Xem mẫu
- M tH ng D n Nh V T Duy Phân tích
Joe Lau
Khoa Tri t H c
i H c H ng Kông
- Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
1. Gi i thi u
T duy phân tích1 là kh n ng ti n hành nh ng t t ng c l p, có suy ngh ,
và có th suy ngh m t cách rõ ràng và h p lý.
T duy phân tích không có ngh a là c i lý hay ch trích t t ng khác. M c dù
nh ng k n ng t duy phân tích có th c s d ng trong vi c v ch tr n
nh ng sai l m và các lý l không úng, chúng c ng có th c s d ng
ng h nh ng quan i m khác, và góp ph n v i nh ng quan i m khác trong
vi c gi i quy t các v n và ti p thu ki n th c có c.
T duy phân tích là nh ng k n ng suy ngh chung mà nó h u d ng !i v i t t
c các lo i ho t ng và ngh nghi p. Suy ngh rõ ràng và có h th!ng có th
c i thi n c s" nh n th c và di n t nh ng ý t ng, vì v y kh n ng t duy
phân tích t!t có th nâng cao c các k n ng ngôn ng và di n t.
ôi khi ng #i ta có suy ngh r$ng t duy phân tích không thích h p v i tính
sáng t o. ây là m t quan ni m sai l m, vì s" sáng t o không ch là m t v n
c nêu ra v i nh ng ý t ng m i. M t con ng #i sáng t o là m t ng #i mà
có th t o nh ng ý t ng m i mà nó h u d ng và thích h p v i nhi m v mà
h ang th"c hi n. T duy phân tích th hi n vai trò quy t nh trong vi c ánh
giá s" có ích c a nh ng ý t ng m i, l"a ch n nh ng ý t ng t!t nh t và h%
tr cho chúng n u c n thi t.
T duy phân tích c ng r t c n thi t cho vi c t" ph n ánh. s!ng m t cu c
s!ng có ngh a và xây d"ng cu c s!ng c a chúng ta m t cách phù h p, chúng ta
c n i u ch nh và ph n ánh trên nh ng giá tr và quy t nh c a chúng ta. T
duy phân tích cung c p nh ng công c cho quy trình c a s" t" ánh giá.
Ch d&n nh' này bao g m m t th o lu n ng(n v nh ng n n t ng c a t duy
phân tích. Nó không ph i là m t s" nghiên c u toàn di n, c ng không ph i là
m t cu!n sách giáo khoa y . M c ích là làm n%i b t m t s! các khái
ni m và nguyên t(c quan tr ng h)n c a t duy phân tích a ra m t n
t ng chung c a l nh v"c này. nghiên c u xa h)n, ng #i c có th tìm
ki m nh ng cu!n sách và nh ng ngu n tr"c tuy n li t kê cu!i bài.
2. Ý Ngh a
1
Critical Thinking
www.kinhtehoc.com 1
- Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
Ngh a en2 là m t c tính c a nh ng s" di n t b$ng ngôn ng . Ngh a en
c a m t chu*i t+ c quy t nh b i nh ng tính ch t ng pháp c a nó và
nh ng ý ngh a mà nó c n nh m t cách thông th #ng !i v i nh ng t+
ó. Ngh a en c a m t l#i nói s khác v i ng ý nói chuy n c a nó – thông tin
mà nó c chuy n t i m t cách ng m ng m trong nh ng ng c nh nói chuy n
riêng bi t, khác v i ngh a en c a l#i nói.
Ví d , gi s ta h'i Th o là cô y có mu!n i xem phim hay không và cô ta tr
l#i, “tôi r t m t”. M t cách t" nhiên chúng ta s suy ra r$ng Th o không mu!n
i xem phim. Nh ng i u này không ph i là ph n ngh a en c a nh ng gì Th o
ã nói. H)n n a, thông tin mà cô ta không mu!n i c suy lu n m t cách
gián ti p. T )ng t", gi s chúng ta nghe S )ng nói, “Tí thích sách”. Chúng ta
có th b o S )ng nói r$ng Tí thích c. Nh ng i u này ph n l n là ng ý nói
chuy n, và không ph i là ph n ngh a en c a nh ng gì mà S )ng ã nói. Có
th là Tí ghét c và cô ta thích sách ch vì cô ta ngh r$ng c sách là cách u
t t!t. Nh ng n u ây là m t tr #ng h p, thì s" kh,ng nh c a S )ng v&n
úng.
M t i m quan tr ng c minh h a b i ví d này là khi chúng ta mu!n tìm ra
m t l#i nói có úng hay không, nó là ngh a en c a l#i nói mà chúng ta s xem
nh là v y, và không ph i là ng ý nói chuy n c a l#i nói. ây là i u quan
tr ng c bi t trong v n c nh pháp lu t. N i dung c a m t b n h p ng a ra
m t cách tiêu bi u ngh a en c a nh ng m c trên h p ng, và n u có s" tranh
ch p v b n h p ng, thì cu!i cùng nó c gi i quy t b$ng ngh a en c a
nh ng m c trên b n h p ng, và không c gi i quy t b i cái mà ng #i ta
hay ng #i khác ngh theo ng ý ng m.
S Vô Ngh a3
Trong ngôn ng thông th #ng, tính “vô ngh a” ôi khi c s d ng m t cách
khá là b+a bãi. Nh ng yêu c u không quan tr ng ho c tr!ng r*ng ôi khi c ng
c di n t b i t+ “vô ngh a”. Ví d , gi s Tùng c h'i r$ng anh ta s i
d" ti c hay không, và anh ta tr l#i “n u tôi t i, tôi s t i.” Nói m t cách chính
xác, ây là m t l#i nói tr!ng r*ng vì nó không cung c p c b t k- m t thông
tin h u d ng nào v vi c Tùng có th t i hay không. Nh ng câu nói ó thì
ngh a và úng ng pháp m t cách hoàn h o. Là m t câu chính xác s không
di n t nh ng l#i nói vô ngh a nh v y.
3. Nh ng nh Ngh a
2
Literal Meaning
3
Meaninglessness
www.kinhtehoc.com 2
- Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
S" thi u rõ ràng v ngh a có th c n tr nh ng l p lu n hay và gây tr ng i cho
hi u qu truy n t thông tin. M t cách làm cho ngh a rõ ràng h)n là s
d ng nh ngh a. M t nh ngh a c c u thành b i 2 ph n - m t nh T+ và
m t NH NGH.A. nh T+ là m t t+ hay m c t+ mà nó c nh ngh a, trái
l i nh Ngh a là m t nhóm t+ hay nh ng khái ni m c s d ng trong nh
ngh a mà nó c gi s r$ng nó cùng ngh a nh nh T+. Ví d , trong ngh a
c a “chàng c thân”, v i ngh a “m t ng #i àn ông ch a có v ”, t+ “chàng
c thân” là nh T+, và “m t ng #i àn ông ch a có v ” là nh Ngh a.
