Xem mẫu

  1. TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 22 - Thaùng 8/2014 MỘT GÓC NHÌN VỀ HÀ NỘI XƯA QUA TÁC PHẨM HÀ NỘI ĐỊA DƯ CỦA DƯƠNG BÁ CUNG NGUYỄN THỊ NGỌC LAN(*) TÓM TẮT Hà Nội, thủ đô văn hiến, thành phố hoà bình, văn minh, thanh lịch. Nói đến Hà Nội là nói đến trung tâm văn hoá, chính trị, kinh tế, ngoại giao của cả nước. Trải qua bao thăng trầm trong tiến trình lịch sử, địa dư Hà Nội có nhiều đổi thay. Để hiểu hơn về địa danh Hà Nội qua các thời kỳ, chúng ta nghiên cứu về giá trị của văn bản “Hà Nội địa dư” do Dương Bá Cung biên soạn. Từ khóa: thủ đô văn hiến, văn minh, thanh lịch ABSTRACT Ha Noi is the Capital of culture, a city for peace, a courteous and refined city famed for its civilization. Ha Noi is the political, cultural, economic and diplomatic center of the country.Wherever the Vietnamese are, they always direct the trust and pride towards Ha Noi. To have a better understanding of Ha Noi through different periods, the book “ Ha Noi geographic” compiled by Duong Ba Cung will be served as a valuable referrence for all kinds of researchers. Keywords: capital of culture, civilization, be courteous and refined (*) Tác phẩm Hà Nội địa dư do Dương Bá dân tộc. Cung soạn năm 1851 tập hợp tri thức về Với độ dày 106 trang, hơn 13 nghìn địa lý, lịch sử của tỉnh Hà Nội thời Tự 300 lượt chữ ghi chép khá chi tiết về tỉnh Đức. Dương Bá Cung là một tác gia Hán Hà Nội, sách Hà Nội địa dư, bản lưu trữ tại Nôm nổi tiếng cuối thế kỷ XIX. Ông có Viện nghiên cứu Hán Nôm, ký hiệu nhiều trước tác về các phương diện gia A1154. VHv.2659 là bản chép tay. Bản phả, thế phả, địa chí, như: Hà Nội địa dư, chép tay này phản ánh một cách trung Dương tộc thế phả, Dương gia trữ trục, thành bản của tác giả soạn năm 1851. Cấn Đình thi văn tập… trong đó, Hà Nội Đầu thế kỷ XIX, lịch sử nước ta diễn địa dư là văn bản Hán Nôm đặc sắc về tỉnh ra những biến động thăng trầm: nhà Lê sụp Hà Nội. Giới nghiên cứu Hà Nội học đã và đổ, triều đình Tây Sơn suy yếu, và cuối đang quan tâm đến Hà Nội địa dư của cùng là sự kiện nhà Nguyễn trả thù Dương Bá Cung. Chính vì vậy, nghiên cứu Tây Sơn một cách tàn nhẫn (năm 1802), về Dương Bá Cung và “Hà Nội địa dư” kinh thành Thăng Long không còn được cùng các giá trị của tác phẩm là một hành coi là Quốc đô nữa. trình có ý nghĩa khi tìm về di sản văn hoá Sau hơn 800 năm kể từ khi Lý Thái Tổ ban Thiên đô chiếu (1010), vị trí Quốc đô (*) của Thăng Long đã “nhường” lại cho ThS, Hội đồng Lý luận, phê bình văn học - nghệ Thuận Hóa. Thăng Long dưới thời Tây Sơn thuật Trung ương 63
