Xem mẫu
- TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 22 - Thaùng 8/2014
MỘT GÓC NHÌN VỀ HÀ NỘI XƯA
QUA TÁC PHẨM HÀ NỘI ĐỊA DƯ CỦA DƯƠNG BÁ CUNG
NGUYỄN THỊ NGỌC LAN(*)
TÓM TẮT
Hà Nội, thủ đô văn hiến, thành phố hoà bình, văn minh, thanh lịch. Nói đến Hà Nội là
nói đến trung tâm văn hoá, chính trị, kinh tế, ngoại giao của cả nước. Trải qua bao thăng
trầm trong tiến trình lịch sử, địa dư Hà Nội có nhiều đổi thay. Để hiểu hơn về địa danh Hà
Nội qua các thời kỳ, chúng ta nghiên cứu về giá trị của văn bản “Hà Nội địa dư” do
Dương Bá Cung biên soạn.
Từ khóa: thủ đô văn hiến, văn minh, thanh lịch
ABSTRACT
Ha Noi is the Capital of culture, a city for peace, a courteous and refined city famed
for its civilization. Ha Noi is the political, cultural, economic and diplomatic center of the
country.Wherever the Vietnamese are, they always direct the trust and pride towards Ha
Noi. To have a better understanding of Ha Noi through different periods, the book “ Ha
Noi geographic” compiled by Duong Ba Cung will be served as a valuable referrence for
all kinds of researchers.
Keywords: capital of culture, civilization, be courteous and refined
(*)
Tác phẩm Hà Nội địa dư do Dương Bá dân tộc.
Cung soạn năm 1851 tập hợp tri thức về Với độ dày 106 trang, hơn 13 nghìn
địa lý, lịch sử của tỉnh Hà Nội thời Tự 300 lượt chữ ghi chép khá chi tiết về tỉnh
Đức. Dương Bá Cung là một tác gia Hán Hà Nội, sách Hà Nội địa dư, bản lưu trữ tại
Nôm nổi tiếng cuối thế kỷ XIX. Ông có Viện nghiên cứu Hán Nôm, ký hiệu
nhiều trước tác về các phương diện gia A1154. VHv.2659 là bản chép tay. Bản
phả, thế phả, địa chí, như: Hà Nội địa dư, chép tay này phản ánh một cách trung
Dương tộc thế phả, Dương gia trữ trục, thành bản của tác giả soạn năm 1851.
Cấn Đình thi văn tập… trong đó, Hà Nội Đầu thế kỷ XIX, lịch sử nước ta diễn
địa dư là văn bản Hán Nôm đặc sắc về tỉnh ra những biến động thăng trầm: nhà Lê sụp
Hà Nội. Giới nghiên cứu Hà Nội học đã và đổ, triều đình Tây Sơn suy yếu, và cuối
đang quan tâm đến Hà Nội địa dư của cùng là sự kiện nhà Nguyễn trả thù
Dương Bá Cung. Chính vì vậy, nghiên cứu Tây Sơn một cách tàn nhẫn (năm 1802),
về Dương Bá Cung và “Hà Nội địa dư” kinh thành Thăng Long không còn được
cùng các giá trị của tác phẩm là một hành coi là Quốc đô nữa.
trình có ý nghĩa khi tìm về di sản văn hoá Sau hơn 800 năm kể từ khi Lý Thái Tổ
ban Thiên đô chiếu (1010), vị trí Quốc đô
(*)
của Thăng Long đã “nhường” lại cho
ThS, Hội đồng Lý luận, phê bình văn học - nghệ Thuận Hóa. Thăng Long dưới thời Tây Sơn
thuật Trung ương
63
- và đầu nhà Nguyễn được mang thêm tên là nhiều nét khác với tên gọi “Hà Nội” ở các
trấn Bắc Thành, rồi sau đó được đổi là giai đoạn sau 1888 và càng khác với tên
Hà Nội (1831). gọi “Hà Nội” bây giờ.
