Một số đặc điểm tâm lý cá nhân tác động đến nhu cầu tham vấn tâm lí của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE
Social Science, 2018, Vol. 63, Iss. 1, pp. 150-158
This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn

DOI: 10.18173/2354-1067.2018-0020

MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM TÂM LÝ CÁ NHÂN TÁC ĐỘNG ĐẾN NHU CẦU
THAM VẤN TÂM LÍ CỦA TRẺ EM BỊ ẢNH HƯỞNG BỞI HIV/AIDS
Phạm Văn Tư

Khoa Công tác Xã hội, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội
Tóm tắt. Một số đặc điểm tâm lí cá nhân được nghiên cứu trong bài viết này là nhận thức
về tham vấn tâm lí, niềm tin về hiệu quả tham vấn tâm lí và sự tự kì thị của trẻ em bị ảnh
hưởng bởi HIV/AIDS. Đây là các yếu tố chủ quan tác động đến nhu cầu tham vấn tâm lí
khi có khó khăn trong cuộc sống của những trẻ em này. Với phương pháp điều tra bằng
bảng hỏi cá nhân và phương pháp phỏng vấn sâu trên trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS
có độ tuổi từ 10 đến 16, nghiên cứu tiến hành khảo sát vào năm 2013-2014 tại 4 tỉnh/thành
là Hà Nội, Hải Phòng, Quảng Ninh và Phú Thọ. Kết quả nghiên cứu cho thấy, cả ba đặc
điểm tâm lí cá nhân này đều có tác động nhất định đến nhu cầu tham vấn tâm lí của trẻ em
bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS, trong đó nhận thức về tham vấn tâm lí là yếu tố chủ quan tác
động mạnh hơn cả đến nhu cầu tham vấn tâm lí của những trẻ em này.
Từ khóa: Đặc điểm tâm lí cá nhân, nhu cầu tham vấn tâm lí, trẻ em bị ảnh hưởng bởi
HIV/AIDS.

1.

Mở đầu

Nhu cầu tham vấn tâm lí của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS là đòi hỏi được trợ giúp
tâm lí của trẻ em có HIV và có nguy cơ cao có HIV khi gặp khó khăn trong cuộc sống. Trong quá
trình tương tác với những trẻ em này, nhà tham vấn giúp các em khai thác những tiềm năng của
bản thân để có thể tự ứng phó tích cực, hiệu quả trước những khó khăn tâm lí mà các em gặp phải
trong cuộc sống, góp phần cân bằng, ổn định và phát triển nhân cách của các em. Trong nghiên
cứu này, các đặc điểm tâm lí cá nhân của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS được xem xét bao
gồm nhận thức về sự cần thiết và lợi ích của tham vấn tâm lí, niềm tin vào hiệu quả tham vấn tâm
lí, sự tự kì thị của những trẻ em này. Với quan điểm cho rằng, các đặc điểm tâm lí cá nhân của trẻ
em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS là các yếu tố chủ quan tác động đến việc những trẻ em này có
mong muốn được tham vấn tâm lí trên thực tiễn hay không, nghiên cứu đã tiến hành khảo sát thực
trạng các đặc điểm tâm lí cá nhân của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS và phân tích tác động
của các đặc điểm tâm lí cá nhân đó đến nhu cầu tham vấn tâm lí của các em.
Nghiên cứu về nhu cầu tham vấn tâm lí của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS có một số
tác giả tiêu biểu sau:
Kết quả nghiên cứu của các tác giả Cooper, ES; Risley, CL; Drake, LJ; Bundy (2007) đã
chỉ ra rằng, trong lớp học, những trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS bị kì thị và phân biệt đối xử,
Ngày nhận bài: 15/12/2017. Ngày sửa bài: 20/12/2017. Ngày nhận đăng: 20/1/2018.
Liên hệ: Phạm Văn Tư, e-mail: tupv@hnue.edu.vn.

