Một góc nhìn về tính văn hóa của hệ thống truyền thông

M T GÓC NHÌN V TÍNH VĂN HÓA
C A H TH NG TRUY N THÔNG

Nhà báo Nguy n Hoà∗

Chúng ta ang s ng trong m t th i

i mà s ph c t p c a nó ã và ang cho

th y, dư ng như quy n ư c l a ch n - m t tiêu chí mang ý nghĩa nhân văn, ư c di n
gi i theo nhi u cách th c khác nhau. Tình tr ng “nhi u cách th c” c a s l a ch n có
căn nguyên sâu xa t khuynh hư ng tinh th n, t m c tiêu chính tr - kinh t , t l i ích
m i qu c gia theo u i... Và không có ý nghĩa nào khác, tình tr ng ph c t p c a s l a
ch n ã hình thành nên m t th gi i mà

ó, t vi c kh ng

nh h th ng giá tr văn

hóa riêng c a m i qu c gia trong khi v a c g ng gi gìn b n s c riêng c a mình, v a
c g ng h c h i

không m t phương hư ng gi a s quay cu ng

th toàn c u hóa, ã d n

n các chuy n d ch văn hóa a d ng, sinh

y h p d n c a xu
ng nhưng không

kém ph n ph c t p. Như câu chuy n nhà thơ Anh Ng c t ng k : M y năm nay ông sinh
s ng

Hà N i nhưng hàng ngày v n trông nhà cho con trai

ình con trai nhà thơ ang s ng

nư c Anh. Ch ng là gia

Anh, nhà thơ thư ng xuyên g p g , trò chuy n v i

con cháu qua integrated camera. Hàng ngày, trư c khi i làm và ưa con
con trai ông

t s n camera và k t n i internet. Nhà thơ Anh Ng c

n trư ng,

Hà N i, thi tho ng

l i ngó vào màn hình “trông nhà” giúp con!
V

i th , trên th gi i hôm nay, không gian sinh t n văn hóa c a con ngư i ã

m r ng hơn trư c, m t m t do tính t t y u c a s phát tri n, m t m t do con ngư i có
kh năng th c hi n. T i

u th k XXI, h u như trên th gi i không còn nh ng n n

văn hóa l a ch n “b quan t a c ng” làm nguyên t c sinh t n. Qu c t hóa ã giúp các
n n văn hóa tăng cư ng chi u kích riêng, m ra cơ h i

ti p xúc, h c h i và m

mang. Tính ch t th c d ng (theo ý nghĩa nghiêm túc c a khái ni m này, ôi khi ư c
hi u như s thích nghi) c a văn hóa trong th i
∗

Báo Nhân dân

i m i ã ưa t i m t s chuy n d ch

trong văn hóa dân t c, nh t là

m t s nư c

có chí hư ng lành m nh ang hư ng
ngư i có ý chí vươn lên

châu Á, châu Phi. Trong khi các dân t c

n nhau

h c h i, phát tri n, thì nh ng con

hoàn thi n mình, s ng có ích hơn, cũng hòa nh p v i xu

hư ng ó, h tìm ki m, nâng cao hi u bi t... Và

áp ng các nhu c u y, trong cu c

s ng nhân lo i ã hình thành m t công c quan tr ng có kh năng h tr , cung c p, ph
bi n thông tin và tri th c, ó là h th ng báo chí, v i tư cách là t p h p nh ng phương
ti n hi n

i khác nhau, t báo vi t, báo nói

kh năng ho t

n báo hình, báo i n t . H th ng ó có

ng 24h/24h hàng ngày, c p nh t và soi r i vào m i lĩnh v c, m i s

v t - hi n tư ng, m i ngóc ngách c a cu c s ng xã h i - con ngư i.

n m c có l ,

các qu c gia có h th ng truy n thông phát tri n, m t ngư i dù c g ng

n th nào

cũng khó có th theo dõi, n m b t, khái quát toàn b thông tin m i ư c công b trong
ngày ngay t i nư c mình.
Vi t Nam cũng v y, ch sau kho ng mư i năm, chúng ta ã ư c ch ng ki n s
phát tri n vư t b c, n u không nói là phi thư ng, c a h th ng truy n thông. S phát
tri n y không ch th hi n qua hàng trăm t báo có kích c khác nhau và luôn ư c
chăm chút sao cho th t b t m t hay qua năm b y ch c “kênh” truy n hình k thu t s
hay truy n hình cáp, mà còn th hi n qua vô s báo i n t có kh năng ưa tin nhanh
chóng t i t ng phút v m i s ki n, th m chí công chúng có th ti p xúc v i tin t c qua
video-clip c a các website, vô tuy n truy n hình internet... Như v y, s phát tri n h
th ng truy n thông ã giúp công chúng m r ng không gian thu nh n tin t c và tri th c,
làm phong phú phương ti n gi i trí, ư c ti p xúc m t cách a di n, a d ng v i m i
bi n chuy n trong