Chúng ta có th chia các nh ngh a thành 4 lo i:
nh Ngh a Báo Cáo
M t nh ngh a báo cáo4 ôi khi c ng ã bi t nh là m t nh ngh a t+ v"ng.
Nó báo cáo ý ngh a t n t i c a m t t+. i u này bao g m t+ “ng #i àn ông
ch a có v ” nh ví d trên, hay nh ngh a c a “s! nguyên” khi nh(c n b t
k- m t s! nguyên nào l n h)n 1 và có th chia h t cho 1 và chính nó. M t nh
ngh a báo cáo di n t t+ chính xác mà nó nh ngh a.
nh Ngh a Qui nh
M t nh ngh a qui nh5 c s d ng gi i thích ý ngh a t n t i c a m t t+.
Nó c s d ng n nh m t ngh a m i cho m t t+, b t lu n m t t+ ó ã
có ngh a hay không. N u nh ngh a qui nh c ch p nh n, thì t+ cs
d ng theo cách m i mà nó c ra l nh. Ví d , gi s m t nh ngh a qui nh
c ngh nh ngh a “MBA” theo ngh a “ ã có gia ình nh ng v&n c p
b ”. Ch p nh n m t nh ngh a nh th , chúng ta có th i theo s" bi u di n
nh ng ng #i khác là MBA6.
nh Ngh a Chính Xác
M t nh ngh a chính xác7 có th c xem nh là m t t% h p c a nh ng nh
ngh a báo cáo và qui nh. M c ích c a nh ng nh ngh a chính xác là làm
cho ngh a c a các t+ chính xác h)n !i v i m t vài m c ích. Ví d , m t công
ty xe buýt có th mu!n a ra m t s" gi m giá cho nh ng ng #i cao tu%i.
4
Reportive Definition
5
Stipulative Definition
6
TQ hi u ính: MBA vi t t(c cho Master of Business Administration, có ngh a là Th c S Qu n Tr Kinh
Doanh. Nh ng MBA còn có ngh a ti ng lóng là “Married but Available”, ngh a là “ ã có gia ình nh ng
v&n c p b ”. N u chúng ta quy nh MBA theo ngh a th 2, thì chúng ta có r t nhi u MBA khác trong
nhóm mày râu!!! Trong ti ng Vi t, chúng ta c ng có nhi u t+ nh v y l(m. “Yêu n c” là yêu quê h )ng
t n c, hay thích u!ng n c nhi u l(m? Tên thu!c CAPTAIN, HERO có th c ch bi n ra nhi u
ngh a khác nhau!
7
Precising Definition
www.kinhtehoc.com 3
- Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
Nh ng ch tuyên b! r$ng ng #i già có th tr ti n xe ít h)n s d&n n nhi u
cu c tranh cãi, vì nó không nói rõ bao nhiêu tu%i s là m t ng #i già. Vì v y
ng #i ta có th nh ngh a “m t ng #i già” nh “b t k- m t ng #i nào 65 tu%i
tr lên”. ây là m t nh ngh a hi n nhiên gi a nhi u nh ngh a có th có.
M t cách t )ng t", nh ng nh ngh a chính xác r t quan tr ng trong vi c l p ra
nh ng quy lu t và nh ng quy t(c. Chúng ta có th mu!n lo i tr+ hay tr+ng ph t
vi c qu y r!i tình d c, nh ng chúng ta c n m t nh ngh a chính xác v qu y
r!i tình d c ng #i ta bi t cái nào là thích h p và cái nào thì không. Ví d ,
m t giáo s sinh v t cho m t bài ki m tra b t ng# v gi i tính con ng #i t!t
h)n h t không n n tính chuy n này nh là “s" qu y r!i tình d c” d i b t k-
nh ngh a nào.
Sau cùng, nh ng nh ngh a chính xác có th c s d ng gi i quy t l i
nh ng cu c tranh cãi mà liên quan n nh ng khái ni m chính mà ý c a nh ng
ng #i này có th không rõ ràng. Gi s 2 ng #i ang tranh lu n v nh ng
thú v t nh chim hay kh không uôi có ngôn ng hay không. gi i quy t l i
cu c tranh cãi này, chúng ta c n chính xác h)n khi nói ngh a c a “ngôn ng ” là
gì. N u “ngôn ng ” c a chúng ta d"a vào b t k- h th!ng liên l c nào, thì d
nhiên nh ng con chim và nh ng con thú khác s d ng ngôn ng . Theo cách
khác, “ngôn ng ” có th c s d ng theo m t ph )ng h ng khác, yêu c u
m t cú pháp t%ng h p và ng ngh a h c, cho phép m t ng #i s d ng ngôn
ng !i v i thông tin liên l c v nh ng !i t ng hay nh ng tình hu!ng i u
khi n theo th#i gian và không gian t+ v trí c a ngôn t+. Theo cách nh v y,
các h th!ng liên l c c a h u h t nh ng thú v t s không kh n ng là ngôn
ng .
nh Ngh a Thuy t Ph c
M t nh ngh a thuy t ph c8 là b t k- nh ngh a nào mà nó g(n v i m t c m
xúc, xác th"c hay làm gi m i ngh a c a m t t+ khi nó không còn n a. Ví d ,
nhi u ng #i ph n !i vi c n o thai, có th nh ngh a “n o thai” là “s" gi t h i
nh ng a tr/ còn ngây th)”. nh ngh a này mang m t hàm ý ch!ng !i vì
m c “s" gi t h i” cho r$ng n o thai là gi t ng #i phi pháp, và nó c ng th+a
nh n r$ng phôi thai c ng là m t con ng #i. M t nh ngh a nh v y ch(c ch(n
không thích h p trong m t cu c tranh lu n h p lý trên nguyên t(c o c c a
vi c n o thai, m c dù nó có th h u d ng nh m t công c hùng bi n.9
8
Persuasive Definition
9
TQ hi u ính: chúng ta c n ý t i nh ngh a thuy t ph c, vì khi chúng ta ch p nh n nh ngh a thuy t
ph c, thì ch a tranh c i, chúng ta ã thua. Theo ví d trên, n u chúng ta ch p nh n phôi thai là con ng #i,
thì t t nhiên “n o thai” là “gi t ng #i”. Vì th , chúng ta c n ph i tìm hi u tr ng tâm c a v n : “phôi thai
có ph i là con ng #i hay ch a?”
www.kinhtehoc.com 4
- Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
nh Ngh a cL ng
Tiêu chu0n cho nh ng nh ngh a c l ng10 tùy thu c vào lo i nh ngh a
mà chúng ta ang xem xét. V i nh ngh a báo cáo, i u quan tr ng là a ra
nh ngh a m t cách chính xác có c mà cách s d ng t+ nó ã nh ngh a.
c bi t, i u này có ngh a là nh ngh a s không quá r ng ho c không quá
h1p.
