Xem mẫu
- 94 NÕu nhµ t− t−ëng L·o häc ®· vËn ®Õn nh÷ng nÐt ®iÓn h×nh nh− vËy, khiÕn ng−êi ta ngì nhËn ra nh÷ng nÐt cña mét cuéc xuÊt thÇn, h¼n lµ ®−îc lÊy l¹i tõ c¸i vèn saman cæ, Êy lµ ®Ó vÏ nªn ®−îc sù bu«ng th¶ Êy b»ng nh÷ng nÐt vËt chÊt. Sù tïy nghi cña t©m trÝ (tr−íc hÕt) còng thÓ hiÖn qua nh÷ng nÐt Êy, nhµ t− t−ëng L·o häc muèn nãi nh− vËy, cho nªn «ng ®· b¾t ®Çu b»ng chóng. Hay ®óng h¬n, nÕu ng−êi häc trß, trong c¸i t− thÕ bªn ngoµi cña «ng, cßn gîi ®Õn “c¬ thÓ” vµ “t©m trÝ”; c¸i nµy song song víi c¸i kia (“gç kh«” vµ “tro tµn”), vµo giai ®o¹n hoµn toµn tïy nghi mµ bËc minh triÖt ®· ®¹t ®Õn, giai ®o¹n “®¸nh mÊt c¸i t«i”, th× sù chia t¸ch Êy còng biÕn mÊt. Trong khi triÕt häc chØ biÕt vµ hiÓu - hay chØ tin r»ng m×nh lµm ®−îc viÖc ®ã (song c¸i ¶o t−ëng Êy kÐo nã lªn ®Õn c¸i cao c¶) b»ng “trÝ tuÖ” (nh− lµ n¨ng lùc hoµn toµn tù trÞ cña Lý tÝnh), th× t− duy Trung Hoa, g¾n kÕt l¹i t− duy vµo c¬ thÓ, khiÕn ta ch¨m chó ®Õn c¸i ®iÒu lµ ta chØ cã thÓ biÕt - chØ cã thÓ hiÓu - chØ cã thÓ ®¹t ®Õn th«ng qua mét t− thÕ: c¸i t− thÕ lµ ta ph¶i th− gi·n ra, thanh läc ®i, më ra - cho ®Õn sù tïy nghi. Vµ ®iÒu nµy kh«ng chØ lµ c¸i riªng cña L·o häc. VÒ §øc Khæng Tö ng−êi ta nãi “cèt c¸ch ngµi th¬ th¸i, s¾c diÖn ngµi hßa vui”1(LuËn Ng÷, VII, 4). Tõ thø nhÊt lµ sù ®¸nh mÊt m×nh; cßn tõ cuèi, t«i ®· dÞch, song, theo quy −íc, theo có ph¸p cña chóng ta, b»ng c¸ch lµm ®«ng ®Æc c¸c kh¶ n¨ng cña chóng l¹i: sù “chuyÓn hãa cña c¸c vËt” (vËt hãa). §óng tõng ch÷ h¬n, nghÜa lµ muèn tr¶ cho tõ ng÷ tÝnh chuyÓn ®éng cña nã: (c¸c) vËt (hay c¸c c¸i lµ sèng, nh−ng trong tiÕng Trung Hoa kh«ng cã ®éng tõ “lµ”) “(tù chóng) biÕn h×nh” (nh−ng kh¸i niÖm “h×nh”, chÝnh nã, ph¶i ®−îc rót ®i). Tõ cuèi cïng nµy cña minh triÕt lµ mét tõ cïng cùc trong tÝnh gi¶n ®¬n cña nã. Kh«ng ph¶i lµ ph¸n xÐt còng kh«ng ph¶i lµ quan niÖn - thËm chÝ còng kh«ng lµ mét t− t−ëng; vµ ®Êy chÝnh lµ c¸i hiÖn lªn trong t©m trÝ, nh− lµ sù hiÓn nhiªn, mét khi nã ®· trót bá hÕt mäi t− t−ëng. Tan biÕn mÊt trong ®ã kh«ng chØ c¸i ®èi diÖn gi÷a “kÎ kh¸c” víi “ta”, gi÷a “c¸i nµy” víi “c¸i kia”, theo tõ ng÷ Trung Hoa (lµ Trang Tö hay lµ b−ím?), mµ còng lµ, theo tõ ng÷ cña chóng ta, gi÷a chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ. §iÒu ®ã chØ ®Ó lµm râ mét ph¹m trï duy nhÊt - ph¹m trï tiÕn tr×nh: c¸i tiÕn tr×nh cña sinh tån vµ ë nÒn t¶ng cña nã ta ®¹t ®−îc ®Õn sù tïy nghi, nh− lµ c¸i vèn kh«ng ngõng hiÓn lé qua