150

Một số đặc điểm tâm lí cá nhân tác động đến nhu cầu tham vấn tâm lí của trẻ em bị ảnh hưởng...

giáo viên và bạn học thiếu nhạy cảm đối với các nhu cầu của trẻ, do đó những trẻ em này dễ bị tổn
thương, trẻ cảm thấy xấu hổ cùng với sức khỏe giảm sút đã ảnh hưởng đến tần suất đến lớp của
các em. Bên ngoài lớp học, hay bên ngoài trường học, trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS gặp khó
khăn trong việc tiếp cận với các hoạt động vui chơi giải trí như các bạn cùng lứa tuổi [1].
Các tác giả Bezuidenhoudt, C. (Đại học Namibia), Elago, H. (Đại học Bách khoa Namibia),
Kalenga, E. (Đại học Namibia), Salome Klazen (Đại học Bách khoa), Nghipondoka, K. (Đại học
Namibia), và Ashton, D. (Đại học Namibia) tập trung nghiên cứu các tác động tâm lí của virus
HIV/AIDS đối với những người sống chung với HIV/AIDS và người chăm sóc họ. Nghiên cứu đã
chỉ ra những tác động tâm lí đối với trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS. Đó là cảm giác sợ hãi, lo
lắng, đôi khi đổ lỗi cho bản thân vì chưa hiểu hoàn cảnh mà mình đang sống, cảm thấy gánh nặng
gia đình đặt lên vai mình, tức giận và không quan tâm, học kém hay bỏ học, bị tổn thương, trầm
cảm,... Tác động tâm lí đối với các thành viên trong gia đình và người chăm sóc bao gồm: sợ bị
nhiễm bệnh, nỗi đau buồn được báo trước, xấu hổ, bất lực, phân biệt đối xử [2].
Kết quả nghiên cứu của Dự án Vòng tay gia đình (Dự án được tài trợ bởi Chương trình Hỗ
trợ trẻ sơ sinh bị bỏ rơi thuộc Phòng Các dịch vụ con người và sức khỏe Mỹ và được triển khai tại
quận Columbia từ năm 1996) đã chỉ ra những vấn đề tâm thần của trẻ em và các gia đình bị ảnh
hưởng bởi HIV/AIDS bao gồm: lo lắng thường xuyên, căng thẳng kéo dài, rối loạn chức năng gia
đình, ảnh hưởng giao tiếp, giảm khả năng tự điều chỉnh, giảm khả năng đương đầu, trầm cảm. Một
cách tiếp cận cần thiết để đáp ứng những nhu cầu của trẻ em sống chung với HIV/AIDS là nhóm
lâm sàng. Các chủ đề và hoạt động có thể được điều chỉnh để phù hợp với nhu cầu đặc thù của trẻ
em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS [3].
Nghiên cứu trên 800 trẻ em, trong đó có 400 trẻ em đang sống chung với HIV/AIDS và 400
trẻ em không mắc HIV/AIDS, Ravikumar, M.B. và Sampathkumar (2012), đã phát hiện ra rằng,
trẻ em sống chung với HIV/AIDS có nhiều vấn đề về điều chỉnh xã hội, cảm xúc và giáo dục hơn
trẻ em không sống chung với HIV/AIDS, trẻ em gái và trẻ em sống ở nông thôn có HIV/AIDS
theo thống kê có nhiều vấn đề về điều chỉnh xã hội và cảm xúc hơn các trẻ em trai và trẻ em sống
ở thành thị [4].
Nghiên cứu về tình trạng sức khỏe và nhu cầu của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS tại
Scotland do Cree, V.E. và Shidhva, D. (Đại học Edinbugh, Vương Quốc Anh) thực hiện năm 2009
với sự tài trợ của Quỹ AIDS EltonJohn đã chỉ ra rằng, khi ngày càng có nhiều người có HIV dương
tính hơn thì rõ ràng sẽ có nhiều trẻ em phải sống chung với HIV và do đó các chính sách trực tiếp
liên quan đến HIV và các dịch vụ cho trẻ em cần phải đáp ứng được các nhu cầu đặt ra của các
em [5].
Nghiên cứu trên những trẻ em từ 11-18 tuổi có cha mẹ đã từng/hiện đang tham gia chương
trình chăm sóc tại nhà Nadeli Hospice, các tác giả Mpeli M.R., và Fichardt A., (2007) đã xác định
và mô tả những nhu cầu của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS. Một là các nhu cầu thể chất: Thức
ăn; Quần áo; Chỗ ở; Năng lượng/Chất đốt. Hai là các nhu cầu khách quan: Có quan hệ bình thường
với họ hàng, láng giềng; Được yêu thương và là một phần của cộng đồng; Được xuất hiện như
những trẻ em khác; Được tham vấn tâm lí; Không phải lo lắng; Được biết thông tin về HIV/AIDS.
Ba là những nhu cầu kiểm soát: Sự độc lập, Sự đoàn kết gia đình [6].
Các phát hiện từ nghiên cứu tác động của HIV/AIDS đối với trẻ em châu Phi được thực
hiện vào tháng 5 năm 2003 đã chỉ ra rằng, HIV/AIDS có tác động nghiêm trọng tới trẻ em trên thế
giới, đặc biệt là trẻ em ở các nước đang phát triển, và trẻ em ở châu Phi. Gánh nặng của HIV/AIDS
ảnh hưởng đến trẻ em theo nhiều cách. Đó là phải đảm nhận những trách nhiệm của người lớn, lao
động trẻ em, căng thẳng về tâm lí, mất cha mẹ, bị phân biệt đối xử và kì thị, lớn lên trong những
151