M t nh ngh a quá r ng hay quá mênh mông n u nh Ngh a áp d ng nh ng
th mà nh T+ không áp d ng. Ví d , nh ngh a m t máy bay là m t máy
móc có th bay c, nh ngh a này quá r ng vì tr"c th ng thì c ng là m t cái
máy có th bay, nh ng chúng không ph i là máy bay.
M t nh ngh a quá h p n u nh Ngh a không áp d ng nh ng th mà nh
T+ áp d ng; ví d : nh ngh a m t tam giác là m t hình ph,ng v i 3 c nh b$ng
nhau.
Chú ý r$ng m t nh ngh a có th là v+a quá r ng và c ng quá h1p vào cùng
m t th#i i m. N u b n nh ngh a “rau” là nh ng cái lá có th n cc ab t
k- cây nào, nh ngh a này quá h1p vì nó không có tính n cà chua và khoai
tây. M t khác, nó c ng quá r ng vì lá trà c ng có th n c nh ng nó không
ph i là rau.
V n áng nói là ho c m t nh ngh a quá mênh mông ho c quá h1p không
x y ra v i nh ng nh ngh a qui nh, vì nh ngh a ó không th hi n cách s
d ng hi n có. Nh ng i u quan tr ng là nh ngh a qui nh c n tránh s" vòng
vo, mâu thu&n và t!i ngh a.
4. Các i u Ki n C n Và
Nh ng i u ki n c n và giúp chúng ta hi u và gi i thích c nh ng m!i
quan h khác nhau gi a các khái ni m, và tình tr ng m t vi c liên k t v i
nh ng vi c khác nh th nào.
Nói r$ng X là m t i u ki n c n !i v i Y thì có ngh a r$ng không th có Y
mà không có X. Nói cách khác, s" v(ng m t c a X b o m có s" v(ng m t
c a Y. M t i u ki n c n ôi khi c ng c g i là “m t i u ki n ch y u”.
M t vài ví d :
• M t hình t giác thì c n ph i có 4 c nh.
• M t ng #i lính gi'i thì c n ph i có i u ki n là: d ng c m.
10
Evaluative Definition
www.kinhtehoc.com 5
- Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
• Không ph i m t s! ch2n là c n thi t tr thành m t s! nguyên.
th y c X không ph i là 1 i u ki n c n c a Y, chúng ta d dàng tìm ra
m t tình hu!ng khi Y có m t nh ng X thì không. Ví d :
• Giàu không ph i là i u ki n c n !i v i vi c c nhi u s" tôn kính,
vì m t nhà ho t ng xã h i r t c tôn kính có th th t s" r t nghèo.
• S!ng trên c n không ph i là i u ki n c n làm m t loài ng v t có
vú. Cá voi là loài ng v t có vú, nh ng chúng s!ng d i bi n.
Trong cu c s!ng h$ng ngày, chúng ta c n bi t khái ni m v i u ki n c n r t
th #ng xuyên, ngay c dù cho chúng ta có th ang s d ng nh ng t+ khác
nhau. Ví d , khi chúng ta nói nh ng câu nh là “cu c s!ng c n ph i có
oxigen”, i u này thì c ng t )ng t" nh nói r$ng oxigen là i u ki n c n thi t
!i v i vi c t n t i c a s" s!ng.
M t tình tr ng nào ó c a v n có th có nhi u h)n m t i u ki n c n thi t.
Ví d , tr thành m t ng #i ch)i piano hay trong bu%i hòa nh c, có k thu t
t!t v ngón tay là m t i u ki n c n. Nh ng i u này ch a . M t i u ki n
c n thi t khác là gi'i bi u di n nhi u bài nh c b$ng piano.
K ti p, chúng ta nói n nh ng i u ki n . nói r$ng X là m t i u ki n
!i v i Y thì nói r$ng s" có m t c a X b o m s" có m t c a Y. Nói cách
khác, không th có X mà không có Y. N u X có m t, thì Y c ng ph i có m t.
L p l i m t s! ví d :
• Là m t t giác là i u ki n có 4 c nh.
• Có th chia h t cho 4 là i u ki n là m t s! ch2n.
th y c r$ng X không ph i là i u ki n !i v i Y, chúng ta a ra
tr #ng h p khi X có m t nh ng Y thì không. Ví d :
• Yêu m t ng #i không là i u ki n c yêu. M t ng #i hèn h
và x u xa yêu m t ng #i có th không c ng #i ta yêu.
• Trung thành thì không tr thành m t ng #i trung th"c b i vì h(n
có th nói d!i b o v ng #i mà h(n trung thành.
Nh ng bi u th c nh là “N u X thì Y”, hay “X thì !i v i Y”, có th c ng
c hi u nh khi nói r$ng X là m t i u ki n !i v i Y. Chú ý r$ng m t s!
tình tr ng c a v n có th có nhi u h)n m t i u ki n . Xanh da tr#i là
i u ki n có màu s(c, nh ng d nhiên xanh lá cây hay màu ' thì c ng là
i u ki n có màu s(c.
www.kinhtehoc.com 6
- Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
Cho 2 i u ki n b t k- X và Y, chúng có th liên k t v i nhau theo 4 cách:
• X thì c n nh ng không cho Y.
• X thì nh ng không c n !i v i Y.
• X thì c n và !i v i Y. (hay “cùng chung c n và ”)
• X thì không c n c ng không !i v i Y.
S" phân lo i này r t h u d ng khi chúng ta mu!n làm sáng t' 2 khái ni m liên
k t v i nhau nh th nào. ây là các ví d :
• Có 4 c nh thì c n nh ng không là m t hình vuông (vì hình ch
nh t có 4 c nh nh ng nó không ph i là hình vuông).
• Có m t a con trai thì nh ng không c n thi t làm ba m1 (làm ba
m1 có th ch có m t a con gái).
• Là m t ng #i àn ông ch a k t hôn thì và c n thi t là m t “ng #i
àn ông ch a có v ”.
• Là m t ng #i cao thì không c n c ng không là m t con ng #i
thành t.
Hi u bi t các i u ki n c n và r t h u d ng trong vi c gi i thích nh ng m!i
quan h gi a nh ng khái ni m tr+u t ng. Ví d , trong vi c gi i thích nhu c u
t" nhiên c a s" bình ,ng, chúng ta có th nói r$ng nguyên t(c c a lu t pháp
thì c n thi t nh ng không cho s" bình ,ng.
5. Nh ng Sai L m c a Ngôn Ng
Nh ng khó kh n v ngôn ng h c là vi c l m d ng ngôn ng nh khi ngôn
ng th #ng s d ng không rõ ngh a, bóp méo hay t o nh ng l#i nói, xu t hi n
nhi u thông tin sâu s(c h)n nh ng gì chúng th t s" có.