  2. và đầu nhà Nguyễn được mang thêm tên là nhiều nét khác với tên gọi “Hà Nội” ở các trấn Bắc Thành, rồi sau đó được đổi là giai đoạn sau 1888 và càng khác với tên Hà Nội (1831). gọi “Hà Nội” bây giờ. Tuy nhiên, Thăng Long vẫn là thủ phủ Tới thời điểm này, thành bị bạt bớt đi, gồm 11 trấn nhưng gọi là Bắc Thành, riêng các công trình văn hoá cũng có những biến phủ Phụng Thiên đổi ra Hoài Đức. Năm đổi: Quốc Tử Giám cùng nhiều công trình 1804, vua Gia Long ra lệnh phá thành cũ cung điện bị dỡ mang vật liệu vào xây dựng xây trên đó một tòa thành mới, nay còn có ở Huế. Văn Miếu thành nơi thuộc tỉnh thể nhận diện: tường Bắc tương ứng với Hà Nội quản lý. Trường thi Hương trên phố Phan Đình Phùng, tường Tây tương phố Tràng Thi trở thành chốn đàn ca hát ứng Hùng Vương, tường Nam tương xướng. Phường Hòe Nhai và sau đó là phố ứng Trần Phú, tường Đông tương ứng Hàng Giấy là nơi vui chơi giải trí đàn ca. Phùng Hưng hiện nay. Như vậy, thành mới Riêng khu vực kinh thành Thăng Long này chiều Bắc-Nam mở rộng hơn thành cũ chỉ gồm hai huyện Thọ Xương và nhà Lê, còn mặt phía Đông thì thu hẹp hơn Vĩnh Thuận. Đây là hai tên mới của huyện thành cũ mặt phía Tây có thể vẫn trùng với Quảng Đức khi xưa. Thọ Xương có 194 thành cũ, tương ứng với Hoàng thành đời phường, thôn; Vĩnh Thuận có 56 phường, Lê. thôn. Đến thời Minh Mạng gộp lại còn 116 Để thống trị Bắc Kỳ, năm 1805 nhà và 27. Một số cửa ô được xây dựng lại Nguyễn cho xây lại thành Thăng Long nhỏ trong đó có ô Quan Chưởng. hẹp hơn rất nhiều so với Hoàng thành các So với trước, sự phát triển kinh tế của thời trước. Hà Nội nửa đầu thế kỷ XIX không được Thời Nguyễn, triều vua Minh Mạng đã đều. Các phường, thôn phía Tây và Nam có cải cách bộ máy hành chính, bỏ các trấn, xu hướng nông thôn hoá chuyên về nghề chia cả nước làm 29 tỉnh, trong đó có tỉnh nông có kết hợp thủ công. Bộ mặt đô thị Hà Nội gồm phủ Hoài Đức, huyện Từ Hà Nội dồn về khu phía Đông và Đông Liêm có trấn Sơn Tây và 3 phủ Ứng Hòa, Nam. Ở đây phố phường ngang dọc như bàn Thường Tín, Lý Nhân của trấn Sơn Nam. cờ, nhà cửa kề nhau. Khu Phủ Chúa Trịnh Thăng Long hạ xuống thành tỉnh lỵ bị vua Chiêu Thống cho phá năm 1787 và Hà Nội. Hà Nội là một địa danh có từ 1831 vùng quanh Hồ Gươm nhanh chóng thành sau công cuộc cải cách hành chính. khu dân cư, buôn bán và thủ công. Theo đó, tỉnh Hà Nội - tỉnh của “vùng Thăng Long với tư cách một kinh đô đất ở trong sông” được mở rộng bao gồm thực sự bị loại bỏ trong suốt thời gian 143 các phủ: Hoài Đức, Ứng Hòa, Ứng Hòa, năm dưới triều Nguyễn và thời Pháp thuộc. Lý Nhân, Thường Tín và 15 huyện gồm : Tuy mất vị trí kinh đô, nhưng kinh tế Hà Nội Thanh Trì, Thượng Phúc, Phú Xuyên, vẫn phát triển. Người ngoại quốc tới buôn Thanh Oai, Chương Đức, Sơn Minh, bán đông hơn trước, nhất là Hoa kiều. Hoài An, Từ Liêm, Thọ Xương, Qua những sự thay đổi về mặt địa lý Vĩnh Thuận, Duy Tiên, Kim Bảng, Nam hành chính của thành phố Hà Nội đã kể ở Xương, Thanh Liêm, Bình Lục. Sông Nhị trên, trong Hà Nội địa dư chúng tôi mong Hà ôm ấp cả một vùng đất của trấn Sơn muốn phản ánh phần nào sự phát triển của Nam khi xưa. Tên gọi “Hà Nội” lúc đó có tỉnh Hà Nội xưa, làm cơ sở tri thức về địa lí 64
  3. hành chính của tỉnh Hà Nội. đất Hà Nội mà còn là một pho tư liệu về Chính vì có đặc điểm trên, Hà Nội địa lịch sử địa danh, lịch sử văn hóa của tỉnh dư của Dương Bá Cung đã trở thành một Hà Nội từ các triều đại phong kiến trong bộ sách quan trọng có giá trị lịch sử khi lịch sử cho tới triều Nguyễn. Đây chính là nghiên cứu về Hà Nội, do đó ngay từ thế một bộ sách quan trọng cho bất cứ ai muốn kỷ trước bộ sách đã từng được nhiều tác tìm hiểu về lịch sử và văn hóa của Hà Nội gia lấy làm tư liệu tham khảo để biên soạn và các địa danh. những bộ sách nghiên cứu về Thăng Long Tác phẩm Hà Nội địa dư được tác gia – Hà Nội. Điều này có được bởi Dương Bá Dương Bá Cung viết với một tâm trạng Cung là nhà khảo cứu, nhà biên tập Hán hoài niệm quá khứ, tiếc cho kinh thành Nôm có danh tiếng. Thăng Long xưa nay đã mất đi vị thế của Nhìn một cách tổng quát, Hà Nội địa một vùng kinh kỳ và chỉ còn ở vị trí của dư có kết cấu như mọi bộ địa dư địa một tỉnh. Hầu hết các di tích danh lam phương nói riêng, địa dư nói chung. Ở đây thắng cảnh và địa danh của vùng kinh sư chép theo phương pháp từ tổng quan đến xưa kia đã không còn được như trước, có chi tiết tức là hình thế chung của tỉnh Hà những địa điểm đã không còn. Ví dụ như nội đến vị trí của từng địa danh lịch sử và nói về điện chiêu sự đàn Nam Giao, ông đã danh thắng của tỉnh Hà Nội. Chúng ta sẽ viết rất kỹ về lịch sử nhưng lại chú thích thấy kết cấu của sách được trình bày theo đến hiện tại: từng phần riêng biệt nhưng ở mỗi phần lại “Ở phía nam thành (nay là thôn Thịnh có rất nhiều thông tin xung quanh liên quan Yên, huyện Thọ Xương). Năm Đại Định đến phần nội dung chính được đề cập. Ví thứ 13 triều Lý Anh Tông đắp gò đất hình như nói về tỉnh Hà Nội, trước tiên Dương tròn làm đàn ở cổng phía nam thành Đại Bá Cung đề cập tới hình thế chung, phong La. Đến năm Quang Thuận triều Lê mới tục tập quán người dân sau mới nói đến dựng tòa chính điện 3 gian, hai tòa giả vũ khu vực tỉnh hạt và nội thành. đông tây, mỗi tòa 7 gian. Các triều tiếp Đặc biệt, qua cách trình bày của theo vẫn giữ như vậy. Năm Cảnh Trị thứ 4, Dương Bá Cung, người đọc có thể thấy rõ điện được trùng tu dựng cột đá 4 góc, cột, về một Thăng Long với vai trò là kinh đô xà, đầu đốc đều sơn son thiếp vàng, văn của nhiều triều đại qua từng câu miêu tả. thần Hồ Sĩ Dương có soạn bài ký ghi chép Bên cạnh đó, độc giả cũng cảm thấy rõ một lại sự việc. Tới đầu triều Gia Long đã phá tỉnh Hà Nội thời Nguyễn với vai trò quan dỡ đàn này lấy gạch đá để cung cấp cho trọng trong phát triển đất nước từ kinh tế việc xây thành, nhưng tòa chính điện và bia đến văn hóa. đá vẫn còn. Phía bên phải điện là đàn Tác gia Dương Bá Cung đã viết tác Phong Vũ, thờ thần vị của Phong bá, Vũ phẩm Hà Nội địa dư bằng lối biền văn. Sư và Lôi Thần, có tòa nhà ba gian, nay đã Những câu, những dòng hầu hết có tính đối đổ nát, dân thôn sở tại lấp thành miếu để xứng với nhau và thường để chỉ hai mặt thờ phụng”. toàn diện của một vấn đề nào đó. Qua lời văn chúng ta cảm thấy một sự Có thể thấy rằng tác phẩm Hà Nội địa tiếc nuối khá rõ ràng. Không chỉ vậy, ngay dư của tác gia Dương Bá Cung không chỉ tại di tích chùa Sùng Khánh Báo Thiên là một văn bản ghi chép về địa dư của vùng cũng có đoạn: 65