mçi c¸i vèn vËy riªng. NhËn thøc hîp nhÊt, nh−ng lµ cña sù thèng nhÊt nµo vËy? Ng−îc víi ®iÒu ta th−êng ®−îc hiÓu, nhµ t− t−ëng L·o häc kh«ng kh¼ng ®Þnh r»ng mäi c¸i ®Òu lµ mét, hay r»ng sù c¸ thÓ hãa lµ mét ¶o ¶nh (PhËt gi¸o nãi nh− vËy). Khi b¶o r»ng, trong thêi Cæ §¹i, “ng−êi ta coi lµ kh«ng cã c¸c vËt” (riªng) (“nhËn thøc cïng cùc, toµn vÑn, kh«ng cßn cã thÓ thªm g× vµo ®Êy n÷a”), ®iÒu ®ã cã nghÜa, kh«ng ph¶i lµ sù tån t¹i c¸ thÓ kh«ng cã, mµ lµ ta kh«ng ®Ó cho tÝnh chÊt c¸ thÓ cña nã c¶n trë sù thÊu hiÓu, tæng qu¸t vµ ®ång nhÊt, hiÖn sinh, chØ duy nhÊt cã nã míi ®¸p øng ®−îc mäi t×nh thÕ vµ tiÕn triÓn tù do trong ®ã. CÇn ®äc thËt s¸t (tr.70): “®¹o khiÕn cho ®−îc th«ng trong c¸i hîp nhÊt (®¹o th«ng vi nhÊt)”; hay “chØ kÎ nµo më” “míi biÕt ®−îc b»ng c¸ch lµm cho th«ng trong c¸i hîp nhÊt”. §èi lËp víi nh÷ng ph¸n xÐt t¸ch biÖt, trong ®ã hoÆc lµ cã c¸i nµy hoÆc lµ cã c¸i kia, bËc minh triÕt biÕt nhËn ra, qua sù kh¸c biÖt cña chóng, r»ng c¸i nµy vµ c¸i kia th«ng nhau trong nÒn t¶ng cña chóng, r»ng chóng cã mét nÒn t¶ng chung (c¸i vèn néi giíi cña chóng). Nh− nhµ b×nh chó (Qu¸ch T−îng, tr.71) ®· l−u ý, viÖc ®Æt “ngang b»ng”, “nh− nhau”, vèn lµ chñ ®Ò cña ch−¬ng nµy, kh«ng hÒ cã nghÜa lµ c¸c tÝnh chÊt ®−îc thùc t¹i hãa (cña c¸c vËt) ph¶i ®−îc ®Æt ngang b»ng nhau, còng kh«ng hÒ buéc cã mét chuÈn mùc chung. TÊt c¶ nh÷ng g× t¹o nªn sù ®a d¹ng §oµn Trung Cßn dÞch - S®d. 1
- 95 cña thÕ giíi, tõ ngän löa cho cho ®Õn khóc gç, tõ c« g¸i xÊu xÝ cho ®Õn ng−êi ®Ñp T©y Thi, vµ cho ®Õn c¸i kú dÞ nhÊt vµ khiÕn ta hoang mang nhÊt trªn thÕ gian nµy, “mäi c¸i ®Òu mçi lÇn l¹i c¸ thÓ hãa c¸i vèn vËy cña nã”, “mäi c¸i mçi lÇn l¹i c¸ thÓ hãa kh¶ n¨ng cña nã”; nh−ng trong khi sù liªn kÕt cña chóng lµ ®a d¹ng ®Õn v« cïng, tÝnh chÊt [c¬ b¶n] cña chóng vÉn lµ chung. Nh− vËy viÖc ®Æt ngang b»ng Êy kh«ng hÒ dÉn ®Õn mét sù san ph¼ng thÕ giíi, khiÕn nã nghÌo nµn ®i, mµ lµ nhËn biÕt ra c¸i vèn chung cña c¸c sù vËt nã cho phÐp ta nh¹y c¶m h¬n ®èi víi mçi c¸i “kh¶ dÜ” còng nh− mçi c¸i “vèn vËy”. Ta gÆp l¹i sù thèng nhÊt b»ng c¸ch x©u chuçi, nèi l¹i tõ bªn trong b»ng mét sîi chØ duy nhÊt, vèn lµ ®Æc ®iÓm lêi d¹y cña Khæng Tö. Sù thèng nhÊt nµy kh«ng mang tÝnh siªu h×nh (theo nghÜa tÊt c¶ lµ mét, chØ cã c¸i Mét tån t¹i, x. Ên §é, Schopenhauer), mµ nã lµ xuyªn suèt (xuyªn tõ bªn nµy qua bªn kia) ®ång thêi l¹i mang tÝnh qu¸ tr×nh (cho phÐp qu¸ ®é tõ c¸i nµy sang c¸i kia vµ, do ®ã, tiÕp ®uæi qu¸ tr×nh). Bëi, thay v× xem xÐt mét c¸ch t¸ch biÖt sù “chia t¸ch” - sù “®¨ng quang” - sù “sôp ®æ” (tr.70), thËm chÝ ®èi lËp chóng víi nhau, bËc minh triÕt nhËn biÕt r»ng mäi sù “chia t¸ch” cña mét sù vËt th× còng ®ång thêi lµ sù “®¨ng quang” cña vËt kh¸c, vµ viÖc ®¨ng quang chÝnh nã l¹i dÉn ®Õn “sôp ®æ” c¸i ®· thµnh. BËc minh triÕt kh«ng cho r»ng nh÷ng sù kh¸c biÖt chØ lµ nh÷ng vÎ bªn ngoµi, «ng kh«ng phñ ®inh hiÖn sinh, nh−ng «ng “®i ng−îc lªn” cho ®Õn sù thèng nhÊt c¬ b¶n cña chóng - sù thèng nhÊt cña c¸i vèn kh«ng ph©n biÖt - tõ ®ã dÉn ®Õn sù nèi tiÕp cña chóng (nh− lµ dßng ch¶y kh«ng ngõng); thay v× ®Ó cho chóng h¹n chÕ m×nh, «ng muèn v−ît qua chóng - «ng biÕt t−¬ng ®èi hãa chóng: v× vËy, trong khi nhËn ra tÝnh thèng nhÊt cña chóng, t©m trÝ cña bËc minh triÕt ®−îc më. VËy ®Êy, mäi sù ®Òu khiÕn ta ph¶i t¸ch minh triÕt (Trung Hoa) ra khái c¸i thÇn bÝ - vµ ph¶i lµm ®iÒu ®ã mÆc tÊt c¶ nh÷ng ¶o ¶nh mµ chóng ta th−êng phãng chiÕu lªn “Ph−¬ng §«ng”. Ngay c¶ nÕu chñ ®Ò vÒ sù rêi bá vµ v−ît qua mét kh¶ n¨ng suy lý l«gÝch nµo ®ã, t«i sÏ trë l¹i chuyÖn nµy, còng nh− nh÷ng nÐt khëi ®Çu m−în ë c¶nh xuÊt thÇn (sù ng−ng l¹i, hay ®óng h¬n, sù treo l¹i c¸c “hiÖu lùc”) d−êng nh− dÉn ®Õn chç ®ång hãa. Bëi sù “rêi bá” nµy kh«ng ph¶i lµ mét sù triÖt tiªu, nã kh«ng nh»m ®Ó cho c¸i thÇn th¸nh “t¸c ®éng”. Bëi, nÕu nã khiÕn cho c¸c ph−¬ng diÖn kh¸c nhau cña thùc t¹i th«ng liªn víi nhau, th× sù “th«ng liªn” vÉn lµ ë trong thÕ giíi nµy, bËc minh triÕt kh«ng gÆp KÎ Kh¸c, «ng kh«ng th«ng liªn víi mét sù hiÖn diÖn v« h×nh (cña c¸i V« h×nh); bëi, cuèi cïng, nÕu v−ît qua mäi quan hÖ ®èi diÖn, «ng tiÕn triÓn nhÞp nhµng cïng thÕ giíi, «ng kh«ng h−íng ®Õn “t×nh yªu”. Tr−êng hîp duy nhÊt, ë ®©y, mang tÝnh tiªu cùc vÒ mÆt nµy (“c¸i khiÕn cho ®¹o háng lµ c¸i do ®Êy mµ t×nh yªu x¶y ®Õn”, tr. 74); nã chØ mét −u ¸i, do sù g¾n bã vµ thiªn vÞ cña nã, ®i ng−îc l¹i víi c¸i tïy nghi. §Ó nãi lªn ®−îc vÒ c¸i tïy nghi nµy cña minh triÕt, thËt qu¸ khã nãi, khi ë ph−¬ng T©y, chóng ta bÞ kÑt gi÷a mét bªn lµ c¸i thÇn bÝ, vµ bªn kia lµ thuyÕt nhÞ nguyªn cña lý tÝnh, ph¶i lµm l¹i ng«n ng÷ mét c¸ch s©u s¾c, nÊu ch¶y nã l¹i cã thÓ nãi nh− vËy, rót ra tõ ®Êy nh÷ng tµi nguyªn kh¸c - kh«ng ph¶i ®Ó lµm cho nã nãi ®−îc ®iÒu kh¸c mµ lµ lµm cho nã nãi theo c¸ch kh¸c; cÇn cã kh«ng Ýt h¬n sù ph¸t minh cña mét Montaigne víi ®Æc tÝnh kÐp cña mét diÔn ®¹t vËt lý nhÊt -x. ë «ng, phÐp Èn dô liªn tôc vÒ c¬ thÓ - vµ láng lÎo (thao t¸c b»ng “c¸c lo¹i tõ rêi r¹c”, nh− «ng nãi; ®· tõng cã mét “thêi kh¾c” Montaigne trong ng«n ng÷ Ph¸p mµ, mét khi ®· ®i qua, kh«ng cßn cã thÓ t×m l¹i ®−îc n÷a: thêi kh¾c cña mét ng«n ng÷ cßn t−¬i t¾n vµ trµn ®Çy, øng biÕn - hËu duÖ cña Rabelais, ®−îc h©m nãng vµ cßn ch−a bÞ ng÷ ph¸p lµm cho cøng ®¬ l¹i, thø ng«n ng÷ uyÓn chuyÓn vµ tïy nghi h¬n c¶). Bëi, nÕu kh«ng, sù
- 96 rêi bá cña minh triÕt, dÞch sang ng«n ng÷ cña chóng ta, thËt tai h¹i, sÏ cã vÎ nh− mét sù v−ît tho¸t thÇn bÝ. Trong khi dÉu ta cã x¸c minh r»ng nã kh«ng thÓ lµ nh− thÕ bëi, ë ®Êy kh«ng hÒ cã, th«ng qua c¶m gi¸c vÒ mét sù hiÖn diÖn tøc th×, sù chuyÓn dÞch tõ mét lo¹i thøc nµy sang lo¹i thøc kh¸c (x. Tauler do H. Bremond dÉn l¹i: nÕu “§øc Th¸nh thÇn cã dèc c¹n ta ®i”, Êy lµ ®Ó “lÊp ®Çy c¸i trèng kh«ng mµ Ng−êi ®· t¹o nªn”). Cßn, minh triÕt, th× lu«n réng më, t©m trÝ ë ®Êy ®−îc dèc c¹n ®i ®Ó kh«ng cã c¸i g× chiÕm lÊn l¹i vµo ®Êy c¶ (vµ thËm chÝ còng kh«ng bÞ chiÕm lÊn l¹i bëi c¸i “Trèng kh«ng”) - nã v« c«ng, tho¶i m¸i, bá kh«ng. Vµ còng nh−, vÒ phÝa triÕt häc, chØ b»ng c¸ch tho¸t ra khái siªu h×nh häc, vµ sù ng¨n c¸ch b¶n thÓ häc cña nã, th× ta míi cã thÓ ®Õn gÇn ®−îc ®ã. Tho¸t ra khái siªu h×nh häc, nghÜa lµ b»ng c¸ch trë l¹i trong ®ã ®Õn mét tr¶i nghiÖm “nguyªn lai h¬n”: lÇn ng−îc trë l¹i cïng Heidegger vÒ phÝa bªn nµy cña ch©n lý do thÝch ®¸ng, b»ng c¸ch lÇn ®−îc ®Õn mét c¸i “kh«ng che khuÊt” kh«ng cßn cã chç c− ngô nguyªn lai cña nã trong sù ph¸n xÐt, th×, vÒ phÝa ch©u ¢u, ta sÏ ®¹t ®−îc tíi c¸i tïy nghi cña minh triÕt. Sù hiÖn lªn cña vËt ®−îc hoµn tÊt trong lßng mét c¸i “më” (Offenheit1) t−¬ng øng víi mét th¸i ®é cëi më (c¸i “më ra” cña nã, Offenstandiggkeit). Bëi ®óng lµ mét th¸i ®é (Verhalten2, x. Vom Wesen der Wahrheit): trao m×nh cho sù “më”, ta cã thÓ ®Ó cho “c¸i ho¹t sinh lµ c¸i ho¹t sinh nh− nã lµ vËy” (sein lassen); hay, ®Ó trë l¹i tõ ng÷ Trung Hoa, ta trao m×nh cho c¸i “vèn vËy” cña nã. Heidegger gäi lµ “tù do” (Freiheit) c¸i sù ®Ó cho lµ vËy c¸i ho¹t sinh Êy nh− lµ sù bu«ng th¶ cña c¸i ho¹t sinh nh− nã vèn vËy. Theo mét c¸ch kh«ng thÓ hoµn toµn g¾n bã hay, Ýt ra, cã chªnh lÖch víi lèi sö dông kh¸i niÖm hËu-Kant nµy, th−êng thÊy nhÊt trong t¸c phÈm cña «ng - nh−ng, ë trong lßng truyÒn thèng ch©u ¢u, «ng cã thÓ nµo lµm kh¸c h¬n lµ g¾n th¸i ®é më nµy víi sù “tù do”? (HoÆc cã ph¶i b»ng, c¸ch ®Éy sang phÝa bªn kia, «ng ®ang lÐn lót rót ®i sîi chØ thÇn bÝ - sîi chØ tiÒn-Kant?). VÒ phÝa m×nh, t− duy Trung Hoa ®· thµnh c«ng trong viÖc soi s¸ng nã d−íi mét gãc ®é kh¸c vµ, thËm chÝ, cã thÓ nãi, d−íi mét gãc ®é ®¶o ng−îc (tù do chØ ®−îc hiÓu, trong sù bøt t¸ch cña nã, trªn nÒn t¶ng cña tÝnh siªu nghiÖm): nã soi s¸ng ®iÒu Êy v× nã kh«ng ngõng ®µo s©u vµo ®ã, vµ ta kh«ng ngõng ®uæi theo, ë ®©y, nh− lµ “c¸i tù ph¸t” (c¸i sponte sua). ChÝnh tïy thuéc theo nã mµ bËc minh triÕt cã thÓ t−¬ng ®èi hãa mäi sù mµ kh«ng trë thµnh t−¬ng ®èi luËn. TiÕng §øc = sù th¼ng th¾n, ch©n thùc, thùc lßng, ch©n thµnh. 1 TiÕng §øc = gi÷ l¹i, chøa - giÊu ®i, che giÊu - øng xö. 2
- 97 V Kh«ng t−¬ng ®èi luËn 1. Ta sÏ ®i xa, ®Õn n¬i xa nhÊt, ë Trung Quèc, bÞ l«i cuèn v× mét sù tß mß ®«i chót hån nhiªn, ®Ó xem “bªn Êy” ng−êi ta t− duy nh− thÕ nµo, vµ thËm chÝ ®Ó tù m×nh c¶m nhËn ®−îc bªn Êy ng−êi ta cã thÓ ®i ®Õn tËn ®©u, b»ng c¸ch lµm cho t− duy cña ta ng¬ ng¸c ®i: ®Ó ®−a nã tho¸t ra khái tÝnh ngÉu nhiªn cña nã, tãm l¹i, sù l¹i gièng cña nã. Vµ, ch×m vµo trong mét mí s−¬ng mï trong ®ã ta chØ cã thÓ cßn ®Þnh h−íng ®−îc mét c¸ch kiªn tr×, ®¸m s−¬ng mï cña “mét thÕ giíi t− duy kh¸c”, nh÷ng sù kh¸c biÖt cña nã bao bäc lÊy ta miªn man - nh÷ng kh¸c biÖt mµ chóng ta m·i kh«ng ®o hÕt ®−îc hËu qu¶, liªn quan ®Õn ng«n ng÷, ®Õn c¶ kh¶ n¨ng cña kh¸i niÖm “b¶n thÓ”, hay “®èi t−îng”, hay “ch©n lý” - ta bçng ®ét ngét nhËn ra, nh− nh÷ng hßn ®¶o nhá cã ®−êng biªn kh¸ râ, nh÷ng lËp tr−êng vµ nh÷ng lý lÏ dÔ dµng x¸c ®Þnh ®−îc, vµ thËm chÝ quen thuéc víi chóng ta: nh−, nh÷ng nh÷ng lËp luËn vÒ chñ nghÜa t−¬ng ®èi. Cø nh− ta bçng gÆp ®−îc ë ®©y mét vèn lý lÏ chung tõ khi t− duy, víi sù ph¸t triÓn cña c¸c tr−êng ph¸i - vµ dÉu ®ã lµ ë Hy L¹p, ë Ên §é, hay ë Trung Hoa - b¾t ®Çu tù m×nh suy nghÜ vµ, t¸ch khái c¸c d− luËn truyÒn thèng, rÌn luyÖn nghÖ thuËt thuyÕt phôc vµ tranh luËn. SÏ cã nh÷ng nhµ “ngôy biÖn” Trung Hoa (C«ng T«n Long, HuÖ Thi) còng
- 98 nh− tõng cã ë Hy L¹p, dÇu sù xuÊt hiÖn cña hä ë Trung Hoa kh«ng quan träng b»ng, v× ta còng thÊy hä ph¸ vì sù æn ®Þnh cña c¸c tiªu chuÈn ®· ®−îc thiÕt lËp ®Ó lµm cho t− t−ëng bËt ra tõ ®ã vµ, gi¶i phãng nã ra, mµi s¾c nã qua thö th¸ch cña c¸c nghÞch lý. DiÔn tõ khi Êy ®ãng l¹i trong chÝnh nã, c«ng khai tù c¾t m×nh víi c¸c quy chiÕu thuéc hÖ t− t−ëng, chØ nh»m vµo chÝnh hiÖu qu¶ cña nã. Sù t−¬ng ®ång cßn cã thÓ ®Éy xa h¬n n÷a: c¶ bªn nµy lÉn bªn kia, nh÷ng bµi häc cña chóng bÞ truyÒn thèng coi lµ kh¸ mang tÝnh