Tuy nhiên, Thăng Long vẫn là thủ phủ Tới thời điểm này, thành bị bạt bớt đi,
gồm 11 trấn nhưng gọi là Bắc Thành, riêng các công trình văn hoá cũng có những biến
phủ Phụng Thiên đổi ra Hoài Đức. Năm đổi: Quốc Tử Giám cùng nhiều công trình
1804, vua Gia Long ra lệnh phá thành cũ cung điện bị dỡ mang vật liệu vào xây dựng
xây trên đó một tòa thành mới, nay còn có ở Huế. Văn Miếu thành nơi thuộc tỉnh
thể nhận diện: tường Bắc tương ứng với Hà Nội quản lý. Trường thi Hương trên
phố Phan Đình Phùng, tường Tây tương phố Tràng Thi trở thành chốn đàn ca hát
ứng Hùng Vương, tường Nam tương xướng. Phường Hòe Nhai và sau đó là phố
ứng Trần Phú, tường Đông tương ứng Hàng Giấy là nơi vui chơi giải trí đàn ca.
Phùng Hưng hiện nay. Như vậy, thành mới Riêng khu vực kinh thành Thăng Long
này chiều Bắc-Nam mở rộng hơn thành cũ chỉ gồm hai huyện Thọ Xương và
nhà Lê, còn mặt phía Đông thì thu hẹp hơn Vĩnh Thuận. Đây là hai tên mới của huyện
thành cũ mặt phía Tây có thể vẫn trùng với Quảng Đức khi xưa. Thọ Xương có 194
thành cũ, tương ứng với Hoàng thành đời phường, thôn; Vĩnh Thuận có 56 phường,
Lê. thôn. Đến thời Minh Mạng gộp lại còn 116
Để thống trị Bắc Kỳ, năm 1805 nhà và 27. Một số cửa ô được xây dựng lại
Nguyễn cho xây lại thành Thăng Long nhỏ trong đó có ô Quan Chưởng.
hẹp hơn rất nhiều so với Hoàng thành các So với trước, sự phát triển kinh tế của
thời trước. Hà Nội nửa đầu thế kỷ XIX không được
Thời Nguyễn, triều vua Minh Mạng đã đều. Các phường, thôn phía Tây và Nam có
cải cách bộ máy hành chính, bỏ các trấn, xu hướng nông thôn hoá chuyên về nghề
chia cả nước làm 29 tỉnh, trong đó có tỉnh nông có kết hợp thủ công. Bộ mặt đô thị
Hà Nội gồm phủ Hoài Đức, huyện Từ Hà Nội dồn về khu phía Đông và Đông
Liêm có trấn Sơn Tây và 3 phủ Ứng Hòa, Nam. Ở đây phố phường ngang dọc như bàn
Thường Tín, Lý Nhân của trấn Sơn Nam. cờ, nhà cửa kề nhau. Khu Phủ Chúa Trịnh
Thăng Long hạ xuống thành tỉnh lỵ bị vua Chiêu Thống cho phá năm 1787 và
Hà Nội. Hà Nội là một địa danh có từ 1831 vùng quanh Hồ Gươm nhanh chóng thành
sau công cuộc cải cách hành chính. khu dân cư, buôn bán và thủ công.
Theo đó, tỉnh Hà Nội - tỉnh của “vùng Thăng Long với tư cách một kinh đô
đất ở trong sông” được mở rộng bao gồm thực sự bị loại bỏ trong suốt thời gian 143
các phủ: Hoài Đức, Ứng Hòa, Ứng Hòa, năm dưới triều Nguyễn và thời Pháp thuộc.
Lý Nhân, Thường Tín và 15 huyện gồm : Tuy mất vị trí kinh đô, nhưng kinh tế Hà Nội
Thanh Trì, Thượng Phúc, Phú Xuyên, vẫn phát triển. Người ngoại quốc tới buôn
Thanh Oai, Chương Đức, Sơn Minh, bán đông hơn trước, nhất là Hoa kiều.