S L ng Ngh a
Có nhi u lo i L 3ng Ngh a11 khác nhau. S" L 3ng Ngh a V T+ V"ng12
c p n tr #ng h p khi m t t+ có nhi u h)n m t ngh a trong ngôn ng . Ví d ,
t+ “deep” có th có ngh a là sâu s(c (“Cái mà b n ã nói r t là sâu”), hay nó có
th th #ng c dùng di n t chi u sâu v t lý (“Cái h! này r t sâu”). M t
cách t )ng t" !i v i nh ng t+ nh “young” (s" thi u kinh nghi m hay tu%i
tr/), “bank” ( áy sông hay t% ch c tài chính), vân vân.
11
Ambiguity
12
Lexical Ambiguity
www.kinhtehoc.com 7
- Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
S" L 3ng Ngh a Do Ám Ch x y ra khi ng c nh không làm rõ là m t i t+
hay s! l ng ang c c p t i. Ví d , l#i nói sau ây không nói rõ ai là
ng #i b th )ng:
• “Ally ánh Georgia và sau ó cô ta b(t u ch y máu.” Ai ch y máu?
Ally hay Georgia, hay m t ng #i th 3?
Nhi u ng #i thích nói nh ng l#i chung chung, nh là “các nhà chính tr thì n
h!i l ”. Th t ra, câu nói này ng ý r$ng không có nhà chính tr nào mà không
n h!i l . Nh ng d nhiên chúng ta có th ph n ch ng v i nhi u ví d khác cho
cách l p lu n nh th này. Vì v y ng #i ta nói “Tôi th t s" không có ý nói m*i
hay t t c các nhà chính tr .” Nh ng sau ó thì chính xác ai là ng #i c
13
c p n?
S" L 3ng Ngh a V Cú Pháp ngh a là có nhi u h)n m t ngh a do có nhi u h)n
m t cách gi i thích c u trúc ng pháp. i u này có th x y ra ngay c khi
nó làm rõ cái nào là ngh a c a nh ng t+ riêng bi t. Xem xét câu “chúng ta s
th o lu n b o l"c trên ti-vi.” Nó có th có ngh a là cu c th o lu n s c i u
khi n m t cách b o l"c trong m t ch )ng trình ti-vi, hay nó có th có ngh a là
b o l"c trên TV là ch th o lu n.
Khi có liên quan n v n ngôn ng L 3ng Ngh a, chúng ta nên làm rõ ng
c nh nào !i v i ng #i nghe s" gi i thích nào là chính xác. Khi chúng ta b(t
g p s" L 3ng Ngh a, chúng ta có th c! g(ng làm sáng t' ý ngh a m t cách d t
khoát b$ng cách li t kê ra danh sách t t c nh ng s" gi i thích khác nhau có th
có. Qui trình c a s" thay %i l i s" L 3ng Ngh a này c bi t nh là “s" rõ
ràng”. Thông th #ng, tránh né s" L 3ng Ngh a ch ng d ng !i v i nh ng
tình hu!ng khi chúng ta mu!n liên l c m t cách hoàn toàn chính xác. Tuy
nhiên, trong các ho t ng v n ch )ng, s" L 3ng Ngh a có th th t s" là m t
ngh thu t.
S M H
M t t+ là m) h 14 n u nó có m t ranh gi i không chính xác. Khi m t tr#i m c
thì vùng xung quanh tr nên t!i, nh ng không có biên gi i rõ r t khi mà vùng
xung quanh chuy n t+ sáng sang t!i. Vì v y “t!i” và “sáng” là nh ng t+ m) h .
“Cao” thì c ng m) h vì có nh ng tr #ng h p khó mà nói c là m t ng #i
có cao hay không, nh ng s" do d" này không ph i do thi u hi u bi t v chi u
13
TQ hi u ính: ti ng Vi t chúng ta c ng có nh ng t+ t )ng t". “Quy n” nh là cú m hay là quy n
hành. “Vô Th ng S ” là v s không cao (ngh a là lùn) hay là v s không có ai cao h)n (t c là cao nh t).
“Tôi có o” ngh a là tôi làm o t c, hay tôi có theo m t tôn giáo?
14
Vagueness
www.kinhtehoc.com 8
- Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
cao c a con ng #i. B n có th bi t m t cách chính xác m t ng #i cao bao
nhiêu, nh ng b n v&n không th quy t nh r$ng anh ta có cao hay không.
Nh ng t+ này là do ngôn ng m) h , ví d : “núi” (b" nh th nào m i g i là
núi), “khéo léo” (c s t nh nh th nào m i g i là khéo léo), “r/” (giá th p
t i âu m i g i là r/).
Chú ý r$ng chúng ta nên phân bi t gi a s" M) H và s" L 3ng Ngh a. M t t+
có th m) h ngay c dù cho nó không có s" L 3ng Ngh a, và nh ng nh
ngh a khác nhau c a m t t+ L 3ng Ngh a có th th t s" r t chính xác.
Khi chúng ta c n s" chính xác và nâng cao ki n th c, chúng ta nên tránh s" m)
h . Nhi u sinh viên th #ng thích h'i nh ng câu nh là:
• Có ph i h c k- này s có r t nhi u bài t p nhà không?
• Có ph i bài ki m tra cu!i khóa s r t khó không?
Nh ng d nhiên nh ng t+ nh “khó” và “r t nhi u” là m) h . Nó không làm rõ
xem là nh ng câu h'i này nên c tr l#i nh th nào! Nh ng yêu c u m) h
thì c ng th #ng x y ra trong vi c bói toán. ây là m t tr #ng h p:
• Chu0n b thay %i h ng i vào tu n này vì có vài chuy n x y ra b t
ng#.
Vì nó không rõ ràng là cái gì c nói n khi thay %i vi c h ng i (m t s!
ng #i ch(n #ng i c a b n trên v a hè nên b n không th i trên m t #ng
th,ng?), ng #i ta có th d dàng tìm ra m t s" ki n hay m t cái khác nh là
“b$ng ch ng” ch ng th"c l#i tiên oán. Gi!ng nh !i v i l#i tiên oán khá
vô ngh a này:
• M t ph n tin t c s nh h ng n th tr #ng c% phi u trong m t ph m
v nào ó.
Sai l m khi nói r$ng t duy phân tích yêu c u là chúng ta lo i tr+ t t c s" m)
h . Nh ng câu m) h có th h u d ng m*i ngày trong cu c s!ng vì thông
th #ng chúng ta không ph i quá chính xác. Tùy vào m c hi n nhiên trong
m t ng c nh mà chúng ta nên chính xác bao nhiêu.
S Thi u Ngh a
M t t+ không ngh a n u nh c tính và m!i t )ng quan mà nó th hi n tùy
thu c vào m t tham s! n a c ch rõ b i ng c nh, tr"c ti p hay ng ý. i u
này bao g m nh ng t+ nh “h u d ng”, “quan tr ng”, “t )ng t"” và “t!t h)n”.