i s ng xã h i c a dân t c mình, c a nhân lo i. Và s không có gì

ph i bàn n u s phát tri n ó không s m b c l m t s v n
có v n

c n quan tâm; trong ó

liên quan t i quan ni m và hành vi văn hóa mà n u không ch n ch nh k p

th i, có th tác

ng tiêu c c t i quan ni m và ho t

Trư c h t, có m t th c t là truy n thông hi n
bình lu n mà còn là ho t

ng s ng c a con ngư i.
i không thu n túy ưa tin hay

ng kinh doanh, trên hai phương di n: kinh doanh báo chí và

là phương ti n qu ng bá c a gi i kinh doanh. V b n ch t, mu n kinh doanh có lãi,

ngư i ta ph i làm th nào

có th bán ư c nhi u hàng, c th là làm sao bán ư c

nhi u báo, làm sao có nhi u ngư i b t TV, truy c p internet. Vì th , ngư i làm truy n
thông ph i tìm m i cách cung c p th t nhi u thông tin, ch t o ra nhi u “chiêu, trò”
nh m tăng s h p d n, “ ánh” vào tâm lý ti p nh n c a công chúng và kích thích h .
R t cu c, mu n hay không thì h th ng truy n thông hi n

i cũng tr thành “cái thùng

không áy”, hàng ngày luôn luôn c n và ng n không bi t bao nhiêu ki u lo i thông tin.
Nhìn vào th c tr ng c a nó có th th y, h th ng truy n thông hi n

i

Vi t Nam

cũng không n m ngoài

c i m này. Bên m t s tòa so n có yêu c u nghiêm ng t

trong ưa tin, phát ngôn

i di n, dư ng như a s tòa so n

u c khai thác, công b

tin t c theo nguyên t c: “càng c p nh t càng t t, càng gi t gân càng hay”. B i th , vi c
khai thác s ki n - hi n tư ng b t thư ng, khai thác thông tin qu ng cáo, tranh ua ch p
th i gian

ưa tin, cùng vai trò là phương ti n giúp gi i kinh doanh qu ng bá hàng

hóa, ã bi n h th ng truy n thông hi n
mà

i thành m t “th l c” trong sinh ho t xã h i

ó, s lành m nh ã và ang t n t i cùng vô s h n ái . Và t góc

văn hóa,

có th nh n di n tình tr ng này trên hai bình di n:
1. Tính văn hóa trong vi c ưa tin,

c p các v n

xã h i - con ngư i

Ph i nói r ng, vi c ua tranh ưa tin và bình lu n v s ki n - hi n tư ng b t
thư ng ã ưa t i m t h qu là tình tr ng “ch p gi t”, n i lên là “ch p gi t” thông tin
v án, tin t c liên quan

n ngư i n i ti ng, ho c các s - v có th tác

ng

ns

hi u kỳ và lôi cu n s

ông. Như v n th y lâu nay, sau khi m t v án nghiêm tr ng x y

ra là h u h t các báo

u c g ng khai thác thông tin, và tin t c v v án ch m tr trên

trang nh t c a m t s t báo v i nh ng chapeau gi t gân. Có l do không b ng lòng v i
thông tin v di n bi n v án, ngư i ta còn c khai thác c các thông tin h t s c t nh
i v i ngư i trong cu c. Vi c m t t báo lùng s c khai thác tin t c liên quan t i

i tư

n n nhân c a v án r i ưa lên m t báo m t cách chi ti t n u không nói là xúc ph m
ngư i trong cu c thì cũng h t s c ph n c m, r t c n phê phán. Không rõ do mu n th
hi n tinh th n làm báo xông xáo, hay do mu n tăng s lư ng phát hành mà có trư ng

h p m t s t báo và phóng viên như vô c m, không quan tâm

n n i au c a ngư i

khác?
Ví d

i n hình cho tình tr ng “ch p gi t” là s ki n x y ra tháng 6.2011, sau khi

tin “T phú dolla Ph m Nh t Hoàng, con trai ông Ph m Nh t Vư ng, ngư i giàu nh t
Th trư ng ch ng khoán”, và “Ngư i yêu c a anh (t c Ph m Nh t Hoàng) là “hot girl”
n i ti ng Sài Thành “Whitebear” ư c post lên internet, m t s báo i n t
khai thác, th m chí d a theo thông tin này

vi t bài i u tra. T

ã v i vàng

ó bài Con trai ngư i

giàu nh t sàn ch ng khoán t tình gây s c ư c ưa lên m t s báo i n t , di n àn.
Ch

n khi ông Ph m Nh t Vư ng kh ng

nh tin ó sai s th t, cơ quan ch c năng

vào cu c, thì m i phát hi n ây là “tác ph m” c a m t cô bé 13 tu i ã hư c u

... trêu

ùa! Tương t như th , năm 2008, m t t báo l n c a Vi t Nam ăng ti u ph m hài
hư c hóa tình tr ng nhi u mu i