Phạm Văn Tư

điều kiện nghèo khó, dinh dưỡng và chăm sóc sức khỏe nghèo nàn, tác động tiêu cực đến giáo dục,
mất quyền thừa kế, bị lạm dụng về thể chất và tình dục [7].
Từ các nghiên cứu ở trong và ngoài nước có liên quan cho thấy, nhìn chung các công trình
nghiên cứu đó đã đánh giá được mức độ tác độ của những yếu trong đó có những yếu tố tâm lý cá
nhân đến nhu cầu của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS. Hầu như các công trình đó chưa đánh
giá một cách đầy đủ và có hệ thống các yếu tố tâm lý cá nhân ảnh hưởng đến nhu cầu tham vấn
tânm lý của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS. Vì vậy, bài viết này sẽ đề cập đầy đủ và có hệ
thống về mức độ ảnh hưởng của một số đặc điểm tâm lý cá nhân đến nhu cầu tham vấn tâm lý của
trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS.

2.
2.1.

Nội dung nghiên cứu
Khách thể và phương pháp nghiên cứu

Những số liệu được dùng để phân tích trong bài viết được trích từ Đề tài nghiên cứu: “Nhu
cầu tham vấn tâm lí của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS”. Đề tài khảo sát trên 332 trẻ em bị
ảnh hưởng bởi HIV/AIDS có độ tuổi từ 10 đến 16. Để xem xét mức độ ảnh hưởng của các đặc
điểm tâm lí cá nhân (các yếu tố chủ quan) đến nhu cầu tham vấn tâm lí của trẻ em bị ảnh hưởng
bởi HIV/AIDS, chúng tôi sử dụng thang đo cho mỗi yếu tố, trong đó mỗi mệnh đề được thiết kế 4
phương án trả lời ứng với 4 điểm số như sau: Hoàn toàn không đúng: 1 điểm; Đúng một phần: 2
điểm; Phần lớn đúng: 3 điểm và Hoàn toàn đúng: 4 điểm.
Để tiện cho việc so sánh, đối với mỗi thang đo chúng tôi phân điểm trung bình (ĐTB) mà
khách thể đạt được thành 3 nhóm điểm khác nhau: thấp, trung bình và cao. Cách thức phân nhóm
điểm được tiến hành theo hai bước: 1) Khám phá số liệu thông qua đường cong chuẩn; 2) Dựa trên
sơ đồ đường cong chuẩn phân chia thành các nhóm điểm khác nhau. Điểm các mức độ cụ thể ở
mỗi thang đo như sau:
1) Thang đo “Nhận thức về tham vấn tâm lí”: Thấp (ĐTB dưới 2,51); Trung bình (ĐTB từ
2,51 đến 3,59); Cao (ĐTB trên 3,59).
2) Thang đo “Niềm tin vào hiệu quả tham vấn”: Thấp (ĐTB dưới 2,25); Trung bình (ĐTB
từ 2,25 đến 3,41); Cao (ĐTB trên 3,41).
3) Thang đo “Sự tự kì thị”: Thấp (ĐTB dưới 2,51); Trung bình (ĐTB từ 2,51 đến 3,59); Cao
(ĐTB trên 3,59).
Như vậy, ĐTB càng cao thì trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS càng thấy được sự cần thiết
và lợi ích của tham vấn tâm lí, càng có niềm tin vào hiệu quả tham vấn tâm lí và càng tự kì thị bản
thân.
Phương pháp nghiên cứu chủ yếu được sử dụng để đánh giá mức độ ảnh hưởng của các
đặc điểm tâm lý cá nhân đến nhu cầu tham vấn tâm lý của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS là
phương pháp nghiên cứu bằng bảng hỏi, kết hợp với phương pháp phỏng vấn sâu và phương pháp
thống kê toán học (sử dụng phần mềm SPSS).