Th"c t thì t t c các !i t ng “h u d ng” và “quan tr ng” ch trong m t s!
www.kinhtehoc.com 9
- Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
s" quan tâm nào ó, ch không ph i trong m i tr #ng h p. Ví d , có ph i tình
yêu thì quan tr ng h)n ti n không? À, còn tùy. N u b n thi u n n ch t, thì
ti n là quan tr ng h)n. Nh ng n u b n ang tìm ki m m t ng #i nào ó cho
cu c #i b n, thì tình yêu có l s t!t h)n cho b n.
Do ó ch nói r$ng cái gì ó h u d ng hay quan tr ng thì vô ngh a tr+ khi làm
rõ là nó h u d ng hay quan tr ng theo cách nào. ây là 2 l#i nói m&u mà ngh a
c a chúng thì không y :
• “Có ph i bài thi cu!i khóa n m nay s t )ng t" nh bài n m ngoái
không?”
• “ 1p thì t!t h)n là gi'i. Nh ng ... gi'i thì t!t h)n là x u.”- Oscar Wilde
(1854 – 1900)
S Bóp Méo
S" bóp méo15 là v n s d ng nh ng t+ v i nh ng liên t ng ng ngh a
không thích h p, hay s d ng nh ng t+ theo cái cách mà làm l ch i so v i
ngh a chu0n c a nó mà không có các d u hi u rõ ràng.
Vi c s d ng nh ng bi u l c m xúc không thích h p là m t ví d tiêu bi u
c a s" bóp méo. Nhi u s" bi u l trong ngôn ng là nh ng di n t không trong
sáng nh ng mang theo nh ng hàm ý tiêu c"c ho c tích c"c. Xét l i s" liên
t ng v vi c n o thai v i t i gi t ng #i. Gi s m t ng #i nào ó tranh lu n,
“n o thai là s" gi t ng #i c a m t a tr/ không ai mong mu!n và do ó s
không c cho phép.” T+ “t i gi t ng #i” mang hàm ý là m t hành ng sai
trái, vì t i gi t ng #i thì th #ng là gi t ng #i phi pháp. Khi m t lý l ph n !i
vi c n o thai là v n này, thì không có gì ph i bàn lu n vì ng #i ta ã gi
nh tr c n o thai là sai trái, i u c n c ch ng minh m t cách chính xác
h)n. Tuy nhiên, ng #i nào ó mà không c0n th n và b' qua vi c phát hi n ra
hàm ý tiêu c"c có th d dàng b th!ng tr b i lý l .
S C Th Hóa
S" c th hóa16 xem m t ý t ng ho c m t tính ch t tr+u t ng nh th nó là
m t !i t ng v t lý c th . Ví d , m t kh0u hi u trên m t ch )ng trình truy n
hình n%i ti ng nói “S" th t ngoài ó”. i u này xem s" th t nh th nó là
m t !i t ng v t lý mà nó có th ho c ây ho c ngoài m t n)i nào ó.
Nh ng s" th t là m t tính ch t tr+u t ng c a nh ng yêu c u và lý thuy t, và
nó không c n nh b t c ch* nào. Vì v y ây là m t ví d c a s" c th
15
Distortion
16
Reification
www.kinhtehoc.com 10
- Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
hóa. D nhiên, chúng ta bi t m t cách i khái ý ngh a mu!n nói là gì. Ý là cái
có th gi!ng “s" th t v [m t v n nào ó] là cái mà chúng ta có th khám
phá n u nh chúng ta có s" c! g(ng.” M t ví d khác, gi s câu tuyên
truy n ph% bi n là “L ch s thì công b$ng.” M t ng #i hay m t h th!ng
nguyên t(c ho c pháp lu t có th là công b$ng hay không công b$ng, nh ng s"
công b$ng thì th t s" không ph i là m t tính ch t c a l ch s , l y m t ph n s"
th t v cái ã x y ra trong quá kh . Nh ng m t l n n a chúng ta có th oán
ng #i nói ngh gì khi mà nói nh v y. Có l ý ngh a ch a "ng là gi!ng nh
“qua th#i gian con ng #i s t o c nh ng quan i m chính xác và công b$ng
v v n ang th o lu n.”
Hai ví d ây cho th y r$ng s" c th hóa trong b n ch t c a nó không c n b
ph n !i. Nó làm t ng tác ng m nh m và th #ng c s d ng trong v n
th) và các phép 0n d . Tuy nhiên, n u m c ích c a chúng ta là truy n t
thông tin m t cách rõ ràng và )n gi n, thì ta nên tránh s" c th hóa. N u m t
yêu c u mà dùng s" c th hóa di n t y ý ngh a và cung c p c
nhi u thông tin, thì nó còn có th c di n t m t cách rõ ràng h)n b$ng
ngôn ng )n gi n không có s d ng s" c th hóa. Vì v y, nói chung, tr+ khi
b n mu!n tác ng m nh m , còn không thì hãy tránh s" c th hóa. Nh ng
n u b n ph i s d ng nó, hãy m b o ch(c ch(n r$ng b n bi t b n th t s"
mu!n nói cái gì.
Ph m Trù Sai L m
ây là sai l m c a vi c qui nh m t tính ch t cho m t vài !i t ng mà theo
m t cách logic thì nó không th có, hay m t cách chung h)n là miêu t sai
ph m trù c a nó. Xem xét câu th #ng th y “nh ng ý t ng xanh không màu
ng m t cách mãnh li t”. Câu này ch a "ng m t s! nh ng ph m trù sai l m,
vì nh ng ý t ng xanh không th nói là không có màu s(c, và nh ng ý t ng
thì không ph i là m t v t ch t mà nó có th ng . Cách ây vài n m, sinh viên
Lu t i H c H ng Kông gi ng m t kh0u hi u nói r$ng “Chúng Tôi Là Lu t
Pháp”. ây là m t ph m trù sai l m vì lu t pháp là nh ng quy nh và nh ng
nguyên t(c, và ng #i ta thì không ph i là lu t pháp. D nhiên, ôi khi con
ng #i nói r$ng “tôi là lu t pháp” có ý r$ng h là ch và m i ng #i nên nghe
theo nh ng gì mà h ra l nh. Nh ng i u này trái ng c v i ý t ng c a s"
công b$ng và nguyên t(c c a lu t pháp mà nó là trung tâm !i v i nh ng nhóm
ng #i dân ch hi n i. Sinh viên lu t nên bi t nhi u h)n nh ng kh0u hi u
tuyên b! nh th .
6. Nh ng Khái Ni m Logic C B n
www.kinhtehoc.com 11
- Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
Tính Kiên nh17
Hai (hay nhi u h)n) nh ng câu nói không kiên nh v i m*i câu khác khi mà
m t cách logic không th nào t t c chúng u úng vào cùng m t lúc. Ví d ,
“trái t thì ph,ng” và “trái t hình c u” là nh ng câu nói không kiên nh vì
không có th gì mà có th v+a ph,ng và v+a hình c u. Nói cách khác, n u b n
có 2 câu nói mà c hai u úng thì chúng ch(c ch(n không kiên nh.