Hoài An, Từ Liêm, Thọ Xương, Qua những sự thay đổi về mặt địa lý
Vĩnh Thuận, Duy Tiên, Kim Bảng, Nam hành chính của thành phố Hà Nội đã kể ở
Xương, Thanh Liêm, Bình Lục. Sông Nhị trên, trong Hà Nội địa dư chúng tôi mong
Hà ôm ấp cả một vùng đất của trấn Sơn muốn phản ánh phần nào sự phát triển của
Nam khi xưa. Tên gọi “Hà Nội” lúc đó có tỉnh Hà Nội xưa, làm cơ sở tri thức về địa lí
64
- hành chính của tỉnh Hà Nội. đất Hà Nội mà còn là một pho tư liệu về
Chính vì có đặc điểm trên, Hà Nội địa lịch sử địa danh, lịch sử văn hóa của tỉnh
dư của Dương Bá Cung đã trở thành một Hà Nội từ các triều đại phong kiến trong
bộ sách quan trọng có giá trị lịch sử khi lịch sử cho tới triều Nguyễn. Đây chính là
nghiên cứu về Hà Nội, do đó ngay từ thế một bộ sách quan trọng cho bất cứ ai muốn
kỷ trước bộ sách đã từng được nhiều tác tìm hiểu về lịch sử và văn hóa của Hà Nội
gia lấy làm tư liệu tham khảo để biên soạn và các địa danh.
những bộ sách nghiên cứu về Thăng Long Tác phẩm Hà Nội địa dư được tác gia
– Hà Nội. Điều này có được bởi Dương Bá Dương Bá Cung viết với một tâm trạng
Cung là nhà khảo cứu, nhà biên tập Hán hoài niệm quá khứ, tiếc cho kinh thành
Nôm có danh tiếng. Thăng Long xưa nay đã mất đi vị thế của
Nhìn một cách tổng quát, Hà Nội địa một vùng kinh kỳ và chỉ còn ở vị trí của
dư có kết cấu như mọi bộ địa dư địa một tỉnh. Hầu hết các di tích danh lam
phương nói riêng, địa dư nói chung. Ở đây thắng cảnh và địa danh của vùng kinh sư
chép theo phương pháp từ tổng quan đến xưa kia đã không còn được như trước, có
chi tiết tức là hình thế chung của tỉnh Hà những địa điểm đã không còn. Ví dụ như
nội đến vị trí của từng địa danh lịch sử và nói về điện chiêu sự đàn Nam Giao, ông đã
danh thắng của tỉnh Hà Nội. Chúng ta sẽ viết rất kỹ về lịch sử nhưng lại chú thích
thấy kết cấu của sách được trình bày theo đến hiện tại:
từng phần riêng biệt nhưng ở mỗi phần lại “Ở phía nam thành (nay là thôn Thịnh
có rất nhiều thông tin xung quanh liên quan Yên, huyện Thọ Xương). Năm Đại Định
đến phần nội dung chính được đề cập. Ví thứ 13 triều Lý Anh Tông đắp gò đất hình
như nói về tỉnh Hà Nội, trước tiên Dương tròn làm đàn ở cổng phía nam thành Đại
Bá Cung đề cập tới hình thế chung, phong La. Đến năm Quang Thuận triều Lê mới
tục tập quán người dân sau mới nói đến dựng tòa chính điện 3 gian, hai tòa giả vũ
khu vực tỉnh hạt và nội thành. đông tây, mỗi tòa 7 gian. Các triều tiếp
Đặc biệt, qua cách trình bày của theo vẫn giữ như vậy. Năm Cảnh Trị thứ 4,
Dương Bá Cung, người đọc có thể thấy rõ điện được trùng tu dựng cột đá 4 góc, cột,
về một Thăng Long với vai trò là kinh đô xà, đầu đốc đều sơn son thiếp vàng, văn
của nhiều triều đại qua từng câu miêu tả. thần Hồ Sĩ Dương có soạn bài ký ghi chép
Bên cạnh đó, độc giả cũng cảm thấy rõ một lại sự việc. Tới đầu triều Gia Long đã phá
tỉnh Hà Nội thời Nguyễn với vai trò quan dỡ đàn này lấy gạch đá để cung cấp cho
trọng trong phát triển đất nước từ kinh tế việc xây thành, nhưng tòa chính điện và bia
đến văn hóa. đá vẫn còn. Phía bên phải điện là đàn
Tác gia Dương Bá Cung đã viết tác Phong Vũ, thờ thần vị của Phong bá, Vũ
phẩm Hà Nội địa dư bằng lối biền văn. Sư và Lôi Thần, có tòa nhà ba gian, nay đã
Những câu, những dòng hầu hết có tính đối đổ nát, dân thôn sở tại lấp thành miếu để
xứng với nhau và thường để chỉ hai mặt thờ phụng”.