khu v c c u Băng Ky, tác gi ti u ph m hư c u

chuy n n hoàng qu n v t Maria Sharapova i qua vùng này, th y m i ngư i vung v t
b t mu i ch l i ng là ang chơi qu n v t; th là vì c m ph c tinh th n th thao, Maria
Sharapova

ngh thành l p t i ây m t H c vi n qu n v t mang tên mình! V

tin nóng s t, Hãng UPI mau m n ch p v i
khác

Vi t Nam khai thác tin t UPI

ư c

loan tin. Ngay sau ó, m t t báo l n

vi t bài Khi các siêu sao bí m t

r t hoành tráng, kèm nh và gi i thi u v Maria Sharapova, th m chí

n Vi t Nam

thông tin thêm

ph n xác th c, bài báo còn b a: “M t quan ch c c a Liên oàn Qu n v t Vi t Nam
cũng ã xác nh n thông tin này nhưng cho bi t r ng ó m i ch là nguy n v ng c a
Sharapova và ph i c n r t nhi u th t c n a nhưng hy v ng s

ư c các cơ quan ch c

năng t o i u ki n”!
c trên di n r ng, ph i nói là lâu nay h th ng truy n thông
ang có m t s bi u hi n có th d n t i nghi ng ý nghĩa văn hóa

Vi t Nam ã và
i v i ngư i

c,

n u nhìn vào tên bài cùng các b c nh b t m t và thông tin i cùng, nh t là trên báo
i n t . Vào trang Văn hóa c a baomoi.com - m t website t ng h p, có th s g p vô
s tin t c,

i lo i như: Phi Thanh Vân s b coi là gi t o n u m c kín, Phát ng t vì

Trà Ng c H ng d o ph “kín trên h dư i”, Hà H “nghi n răng” sexy trong giá l nh,

B t ng v i nh bán nude c a Lưu Hương Giang, Thúy Ngân nóng b ng trong trang
ph c truy n th ng, “Siêu vòng m t” Li u Nham l b ng ng n m , B ng m t v i n
hoàng n i y, Dương Y n Ng c s không còn “l hàng”?, Cho b n trai s ng c là... hư?
Nguy n Kinh Thiên nude trong phim m i, Xuân Th sáng tác thơ như làm tình, vi t ti u
thuy t như k t hôn, Nh ng màn t t qu n h t h n c a sao Hoa ng , Hoàng Thùy Linh
không th không sexy trên sân kh u... và cùng v i vô s bài v vô b , ít tính văn hóa
như th , là tâm s và tuyên ngôn ôi khi có v ngông ng o c a m t s nhân v t ư c
g i là “ngôi sao” ã làm nhi u lo n m t s chu n m c văn hóa lành m nh. Khó có th
coi là có văn hóa khi báo chí tr thành nơi ca sĩ, ngư i m u u n éo khoe mông khoe
ng c; t o i u ki n cho m t s ngư i phát ngôn ki u như: “ àn ông ư c khoe ng c,
t i sao àn bà l i không?”, “Nhìn váy tôi, b n

ng quá t ti v túi ti n c a mình!”,

“Th ng Sơn không bao gi là i m hay r ti n c ”. Khi các s c trong trình di n ngh
thu t, các phô bày vô tình (c ý?) và các cu n sách vi ph m Lu t Xu t b n, các s ki n
- hi n tư ng khác thư ng... tr thành

tài cho báo chí lùng s c, soi chi u, làm rùm

beng m t cách thô thi n thì dư ng như s “ph n tác d ng” l i có ý nghĩa nhi u hơn?
Trên th c t , vi c làm này ch giúp s ki n và ngư i trong cu c tr nên “n i ti ng”,
công chúng thêm tò mò, k t qu ch là th a mãn nh ng th hi u không coi văn hóa như
là l sinh t n.
2. Năng l c văn hóa c a ngư i làm báo
Như ã nói, h th ng truy n thông hi n

i là “cái thùng không áy” hàng ngày

ng n không bi t bao nhiêu thông tin, vì th nó c n m t
o, luôn có m t

i ngũ ngư i làm báo ông

m i nơi, m i th i i m... Và căn c vào tình tr ng, không là quá l i

n u nói r ng, năng l c văn hóa c a m t s ngư i làm báo ( c bi t là ngư i làm báo
tr ) còn thi u h t.

i u này không có gì là ng c nhiên, n u căn c vào l trình i t

trư ng ph thông, qua trư ng

ih c

n m t tòa so n.

ơn c như phóng viên văn hóa - văn ngh , nh ng ngư i làm vi c t i các tòa so n
ang ph i

m nhi m m t công vi c ph c h p, a s thi u chuyên sâu. H có th vi t

v văn h c, sân kh u, âm nh c, i n nh, h i h a, th m chí c v tu ng, chèo, c i