18
S K Th a Theo Th T
M t câu X d&n n Y n u Y theo sau X m t cách logic. Nói cách khác, n u X
là úng thì Y c ng ph i úng, ví d : “30 ng #i v+a m i ch t trong các cu c
n%i lo n” d&n n “h)n 20 ng #i ã ch t trong các cu c n%i lo n”, nh ng
không th suy ng c l i.
N u X d&n n Y và chúng ta tìm ra r$ng Y sai thì chúng ta s k t lu n r$ng X
c ng sai. Nh ng d nhiên, n u X d&n n Y và chúng ta tìm ra r$ng X sai thì
không c suy ra r$ng Y c ng sai.
N u X d&n n Y nh ng Y không d&n n X, thì chúng ta nói r$ng X là m t
yêu c u m nh h)n Y (hay “Y thì y u h)n X”). Ví d , “t t c nh ng con chim
thì có th bay” m nh h)n là “h u h t nh ng con chim thì có th bay”, mà câu
này thì l i m nh h)n câu “m t s! con chim thì có th bay”.
M t yêu c u m nh h)n thì d nhiên nó có th d sai h)n. s d ng m t ví d
tiêu bi u, gi s chúng ta ca ng i X nh ng không ch(c r$ng X có ph i là t!t
nh t hay không, chúng ta có th s d ng m t yêu c u y u h)n “X là m t trong
nh ng cái t!t nh t” h)n là s d ng m t yêu c u m nh h)n “X là t!t nh t”. Vì
v y chúng ta c n không b ph m t i nói láo c khi n u X có tr thành cái t!t
nh t.
Tính T ng ng H p Lý19
N u 2 câu nói d&n n m t câu khác thì chúng t )ng )ng v i nhau m t cách
logic. Ví d , “m i ng #i b b nh” thì t )ng )ng v i “không ai không b nh”,
và “ r/ thì không t!t” thì th"c s" t )ng )ng v i “ t!t thì không r/”. N u
2 câu t )ng )ng nhau m t cách logic và m t cách c n thi t, chúng ph i luôn
có cùng m t giá tr úng.
7. Nh ng Lý L
17
Consistency
18
Entailment
19
Logical Equivalence
www.kinhtehoc.com 12
- Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
Trong cách s d ng thông th #ng, t+ “lý l ”20 thu#ng c dùng nói n
m t cu c tranh lu n gây c n gi a 2 hay nhi u phe khác nhau. Nh ng trong
logic và t duy phân tích, t+ này có ý ngh a khác nhau. 4 ây, m t lý l c
l y là m t danh sách c a nh ng l#i nói, m t trong nh ng cái ó là ph n K t
Lu n và nh ng cái khác là Ti n hay S" Gi nh c a lý l . a ra m t lý l
là cung c p m t t p h p nh ng ti n nh là nh ng lý do ch p nh n k t
qu . Kh n ng xây d"ng, nh n bi t và ánh giá các lý l là m t ph n c!t y u
c a t duy phân tích.
ây là m t ví d c a m t lý l ng(n c u thành b i 3 câu nói. Hai câu u là
ti n , và câu cu!i là k t lu n:
• M i con v t có th b)i
• Donald là m t con v t
• Donald có th b)i
Lý l trong cu c s!ng hi n th"c th #ng không c th hi n theo ki u ng(n
g n nh v y, v i nh ng ti n và nh ng k t lu n ã trình bày m t cách rõ
ràng. V y chúng ta nh n ra chúng b$ng cách nào? Không có nguyên t(c máy
móc d dàng nào c , và chúng ta th #ng ph i d"a vào ng c nh mà quy t
nh cái nào là ti n và k t lu n. Nh ng ôi khi công vi c có th làm cd
dàng h)n b i s" có m t c a nh ng ám ch v ti n và k t lu n nào ó. Ví d ,
n u m t ng #i nói m t câu, và thêm “ i u này là do...”, thì nó g n nh có th
là cái mà câu u tiên c th hi n nh là m t k t lu n, c xác minh b i
nh ng câu nói sau ó. Nh ng t+ nh “sau t t c ”, “gi s ” và “t+ khi” thì c ng
th #ng dùng t tr c nh ng ti n , m c dù rõ ràng là không trong
tr #ng h p nh “tôi ã ây t+ bu%i tr a”. Các k t lu n, nói cách khác, thì
th #ng t tr c b#i t+ nh “do ó”, “vì v y”, “nó là do”. Tuy nhiên ôi khi
thì nh ng k t lu n c a m t lý l có th không c vi t ra m t cách rõ ràng. Ví
d nó có th c th hi n b i m t câu h'i tu t+:
• Làm sao b n có th tin r$ng s" s a %i ó thì có th ch p nh n c?
Nó không công b$ng c ng không h p pháp!
Chúng ta có th xây d"ng l i lý l m t cách rõ ràng nh sau:
• S" s a %i thì không công b$ng và nó c ng không h p pháp.
• Vì v y, s" s a %i thì không th ch p nh n c.
20
Arguments
www.kinhtehoc.com 13
- Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
K n ng c t!t bao g m kh n ng xây d"ng l i các lý l mà nó c th hi n
m t cách không m ch l c, và k n ng vi t và di n t t!t bao g m kh n ng
th hi n nh ng lý l m t cách có h th!ng và rõ ràng.
8. Giá Tr Và Tính H p Lý
M t lý l có giá tr 21 là m t trong nh ng khái ni m quan tr ng nh t trong t
duy phân tích, vì v y b n nên ch(c ch(n r$ng b n hoàn toàn hi u rõ ch này.
M t cách c) b n, m t lý l có giá tr là cái mà khi các ti n d&n n k t lu n.
Nói cách khác, m t lý l có giá tr , m t cách c n thi t, là tr #ng h p mà k t
lu n úng n u nh ng ti n u úng.V y ây là m t lý l có giá tr :
• Barbie thì ã trên 90 tu%i. Vì v y Barbie trên 20 tu%i .
M t cách hi n nhiên, n u ti n úng thì không th nào mà k t lu n l i sai. Vì
v y lý l th"c s" có giá tr . Chú ý r$ng giá tr c a lý l không ph thu c vào
vi c ti n th"c s" có úng hay không. Ngay c n u Barbie th"c s" ch 10
tu%i, lý l c ng v&n có giá tr . S" giá tr ch yêu c u r$ng khi nh ng ti n
úng thì k t lu n c ng v y. Nó tùy vào m i quan h logic gi a các ti n và
k t lu n. Nó không ph thu c vào vi c nó th"c s" sai hay úng. M t lý l có
giá tr có th có nh ng ti n sai và m t k t lu n sai. M t lý l có giá tr có th
có ti n sai nh ng có m t k t lu n úng, nh khi Barbie là trên 30 tu%i.