  4. “Hồi Lê mạt, quân Tây Sơn phá hủy về thành Thăng Long xưa cũng như tỉnh quả chuông này để đúc tiền, dỡ gạch đá để Hà Nội thời Nguyễn. Với lối hành văn biền xây dựng chỗ khác, trên viên gạch nào ngẫu, sự trích dẫn đầy đủ chi tiết về các địa cũng có in niên hiệu của vua Lý. Chùa danh, quá trình hình thành cũng như thay ngày nay là do viên nguyên Đốc học họ đổi, phát triển hoặc lụi tàn của từng vị trí, Đặng dựa trên cơ sở chùa cũ mà tu sửa lại. độc giả có thể thấy một tỉnh Hà Nội vô Những tảng đá sanh còn lại , trên hình hoa cùng sống động với nhiều giá trị văn hóa, sen là của bề mặt bên ngoài tháp. Có hình lịch sử đáng tự hào. bát giác của bệ tháp. Cột của nó cao 5 - 6 Phương pháp trình bày của Dương Bá thước, bề ngang 8 tấc. Hình hai con chim Cung là theo từng mục một, mỗi mục trình phượng ở bên trái tháp và hình đầu người bày đầy đủ một vấn đề và toàn diện trên trên đầu tháp đều là di vật của chùa cũ”. nhiều khía cạnh như sự kiện lịch sử, kiến Ông đã nhấn mạnh việc chùa cũ đã mất đi, trúc, cấu trúc của địa danh rồi sau đó là sự nếu đơn thuần là việc ghi chép như một sử phát triển, thay đổi. Khi tìm hiểu về mỗi gia thì chắc đã không có nhiều thông tin cụ một mục nào đó, gần như độc giả đã có thể chi tiết về từng nét kiến trúc của ngôi một đáp án khá toàn diện và chi tiết. Đây chùa đến như vậy. cũng chính là một đặc điểm đáng quan tâm Bên cạnh tâm trạng tiếc nuối về một của không chỉ những người muốn tìm hiểu Thăng Long xưa, Dương Bá Cung - một về Hà Nội mà còn là của những người am người Hà Nội – còn có những lời văn tự hiểu về tỉnh Hà Nội thời Nguyễn. hào về một Thăng Long - Hà nội với bao Trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện danh lam thắng cảnh, lịch sử hào hùng và đại hoá đất nước, chúng ta đã và đang xây văn hóa đậm đà. Thể hiện điều này, hầu hết dựng Hà Nội thành một thủ đô văn minh, các địa danh của Thăng Long xưa, Hà Nội hiện đại. Tuy nhiên, chúng ta cũng nên nay đều được nhắc đến trong Hà Nội địa quan tâm tìm hiểu một Hà Nội xưa, để gìn dư những năm đầu thế kỷ của tác gia giữ được các di sản văn hoá dân tộc và xây Dương Bá Cung. dựng một Hà Nội xứng tầm một thủ đô Như vậy, tác phẩm Hà Nội địa dư cho ngàn năm văn hiến. đến nay vẫn còn nguyên giá trị. Tác phẩm đã cho chúng ta một cái nhìn khá toàn diện TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Mai Thông, Đặng Xuân Khanh, Thăng Long cổ tích, Khảo tịnh hội đồ, VHv.2471. 2. Thư viện Nghiên cứu Hán – Nôm, Hà Đông xã, trang, trại bạ, A.2800. 3. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia 1 Hà Nội, Danh mục làng xã Hà Nội cuối thế kỉ XIX. 4. Viện Nghiên cứu Hán – Nôm, Hà Nội địa bạ, III.628. 5. Viện Nghiên cứu Hán – Nôm, Hà Đông toàn tỉnh, Tổng xã, thôn danh sách, VHv.1365 * Ngày nhận bài: 06/5/2014. Biên tập xong: 30/7/2014. Duyệt đăng: 05/8/2014 66
nguon tai.lieu . vn