÜa biÓu nh©n míi ®èi víi mét biÓu vËt kh¸c. vËt còng thay ®æi. §ã lµ sù thay ®æi vÒ Trong ph¸t ng«n con ng­êi lu«n thÓ hiÖn chÊt cña tÝnh tõ, biÓu hiÖn møc cao h¬n quan ®iÓm, th¸i ®é, t×nh c¶m, c¸ch nh×n cña tÝnh chÊt: предобрый rÊt tèt bông, nhËn, ®¸nh gi¸ mét hiÖn t­îng, sù vËt, преглубокий rÊt s©u, премилый rÊt ®¸ng hoÆc víi b¶n th©n m×nh vµ nh÷ng ng­êi yªu, пренеприятный v« cïng khã chÞu... xung quanh. C¸c tiÒn tè (приставка) cña Th¸i ®é cña ng­êi nãi thÓ hiÖn th«ng qua ®éng tõ tiÕng Nga nh­ раз-, разо-, раз-, ... nghÜa biÓu vËt cña tõ ng÷ mµ ng­êi nãi mang nghÜa hµm Èn khÈu ng÷ vµ cã sù sö dông trong tr­êng hîp nµy. Nh­ thay ®æi trong nÐt nghÜa biÓu vËt.VÝ dô: chóng t«i ®· tr×nh bµy ë c¸c phÇn tr­íc, разодеть (mÆc ®Ñp, mÆc diÖn cho ai ®ã) so trong tõ lo¹i danh tõ cña tiÕng Nga, víi tõ одеть (mÆc quÇn ¸o cho ai); T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 1, 2006
  12. 50 NguyÔn V¨n Hßa разукрасить (trang hoµng, trang trÝ) víi tiÒn tè на-, по-, под-, раз-, пере-, про-…, tõ украсить. ViÖc lùa chän nh÷ng tõ nµy khi kÕt hîp víi mét tõ trung tÝnh nh­ ®­îc quy ®Þnh bëi t×nh c¶m, th¸i ®é cña делать.) ng­êi nãi ®èi víi mét biÓu vËt míi. Qua Mèi quan hÖ t­¬ng hç gi÷a phô tè nh÷ng ph©n tÝch trªn сã thÓ rót ra (аффикс) vµ th©n tõ (основа) lµ mèi quan nh÷ng kÕt luËn sau: hÖ biÖn chøng: ý nghÜa vËt chÊt - néi -TÝnh chÊt ng÷ nghÜa cña tõ vÞ ph¸i dung cña tõ. Khi cã sù thay ®æi h×nh th¸i sinh ®­îc biÓu hiÖn b»ng phô tè liªn kÕt cña tõ th× còng cã sù thay ®æi t­¬ng øng (присоединительный аффикс), cã thÓ lµ ý nghÜa cña tõ. §ã cã thÓ lµ nghÜa biÓu mang nghÜa hµm Èn (chøc n¨ng biÓu vËt, hoÆc nghÜa hµm Èn (biÓu c¶m). C¸c c¶m), hoÆc lµ biÓu vËt, biÓu niÖm (chøc lo¹i h×nh vÞ cã quan hÖ t­¬ng hç ng÷ n¨ng logic ng«n ng÷) ë mét møc ®é nhÊt nghÜa (c¶ h×nh vÞ gèc vµ h×nh vÞ phô trî) ®Þnh, c¸c ý nghÜa tõ vùng ph¸i sinh xuÊt qua c¸c vÝ dô trªn chøng minh r»ng: hiÖn khi nghÜa hµm Èn vµ biÓu vËt ®­îc Nghiªn cøu nghÜa tõ vùng trong giao thÓ hiÖn b»ng sù kÕt nèi cña mét phô tè tiÕp mµ kh«ng xem xÐt mèi quan hÖ biÖn (аффикс). Sù trïng hîp trong nghÜa cña chøng gi÷a c¸i biÓu c¶m (эмоциональное) tõ vÞ ph¸i sinh ®èi lËp ë c¸c tr­êng hîp vµ c¸i duy lý (рациональное), lµ kh«ng khi nghÜa hµm Èn vµ nghÜa biÓu vËt cïng ®Çy ®ñ vµ thiÕu gi¸ trÞ v× gi÷a nghÜa hµm n»m trong mét thÕ ph©n bè bæ sung Èn vµ nghÜa biÓu vËt kh«ng cã sù ®èi lËp (дополнительная дистрибуция ). tuyÖt ®èi. ViÖc t¸i hiÖn c¸c h×nh vÞ phô kh¸c Nh÷ng ®iÓm tr×nh bµy trªn cã thÓ nhau trong cïng mét chu c¶nh t¹o nªn ®­îc nghiªn cøu ®Ó sö dông c¸c ph­¬ng kh¸i niÖm nghÜa hµm Èn nh­ lµ mét tÝnh tiÖn ng«n ng÷ vµo môc ®Ých giao tiÕp chÊt ph¸i sinh. (So s¸nh nghÜa hµm Èn (ng÷ dông häc vµ phong c¸ch tu tõ häc). mang s¾c th¸i khÈu ng÷, trung hoµ... víi phô tè - ка trong c¸c tõ рубака (hiÖp sÜ, C¸c tõ trong tiÕng Nga, tiÕng Anh, tiÕng tr¸ng sÜ), вояка (anh hïng r¬m, yªng Ph¸p... víi sù ph©n bè nghÜa hµm Èn kh¸c nhau trong c¸c phô tè hoÆc th©n tõ hïng)... Nh÷ng quan niÖm ®¹o ®øc mang mµ cã thÓ cã c¸c ph­¬ng ¸n dÞch kh¸c nghÜa hµm Èn còng ¶nh h­ëng tíi viÖc nhau ®Ó ®¶m b¶o tÝnh biÓu c¶m trong chän c¸c ®¬n vÞ ng«n ng÷ dïng ®Ó thÓ giao tiÕp phï hîp víi ng÷ c¶nh lêi nãi. hiÖn. (So s¸nh hµm Èn khÈu ng÷ cña c¸c Tµi liÖu tham kh¶o 1. Арутюнова Н. Д., Типы языковых значений, Оценка. Событие, Факт, М, 1988. 