Tuy nhiên, ây không ph i là m t lý l có giá tr . Nó không có giá tr :
• Barbie thì trên 20 tu%i. Vì v y Barbie thì trên 90 tu%i.
Lý l không có giá tr vì có th là ti n úng và k t lu n thì sai, nh khi
Barbie thì 30 tu%i, hay 80 tu%i. G i cách ph n ch ng này là Ví D Ph n Ch ng
v i lý l . M t cách c) b n, chúng ta ang nh ngh a r$ng m t lý l có giá tr
khi không có ví d ph n ch ng. làm t ng thêm k n ng c a b n trong vi c
ánh giá nh ng lý l , ó i u quan tr ng mà b n có th khám phá và xây d"ng
là nh ng ví d ph n ch ng. Có kh n ng cung c p nh ng ví d ng c l i, thì
nó giúp b n thuy t ph c nh ng ng #i khác r$ng m t lý l nào ó là sai.
Chú ý r$ng m t lý l không có giá tr có th có nh ng ti n úng và m t k t
lu n úng. Lý l không có giá tr trên là m t ví d , n u Barbie 99 tu%i. Nh
r$ng nh ng ti n úng và m t k t lu n úng thì không có giá tr , b i vì
m!i quan h logic gi a chúng thì thi u.
21
Valid
www.kinhtehoc.com 14
- Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
Chú ý r$ng chúng ta ang phân bi t gi a úng và có giá tr . Nh ng câu
(nh ng ti n và k t lu n) có th là úng hay sai, nh ng chúng không có giá
tr hay vô giá tr . Nh ng lý l có th là có giá tr hay không có giá tr , nh ng
chúng s không bao gi# c di n t là úng hay sai.
S H p Lý22
Cho m t lý l có giá tr , t t c chúng ta bi t r$ng n u nh ng ti n là úng, thì
k t lu n c ng v y. Nh ng có giá tr không b o m chúng là nh ng ti n hay
k t lu n có úng hay không. N u m t lý l có giá tr , và t t c nh ng ti n
úng thì nó c g i là m t lý l H p Lý. D nhiên, theo sau m t cái nh
ngh a nh v y thì m t lý l h p lý c ng ph i có m t k t lu n úng.
Trong cu c th o lu n, s r t t!t n u nh chúng ta có th cung c p nh ng lý l
h p lý ng h m t quan i m. Nh ng ý ngh a này cho th y r$ng lý l c a
chúng ta có giá tr , và nh ng ti n ót tc u úng. B t c ai mà không
ng ý s ph i ch ra r$ng nh ng ti n c a chúng ta không úng, hay lý l thì
không có giá tr , ho c c hai. Cách th c ti n hành m t cu c th o lu n h p lý
này là nh ng cách chúng ta nên làm theo n u chúng ta mu!n c i thi n t duy
phân tích c a chúng ta.
Nh ng Gi nh n
Khi ng #i ta a ra nh ng lý l mà ôi khi nh ng gi nh nào ó là hoàn toàn
ng ý. Ví d :
• ng tính là sai trái vì nó không t" nhiên.
Lý l này không có giá tr . M t s! ng #i a ra m t lý l nh v y thì có th
oán ch+ng trong u m t gi nh 0n r$ng b t c cái gì không t" nhiên là
sai. Tr+ khi gi nh này c c ng thêm thì lý l trên m i có giá tr .
M t khi i u này c ch ra, chúng ta có th h'i r$ng nó có úng hay không.
Chúng ta có th a ra ví d , r$ng có r t nhi u th mà nó “không t" nhiên”
nh ng th #ng thì không b xem là sai trái (ví d : ch)i game trên máy truy n
hình, m t ca m%, ph )ng pháp tránh th thai). Nh ví d minh h a, ch ra c
m t gi nh 0n trong m t lý l có th giúp chúng ta gi i quy t l i hay làm sáng
t' nh ng v n liên quan trong cu c tranh lu n.
Trong cu c s!ng h$ng ngày, nh ng lý l chúng ta th #ng b(t g p là nh ng lý l
khi mà nh ng gi nh quan tr ng không c nói th,ng. Nó là m t ph n quan
22
Soundness
www.kinhtehoc.com 15
- Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
tr ng c a t duy phân tích mà chúng ta s có th nh n ra nh ng gi nh 0n hay
nh ng gi nh ng m nh v y. Cái cách làm i u này là nhìn xem s" gi
nh thêm nào làm nó có giá tr .23
9. Nh ng M u Lý L Có Giá Tr
M t cách hi n nhiên nh ng lý l có giá tr th hi n m t vai trò r t quan tr ng
trong s" tranh lu n, b i vì n u chúng ta b(t u v i nh ng gi nh úng, và
ch s d ng nh ng lý l có giá tr thi t l p nh ng k t lu n m i, thì nh ng k t
lu n c a chúng ta c ng ph i úng. Nh ng làm cách nào chúng ta quy t nh là
m t lý l có giá tr hay không? ây là ch* th hi n hình th c logic. B$ng
cách s d ng nh ng bi u t ng c bi t chúng ta có th di n t nh ng m&u lý
l có giá tr , và trình bày rõ ràng nh ng nguyên t(c ánh giá “giá tr ” c a
m t lý l . Chúng tôi gi i thi u m t ít nh ng m&u lý l có giá tr bên d i.
B n nên h c có th nh n ra nh ng m&u ó và s d ng chúng trong cu c
tranh lu n.
Modus Tínens
Xem xét nh ng lý l sau:
• N u v t th này c làm b$ng ng thì nó s d&n i n. V t này thì
c làm b$ng ng, vì v y nó s d&n i n.
• N u không có s! nguyên l n nh t thì 510511 không ph i là s! nguyên
l n nh t. Không có s! nguyên nào l n nh t. Vì v y 510511 không ph i
là s! nguyên l n nh t.
• N u Lâm là tín o Ph t thi anh ta s không n th t l n. Lâm là m t
tính o Ph t. Vì v y Lâm s không n th t l n.
Ba lý l này thì d nhiên là có giá tr . H)n n a b n có th chú ý r$ng chúng
t )ng t" nhau. i m chung c a chúng là có cùng m t c u trúc hay hình th c:
• N u P thì Q. P. Do ó Q.
4 ây, ký t" P và Q c g i là nh ng ký t" câu. Chúng c s d ng coi
nh là t ng tr ng cho m t câu nói. B$ng cách thay th P và Q v i nh ng câu
thích h p, chúng ta có th a ra 3 lý l có giá tr ban u. i u này cho th y 3
lý l trên có cùng m t c u t o. C ng theo c u t o này thì nh ng lý l là có giá
tr , chúng ta có th th y c r$ng b t c lý l c a cùng m t c u t o là m t
23
TQ hi u ính: tr thành con ng #i có t duy phân tích t!t, chúng ta nên l(ng nghe và tìm ra nh ng gi
nh ng m c a ng #i khác, và ng th#i xem xét coi các gi nh ng m ó úng hay sai.
www.kinhtehoc.com 16
- Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
lý l có giá tr . B i vì m&u lý l c bi t này khá chung chung, nó c tm t
cái tên. Nó c bi t nh là MODUS TÍNENS.
Tuy nhiên, +ng nh m l&n Modus Tínens v i c u t o sau ây c a lý l , nó thì
không có giá tr !
• Xác nh n k t qu - N u P thì Q. Q. Do ó, P.
a ra nh ng lý l c a c u t o này là m t sai l m -- t o ra m t sai l m cho
cu c tranh lu n. Sai l m c bi t này c bi t khi xác nh n k t qu .
• N u Jane s!ng London thì Jane s!ng Anh. Jane s!ng Anh (=Q).
Vì v y Jane s!ng London (=P).24
• N u Bình i mua s(m thì Dung s không c vui. Dung thì không
c vui. Vì v y Bình i mua s(m.
Hy v ng b n có th b(t k p nh ng tình hu!ng khi nh ng ti n c a nh ng lý
l này là úng nh ng nh ng k t lu n thì sai. Chúng s cho th y r$ng nh ng lý
l không có giá tr .
4 ây là m t s! nh ng m&u lý l có giá tr khác:
Modus Tollens
• N u P thì Q. Không Q. Do ó, không P.
4 ây, “không-Q” )n gi n có ngh a là ph nh n Q. Vì v y n u Q là “Hôm
nay thì nóng” thì “không-Q” có th c s d ng nh là “không ph i là tr #ng
h p hôm nay tr#i nóng”, hay “hôm nay không nóng.”
• N u Nông c M nh s t i H ng Kông ngày hôm nay, báo chí s báo
cáo v i u này. Nh ng không có t #ng trình nào nh v y trên báo,
vì v y Nông c M nh s không n H ng Kông ngày hôm nay.
Nh ng hãy phân bi t Modus Tollens v i m&u lý l sai sau ây:
• Ph nh n ti n - N u P thì Q, không-P. Do ó, không-Q.
• N u Elsie có trình , cô y s tìm c m t vi c làm t!t. Nh ng Elsie
không có trình . Vì v y cô ta s không có c m t vi c làm t!t.25
24
TQ hi u ính: Jane s!ng Anh, nh ng không ph i thành ph! London thì sao?
25
TQ hi u ính: Elsie không có trình , nh ng cô ta may m(n có công vi c t!t thì sao?
www.kinhtehoc.com 17
- Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
Suy Lu n Gi Thuy t26
• N u P thì Q, n u Q thì R. Do ó, n u P thì R.
• N u Chúa t o ra v tr thì v tr s hoàn h o. N u v tr là hoàn h o
thì s không có cái ác. V y n u Chúa t o ra v tr thì s không có cái
ác.
Suy Lu n Phân Bi t27
• P hay Q. Không-P. Do ó, Q; P hay Q, không-Q. Do ó, P.
• Ho c là chính ph a ra nh ng c i cách giáo d c mà có th th y c
nhi u h)n n a, ho c nh ng tr #ng t!t s ch là tr #ng t nhân cho
nh ng h c sinh giàu có. Chính ph thì không d" nh th"c hi n c i t o
giáo d c trong nh ng ngày g n ây. Vì v y nh ng tr #ng t!t s ch là
nh ng tr #ng t nhân cho nh ng h c sinh giàu có.
28
Song
• P hay Q. N u P thì R. N u Q thì S. Do ó, R hay S.
Khi R thì t )ng t" nh S, chúng ta có m t c u t o )n gi n: P hay Q. N u P thì
R. N u Q thì R. Do ó, R.
• Chúng ta gia t ng thu ho c không. N u chúng ta t ng thu , ng #i dân
s không vui. N u chúng ta không t ng, ng #i dân s c ng không vui.
(B i vì chính ph s không ti n cung c p nh ng d ch v công
c ng.) Vì v y dù th nào thì ng #i dân c ng không vui.
Ch ng Minh B i Suy Lu n Ra i u Vô Lý29
N u nh b n mu!n ch ng minh r$ng m t câu S nào ó là sai thì theo cách th c
sau:
• u tiên gi s r$ng S úng.
26
Hypothetical Syllogism
27
Disjunctive Syllogism
28
Dilemma
29
Reductio Ad Absurdum
www.kinhtehoc.com 18
- Phiên d ch: Nguy n Ng c Y n Chinh
• T+ s" gi nh là nó úng, ch ng minh r$ng nó s d&n n b t tr(c hay
nh ng yêu c u khác mà nó sai hay vô lý.
• K t lu n S ph i là sai.
Nh ng b n mà có th phát hi n ra m!i liên h m t cách nhanh chóng thì có th
chú ý r$ng i u này không ph i là cái gì khác h)n mà chính là vi c ng d ng
Modus Tollens. Ví d , gi s ng #i nào ó yêu c u quy n c s ng, thì ch(c
ch(n là gi t ng #i trong b t c tình hu!ng nào thì c ng là sai. Bây gi# gi s
r$ng i u này là úng. Thì chúng ta s ph i k t lu n r$ng gi t ng #i do t" v
thì c ng sai. Nh ng ch(c ch(n i u này không úng. N u ai ó e d a cu c
s!ng c a b n và ch có m t cách t" c u mình là gi t k/ t n công mình thì
h u h t ng #i ta s ng ý r$ng i u này có th ch p nh n c, và nó nh là
m t i u theo pháp lu t. Vì yêu c u ban u d&n n m t k t qu không th
ch p nh n c nên chúng ta s k t lu n r$ng quy n c s ng không ph i là
tuy t i.
Nh ng M u Khác
D nhiên là có nh ng m&u lý l có giá tr suy lu n khác.
M t s! thì quá rõ ràng mà c p t i, ví d :
• P và Q. Do ó Q.
Có th hi u r$ng b n có th không nh tên c a nh ng cái m&u này. i u quan
tr ng là b n có th nh n ra nh ng m&u lý l này khi b n tình c# b(t g p chúng
trong cu c s!ng h$ng ngày, và b n có th xây d"ng các ví d c a nh ng m&u
này.
10. Quan H Nhân Qu
“Ng #i ta không nên nh m l&n gi a s" t )ng quan30 và quan h nhân qu 31”,
ây là m t l#i khuyên r t quan tr ng c a quan h nhân qu mà chúng ta ph i
nh .
Gi s nh ng s" ki n A thì liên quan tr"c ti p v i nh ng s" ki n B. M t sai
l m chung trong nguyên nhân tranh lu n là nh y v t n k t lu n r$ng A là do
B. i u này s là m t k t lu n h p t p b i vì có nh ng s" gi i thích khác
bác b' k t lu n trên t+ u:
Tr t T Nhân Qu B o Ng c
30
Correlation
31
Causation
www.kinhtehoc.com 19
nguon tai.lieu . vn