2.2.

Kết quả nghiên cứu

2.2.1. Một số đặc điểm tâm lí cá nhân
a. Nhận thức của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS về tham vấn tâm lí
Nhận thức của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS về tham vấn tâm lí được tìm hiểu ở hai
152

Một số đặc điểm tâm lí cá nhân tác động đến nhu cầu tham vấn tâm lí của trẻ em bị ảnh hưởng...

khía cạnh là nhận thức của những trẻ em này về sự cần thiết và về lợi ích của tham vấn tâm lí. Kết
quả khảo sát thực tiễn về sự cần thiết phải tham vấn tâm lí khi gặp khó khăn trong cuộc sống của
trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS được trình bày ở biểu đồ 1.
Nhìn chung, trên một nửa trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS nhìn nhận tham vấn tâm lí là
rất cần thiết và tương đối cần thiết (với tỉ lệ phần trăm tương ứng là 37,3%và 21,7%); 31,1%các
em cho rằng, đôi khi cần thiết và chỉ có một số ít (9,9%) cho rằng, hoạt động này không cần thiết.

Biểu đồ 1. Nhận thức của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS
về sự cần thiết của tham vấn tâm lí (%)
Nhận thức về lợi ích của tham vấn tâm lí chính là cơ sở định hướng cho thái độ và hành
vi của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS, thúc đẩy các em tìm đến tham vấn tâm lí khi gặp khó
khăn, mặc dù tham vấn tâm lí ra đời ở Việt Nam tương đối mới, nhưng nó đã mang lại những lợi
ích thiết thực trong việc trợ giúp những đối tượng có khó khăn trong cuộc sống, đặc biệt là trẻ em
bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS.
Bảng 1. Nhận thức của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS
về lợi ích của tham vấn tâm lí

ĐTB
ĐLC
Nhận thức về lợi ích tham vấn tâm lí
3,10
0,89
1. Giải tỏa những bức xúc, khó khăn, vướng mắc của bản thân
2. Có thêm kiến thức về giới tính, lứa tuổi, sức khỏe. . .
3,15
0,83
3. Được trò chuyện, nói lên những tâm tư, nguyện vọng, mong muốn của mình
3,30
0,83
4. Giúp em có nhận thức và có lối sống tích cực
3,32
0,81
5. Có thêm kĩ năng sống
3,27
0,82
6. Có thêm kiến thức về các vấn đề liên quan đến HIV/AIDS
3,19
0,93
3,20
0,62
ĐTB nhóm
(Ghi chú: Điểm thấp nhất = 1, điểm cao nhất = 4; ĐTB càng cao,
trẻ em càng có nhận thức về lợi ích tham vấn tâm lí)

Nhìn chung, nhận thức về lợi ích tham vấn tâm lí của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS
ở mức trung bình (ĐTB = 3,20). Đối với trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS, tham vấn tâm lí đã
“Giúp bản thân có nhận thức và có lối sống tích cực” (ĐTB = 3,32) và đó là lợi ích mà tham vấn
tâm lí mang lại nhiều nhất. Mang lại lợi ích ít nhất là việc “Giải tỏa những bức xúc, khó khăn,
vướng mắc của bản thân” với ĐTB = 3,10, nhưng vẫn nằm ở mức trung bình nghiêng về mức độ
cao.
b. Niềm tin của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS vào hiệu quả tham vấn tâm lí
Trong nghiên cứu này, niềm tin của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS vào hiệu quả tham
vấn tâm lí được xác định bởi đánh giá của chính các em khi trả lời 5 mệnh đề hỏi. Kết quả thu được
cho thấy, nhìn chung, trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS có niềm tin vào hiệu quả tham vấn tâm
153