lËt ®æ ®Õn møc nã chØ ®Ó l¹i cho chóng ta tõng m¶nh, chØ cã nh÷ng lêi trÝch dÉn, qua c¸c b¸c bÎ cña nh÷ng ng−êi ®· t¸ch ra khái hä. (Platon vµ Aristote ë Hy L¹p còng nh− Trang Tö, nhµ t− t−ëng L·o häc ë Trung Hoa). Bëi, c¶ bªn nµy lÉn bªn kia, chÝnh b»ng mét sù v−ît qua chñ nghÜa t−¬ng ®èi mµ nh÷ng nhµ t− t−ëng næi tiÕng h¬n c¶ ®· cã thÓ triÓn khai sù nghiÖp cña m×nh vµ cuèi cïng buéc mäi ng−êi ph¶i thõa nhËn: v× c¸c c¶nh s¾c Êy ®Æc biÖt cã thÓ xÕp song song, do vËy ta cã c¸i ®Ó mµ so s¸nh - bëi sù rÏ nh¸nh vÒ sau cµng râ rµng h¬n. Nh− ta ®· thÊy, ë Trung Hoa, chÝnh c¸c nhµ MÆc häc muén ®· ®ãng vai trß nhµ l«gÝch häc cña Aristote, khi cè thiÕt lËp c¸c ®iÒu kiÖn cho quyÒn chÝnh thèng cña diÔn tõ vµ cña t− duy. Còng nh− ë Aristote, c¸c ®iÒu kiÖn nµy dùa vµo tÝnh cã c¨n cø cña c¸c kh¸c biÖt. Bëi, nÕu viÖc ®Þnh danh lµ t−¬ng ®èi, phô thuéc vµo quan ®iÓm ®−îc chÊp nhËn, tÝnh cã thÓ chuyÓn ®æi cña “c¸i nµy” vµ “c¸i kia” kh«ng v× thÕ kÐo theo sù lÉn lén cña chóng: nÕu cã thÓ chÊp nhËn r»ng kÎ “sö dông ®óng ®¾n c¸c tªn gäi” sö dông “c¸i Êy” cho “c¸i nµy” vµ “c¸i nµy” cho “c¸i Êy”, th×, ng−îc l¹i, kh«ng thÓ chÊp nhËn r»ng khi viÖc sö dông “c¸i Êy” cña anh ta dõng l¹i ë “c¸i Êy”, vµ viÖc sö dông “c¸i nµy” cña anh ta dõng l¹i ë “c¸i nµy”, anh ta l¹i sö dông “c¸i Êy” cho “c¸i nµy” (B, 68); nÕu kh«ng, víi viÖc xãa bá sù ph©n biÖt gi÷a c¸i nµy víi c¸i kia, mäi tranh luËn sÏ trë nªn kh«ng cã thÓ. MÆt kh¸c, bªn c¹nh nh÷ng kh¸c biÖt mµ ng−êi ta c«ng nhËn lµ t−¬ng ®èi (®−a thªm vµo mét tõ ng÷ thø ba, nh− “dµi” vµ “ng¾n”), cã nh÷ng c¸i lµ tuyÖt ®èi (vµ chuyªn nhÊt, nh−ng trong tr−êng hîp c¸c ph¸n xÐt t¸ch biÖt: c¸i nµy lµ mét con bß hay kh«ng ph¶i lµ mét con bß, x. A, 88). Tãm l¹i, mäi ph¸t biÓu mÊt ®i n¨ng lùc hÖ quy chiÕu cña nã vµ “trë thµnh ®iªn rå” nÕu ta “kh«ng thÓ biÕt ®−îc c¸c sù kh¸c biÖt” (cuång cö bÊt kh¶ dÜ tri dÞ) (B, 66). Song, nhµ t− t−ëng L·o häc, Trang Tö, ®· b¾t ®Çu chñ tr−¬ng mét lËp tr−êng ng−îc h¼n l¹i, m−în lÊy tõ chñ nghÜa t−¬ng ®èi, ®Ó hßa tan quan ®iÓm ®· thµnh vèn c¨n cø trªn sù t¸ch rêi gi÷a “c¸i nµy” víi “c¸i kia”, ®· ®i ®Õn chç ®ãng kÝn c¸c vËt l¹i víi nhau. Trong khi c¸c nhµ MÆc häc, còng nh− Aristote, ch¨m chó vµo kh¸i niÖm lo¹i (“gäi c¸i ®ã lµ ngùa, tøc lµ ®· ph©n lo¹i nã”, A, 78, vµ “cè ®Þnh lo¹i” lµ c¸i khiÕn cho ta sau ®ã cã thÓ “tiÕn tíi” theo con ®−êng ®· chän, A, 86; trong khi nh÷ng g× “thuéc vÒ lo¹i kh¸c nhau th× kh«ng thÓ so s¸nh