2. Балли Ш., Французская стилистика, М, 1961. 3. Васильев Л. М., Значение в его отношении к системе языка, Уфа, 1985. 4. Винокур Т.Г., Закономерности стилистического использования языковых единиц, М, 1980. 5. Графова Т.А., Смысловая структура эмотивных предикатов //Человеческий фактор в языке, М, 1991. T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 1, 2006
  13. NghÜa hµm Èn vµ nghÜa biÓu vËt cña tõ trong tiÕng Nga. 51 6. Гумбольдт В., Язык и философия культуры, М, 1985. 7. Гридин В.Н., Семантика эмоционально экспрессивных средств языка // Психолингвистические проблемы семантики, М, 1983. 8. Караулов Ю.Н., Руский язык и языковая личность, М, 1987. 9. Ковнин Н.В., Введение в гносеологию, Киев, 1969. 10. Колшанский Г.В., Некоторые вопросы семантики языка в гносеоногическом аспекте, М, 1976. 11. Леонтьев А.А., Язык речь речевая деятельность, М, 1969. 12. Лукьянова Н.А., Экспрессивная лексика разговорного употребления, Новосибирск, 1986. 13. Телия В.Н., Экспрессивность как проявления субъективного фактора в языке и её прагматическая ориентация , // Человеческий фактор в языке, М, 1991. 14. Уфимцева А.А ., Типы словесных знаков, М, 1974. 15. Шаховский В.И., Лексикография и коннотативная семантика // Лексические и грамматические компоненты в семантике языкового знака. Воронеж.1983. 16. §ç H÷u Ch©u, Tõ vùng ng÷ nghÜa tiÕng ViÖt, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1999. 17. NguyÔn ThiÖn Gi¸p, Tõ vùng häc tiÕng ViÖt, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1998. 18. Cï §×nh Tó, Phong c¸ch häc vµ ®Æc ®iÓm tu tõ tiÕng ViÖt, NXB Gi¸o dôc, Hµ Néi, 1999. 19. NguyÔn V¨n Hoµ, Chøc n¨ng biÓu c¶m cña ng«n ng÷, T¹p chÝ Khoa häc, Chuyªn san Ngo¹i ng÷, §¹i häc Quèc Gia Hµ Néi, Sè1, 2005, tr.59-66. VNU. JOURNAL OF SCIENCE, Foreign Languages, T.xXII, n01, 2006 Denotational, connotational meanings in Russian lexis Nguyen Van Hoa, MA Department of Russian Language and Culture College of Foreign Languages - VNU This article addresses issues of denotational, connotational and emotional meanings in Russian lexis. It focuses on the interrelation of denotational and connotational meanings with critical analysis of the morphology and affixation of Russian lexis. T¹p chÝ Khoa häc §HQGHN, Ngo¹i ng÷, T.XXII, Sè 1, 2006
nguon tai.lieu . vn
Chính trị học Báo chí - Truyền thông Xã hội học Giáo dục học Tâm lý học Lịch sử - Văn hoá Triết học Ngôn ngữ học Thư viện thông tin Văn học nước ngoài Ngư nghiệp Hành chính - Pháp luật Địa lý - Địa danh Văn học Việt nam Lịch sử Đảng CNXH - KH Tư Tưởng HCM Ngụ ngôn - Cổ tích Ca dao - Tục ngữ Hoá học Sinh học Y khoa - Dược Kinh tế học