Phạm Văn Tư

lí ở mức trung bình với ĐTB = 2,83 (2,25 ≤ ĐTB ≤ 3,41). Trong toàn bộ mẫu có một tỉ lệ đáng kể
trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS (92 em chiếm 27,7%) hoàn toàn tin tưởng vào hiệu quả tham
vấn tâm lí (với ĐTB > 3,24). Phần lớn trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS (200 em chiếm 60,2%)
có niềm tin ở mức trung bình (với ĐTB nằm trong khoảng từ 2,25 đến 3,41) và chỉ có trên 1/10 số
trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS (40 em chiếm 12,1%) có niềm tin thấp (với ĐTB < 2,25).
Bảng 2. Niềm tin của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS vào hiệu quả tham vấn tâm lí

ĐTB
ĐLC
Những biểu hiện của niềm tin vào hiệu quả tham vấn tâm lí
1. Em tin tưởng rằng, khi được tham vấn tâm lí em sẽ giải tỏa được bức xúc, khó
2,96
0,89
khăn, vướng mắc của mình
2. Em tin rằng, khi đến tham vấn tâm lí em có thêm kiến thức về giới, sức khỏe,
3,00
0,87
HIV/AIDS...
3,07
0,89
3. Em chắc chắn rằng, khi được tham vấn tâm lí em biết thêm một số kĩ năng sống
4. Em tin chắc rằng, khi nói ra những khó khăn của mình với nhà tham vấn tâm lí,
2,39
0,87
những bí mật của em sẽ được giữ kín
5. Khi tham vấn tâm lí, chắc chắn là em phát huy được tiềm năng của bản thân để
2,71
0,83
tự giải quyết khó khăn của chính mình
ĐTB nhóm
2,83
0,58
(Ghi chú: Điểm thấp nhất = 1, điểm cao nhất = 4; ĐTB càng cao,
trẻ càng có niềm tin vào hiệu quả tham vấn tâm lí)

Trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS cảm thấy kém tin tưởng nhất là việc giữ kín những bí
mật của trẻ khi các em nói ra những khó khăn của mình với nhà tham vấn (ĐTB = 2,39 và đứng
cuối cùng trong bảng xếp hạng). Đây cũng là một trong những nguyên nhân khiến cho phần lớn
trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS chưa mạnh dạn tìm đến nhà tham vấn để được hỗ trợ khi có
khó khăn. Phỏng vấn sâu em Hà T.N 14 tuổi ở Cộng đồng em cho biết:
“Con thật sự lo lắng, không thấy yên tâm khi không chắc chắn là những việc con nói ra, con
chia sẻ với các cô chú liệu có được giữ kín không. Chỉ nghĩ đến việc sau khi đến tham vấn mà bị
đem ra làm ví dụ con đã thấy rất không ổn rồi, nếu việc của con bị bung ra, đi đâu cũng bị xì xào,
chỉ trỏ thì con sợ lắm chẳng dám đến tham vấn đâu. Chỉ khi nào con tin chắc 100%bí mật con chỉ
có người tham vấn biết con mới dám đến tham vấn. Con chắc chắn các bạn cùng cảnh ngộ như con
cũng nghĩ vậy cô ạ”.
c. Sự tự kì thị của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS
Bảng 3. Những biểu hiện tự kì thị của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS

ĐTB
ĐLC
Những biểu hiện tự kì thị
1. Em ngại nói chuyện với những người khác
2,98
0,88
2. Em không dám ăn chung với những người khác
2,52
0,94
2,39
0,87
3. Em không dám bắt tay người khác
4. Em thấy mình kém cỏi hơn các bạn cùng trang lứa
2,75
0,96
5. Em không tham gia vào các hoạt động vui chơi chung
2,60
0,93
2,65
0,93
6. Em nghĩ rằng, em đáng bị mọi người xa lánh
ĐTB nhóm
2,65
0,59
(Ghi chú: Điểm thấp nhất = 1, điểm cao nhất = 4; điểm càng cao, trẻ em càng tự kì thị)

Tự kì thị của trẻ em bị ảnh hưởng bởi HIV/AIDS là các em tự thấy mình không được những
người xung quanh chấp nhận hay tự cảm thấy hoàn cảnh của mình đáng xấu hổ. Khi tự kì thị, trẻ
154