toàn diện của một vấn đề nào đó. Qua lời văn chúng ta cảm thấy một sự
Có thể thấy rằng tác phẩm Hà Nội địa tiếc nuối khá rõ ràng. Không chỉ vậy, ngay
dư của tác gia Dương Bá Cung không chỉ tại di tích chùa Sùng Khánh Báo Thiên
là một văn bản ghi chép về địa dư của vùng cũng có đoạn:
65
- “Hồi Lê mạt, quân Tây Sơn phá hủy về thành Thăng Long xưa cũng như tỉnh
quả chuông này để đúc tiền, dỡ gạch đá để Hà Nội thời Nguyễn. Với lối hành văn biền
xây dựng chỗ khác, trên viên gạch nào ngẫu, sự trích dẫn đầy đủ chi tiết về các địa
cũng có in niên hiệu của vua Lý. Chùa danh, quá trình hình thành cũng như thay
ngày nay là do viên nguyên Đốc học họ đổi, phát triển hoặc lụi tàn của từng vị trí,
Đặng dựa trên cơ sở chùa cũ mà tu sửa lại. độc giả có thể thấy một tỉnh Hà Nội vô
Những tảng đá sanh còn lại , trên hình hoa cùng sống động với nhiều giá trị văn hóa,
sen là của bề mặt bên ngoài tháp. Có hình lịch sử đáng tự hào.
bát giác của bệ tháp. Cột của nó cao 5 - 6 Phương pháp trình bày của Dương Bá
thước, bề ngang 8 tấc. Hình hai con chim Cung là theo từng mục một, mỗi mục trình
phượng ở bên trái tháp và hình đầu người bày đầy đủ một vấn đề và toàn diện trên
trên đầu tháp đều là di vật của chùa cũ”. nhiều khía cạnh như sự kiện lịch sử, kiến
Ông đã nhấn mạnh việc chùa cũ đã mất đi, trúc, cấu trúc của địa danh rồi sau đó là sự
nếu đơn thuần là việc ghi chép như một sử phát triển, thay đổi. Khi tìm hiểu về mỗi
gia thì chắc đã không có nhiều thông tin cụ một mục nào đó, gần như độc giả đã có
thể chi tiết về từng nét kiến trúc của ngôi một đáp án khá toàn diện và chi tiết. Đây
chùa đến như vậy. cũng chính là một đặc điểm đáng quan tâm
Bên cạnh tâm trạng tiếc nuối về một của không chỉ những người muốn tìm hiểu
Thăng Long xưa, Dương Bá Cung - một về Hà Nội mà còn là của những người am
người Hà Nội – còn có những lời văn tự hiểu về tỉnh Hà Nội thời Nguyễn.
hào về một Thăng Long - Hà nội với bao Trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện
danh lam thắng cảnh, lịch sử hào hùng và đại hoá đất nước, chúng ta đã và đang xây
văn hóa đậm đà. Thể hiện điều này, hầu hết dựng Hà Nội thành một thủ đô văn minh,
các địa danh của Thăng Long xưa, Hà Nội hiện đại. Tuy nhiên, chúng ta cũng nên
nay đều được nhắc đến trong Hà Nội địa quan tâm tìm hiểu một Hà Nội xưa, để gìn
dư những năm đầu thế kỷ của tác gia giữ được các di sản văn hoá dân tộc và xây
Dương Bá Cung. dựng một Hà Nội xứng tầm một thủ đô
Như vậy, tác phẩm Hà Nội địa dư cho ngàn năm văn hiến.
đến nay vẫn còn nguyên giá trị. Tác phẩm
đã cho chúng ta một cái nhìn khá toàn diện
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Mai Thông, Đặng Xuân Khanh, Thăng Long cổ tích, Khảo tịnh hội đồ, VHv.2471.
2. Thư viện Nghiên cứu Hán – Nôm, Hà Đông xã, trang, trại bạ, A.2800.
3. Trung tâm Lưu trữ Quốc gia 1 Hà Nội, Danh mục làng xã Hà Nội cuối thế kỉ XIX.
4. Viện Nghiên cứu Hán – Nôm, Hà Nội địa bạ, III.628.
5. Viện Nghiên cứu Hán – Nôm, Hà Đông toàn tỉnh, Tổng xã, thôn danh sách, VHv.1365
* Ngày nhận bài: 06/5/2014. Biên tập xong: 30/7/2014. Duyệt đăng: 05/8/2014
66
nguon tai.lieu . vn