cïng nhau”: nh− chiÒu dµi cña mét khóc gç vµ ®é dµi cña ®ªm, B,6), nhµ t− t−ëng L·o häc ch¨m chó vµo viÖc trõ tiÖt kh¶ n¨ng cña c¸c t¸ch biÖt b»ng c¸ch quay kh¸i niÖm lo¹i chèng l¹i chÝnh nã vµ lµm cho nã trµn ra - sö dông nã theo lèi ng−îc l¹i ®Õn møc xãa bá nã ®i (tr. 79). Nh−, “khi ta b¾t ®Çu nãi” vÒ mét vËt: “ta kh«ng biÕt nã cã thuéc vÒ cïng mét lo¹i víi c¸i nµy hay kh«ng cïng mét lo¹i”. Nh−ng “cïng mét lo¹i vµ kh«ng cïng mét lo¹i tù chóng ®· lµm thµnh mét lo¹i gi÷a c¸i nµy víi c¸i kia” vµ, do vËy, c¸i vËt Êy kh«ng “cßn cã thÓ ph©n biÖt víi c¸i kh¸c”, víi “c¸i kia” n÷a... “ChÝnh b¶n th©n T− t−ëng vÒ “l«gÝch” ®· tan biÕn mÊt (lost sich auf) trong luång xo¸y cña mét c©u hái nguyªn l¹i h¬n:, nh− Heidegger nãi khi «ng sôc ®Õn céi rÔ cña siªu h×nh häc (trong Was ist Metaphysik?). Nhµ t− t−ëng L·o häc minh häa ®iÒu ®ã theo c¸ch tèt h¬n b»ng c¸ch ®Èy lïi c©u hái ®Õn chç v« tËn ë ®ã tan biÕn mÊt mét c¸i
- 99 thø ba bµi trung. Qu¶ vËy, “h·y thö” ph¸t biÓu mét luËn ®Ò, vÒ lo¹i: “tho¹t tiªn cã mét sù b¾t ®Çu” (ch¼ng h¹n; cã mét sù b¾t ®Çu cña thÕ giíi, tr. 79); ta sÏ ph¶i xÐt ngay: “cßn ch−a cã sù b¾t ®Çu”; råi: “cßn ch−a cã viÖc cßn ch−a cã sù b¾t ®Çu” v.v. Thay v× tiÕn tíi vµ x¸c ®Þnh, diÔn tõ, theo chiÒu ng−îc l¹i, cø buéc ph¶i hñy b¸c thªm m·i: mçi ph¸t biÓu, tù nã l¹i l¹i ®−a ng−êi ta quay ng−îc trë vÒ bªn nµy cña nã, l¹i lµm n¶y sinh ra mét ph¸t biÓu kh¸c m©u thuÉn víi nã: t− duy bÞ l¹c mÊt trong ®ã, hay ®óng h¬n nã bÞ quay cuång, vµ sù t¸ch biÖt l«gÝch ®−a ®Õn sù ph¸ hñy l«gÝch. Gi÷a nh÷ng c¸i “cã” vµ “kh«ng cã” ®¬n gi¶n còng vËy. Ta sÏ nãi: cã c¸i “cã”, cã c¸i “kh«ng cã”; nh−ng khi Êy “cßn ch−a cã c¸i kh«ng cã”; nh−ng còng “cßn ch−a cã c¸i cßn ch−a cã cña c¸i kh«ng cã” v.v...Vµ, chØ cÇn nãi c¸i “kh«ng cã” Êy th«i, ta bçng ®· thÊy sù t¸ch biÖt tan biÕn mÊt. Bëi, khi ta nãi “kh«ng cã”, ta kh«ng biÕt “c¸i g× thËt sù lµ c¸i “cã” vµ c¸i g× lµ c¸i “kh«ng (cã”). C¶ hai ®Òu trén lÉn rèi r¾m trong ®ã, ®Õn møc ta kh«ng cßn biÕt “c¶ khi ta nãi vÒ ®iÒu ®ã”, “ta cã thËt sù nãi mét ®iÒu g× kh«ng hay ch¼ng nãi g× c¶”. Kh«ng chØ lµ diÔn tõ, luËn ®Ò chèng l¹i luËn ®Ò, tù hñy lÉn nhau tõ bªn trong, mµ, ®Ó cho c¸c t¸ch biÖt ho¹t ®éng, chÝnh hµnh ng«n kh«ng ngõng tù xãi mßn - khi tho¸t ra khái ®ã nã ®· bÞ tª liÖt. 2. §Ó dän s¹ch c¸c ph©n ranh ®· ®−îc thiÕt lËp, vµ nh− vËy më ®−êng cho c¸i nh×n cña bËc minh triÕt, nhµ t− t−ëng L·o häc ®· dïng l¹i c¸c lý lÏ cña c¸c nhµ ngôy biÖn. Platon ®· ®Ó cho Protagoras nãi r»ng “C¸c sù vËt hiÖn ra víi anh nh− thÕ nµo, th× víi anh chóng lµ thÕ Êy”, “Chóng hiÖn ra víi t«i nh− thÕ nµo, th× víi t«i chóng lµ thÕ Êy” (ThÐÐtÌte, 152 a). Cßn nhµ t− t−ëng L·o häc, ta ®· ®äc «ng: “tõ kÎ kh¸c, ta kh«ng nh×n thÊy”, “chÝnh tõ m×nh mµ ta biÕt” (tr. 66); mçi ng−êi cã c¸i ®óng/sai cña m×nh, “anh ta cã c¸i cña anh ta vµ t«i c¸i cña t«i” (sù kh¸c nhau duy nhÊt, phÇn bæ sung cña h×nh ¶nh, phantasia1, ë Platon chøa ®ùng trong c¶m gi¸c). Protagoras (vÉn lµ theo Platon): “NÕu anh nãi r»ng mét vËt nµo ®ã lµ lín, th× nã còng sÏ cã vÎ kh¸ nhá; nÕu anh b¶o r»ng mét vËt nµo ®ã lµ nÆng, th× c¸i Êy còng sÏ cã vÎ kh¸ nhÑ” (ThÐÐtÌte, 152 d). Mäi sù phô thuéc vµo c¸i ta ®em so s¸nh, ch¼ng cã g× cã thÓ lµ quyÕt ®Þnh trong chÝnh nã vµ bëi chÝnh nã, vµ nh− vËy ch¼ng cã thÓ ®¸nh gi¸ thËt ®óng. Còng nh− vËy, nhµ t− t−ëng L·o häc nãi: “D−íi trêi, kh«ng g× lín h¬n ngãn chiÕc l«ng mïa thu mµ nói Th¸i lµ nhá: kh«ng g× thä h¬n ®øa trÎ yÓu mµ Bµnh Tæ chÕt non!”2. Bao giê còng cã c¸i lín h¬n, so víi c¸i nhá; vµ c¸i nhá h¬n, so víi c¸i lín: vËy nªn kh«ng thÓ nãi r»ng c¸i g× tù nã lµ “lín” hay “nhá” - sù t¸ch biÕt bÞ xãa ®i. VÉn lµ Protagoras: “... T«i biÕt nhiÒu ®iÒu cã h¹i cho con ng−êi, nh− mét sè thøc ¨n, ®å uèng, thuèc ®éc, v.v. [...], nh−ng chóng l¹i tèt ®èi víi ngùa. T«i biÕt nh÷ng thø chØ tèt ®èi víi bß, nh÷ng thø kh¸c ®èi víi chã. Nh÷ng thø kh«ng hÒ tèt ®èi víi c¸c loµi ®éng vËt, l¹i tèt ®èi víi c©y...” (Protagoras, 334 c). C¸i tèt ®èi víi ng−êi nµy l¹i kh«ng tèt ®èi víi ng−êi kh¸c, ch¼ng cßn cã c¸i g× tù nã lµ tèt còng nh− tù nã lµ ®óng vµ tÝnh t−¬ng ®èi cña nã, trong so s¸nh víi c¸c loµi ®éng vËt, ®· trë thµnh kinh ®iÓn (x. MÐt, Gamma, 5); trong c¸c danh môc cña DiogÌne vµ cña Sextus, nã lËp thµnh phÐp chuyÓn nghÜa hoµi nghi thø nhÊt. Mµ, nhµ t− t−ëng L·o häc còng nãi ®óng nh− vËy (tr. 93): “con ng−êi n»m −ít th× ®au l−ng, chÕt mét bªn; loµi nh¸i cã thÕ ch¨ng? ë trªn c©y th× sÇm sét sî h·i; loµi khØ, v−în cã thÕ ch¨ng? ai biÕt chç ë nµo lµ chÝnh?” Còng ch¼ng cã chuÈn mùc vÒ thùc phÈm hay s¾c ®Ñp: nhµ t− t−ëng L·o häc ®ïa bìn TiÕng La-tinh = ¶o ¶nh, t−ëng t−îng, giÊc m¬... 1 2 Nh−îng Tèng dÞch - S®d.
- 100 mµ nãi r»ng, nÕu ng−êi ®Ñp T©y Thi ®−îc ng−êi ®êi ca tông, “c¸ thÊy hä th× lÆn s©u, chim thÊy hä, bay cao, h−¬u nai thÊy hä, lång ch¹y”1. C«ng nhËn r»ng mäi sù lµ t−¬ng ®èi dÉn ®Õn chç c«ng nhËn r»ng ch¼ng cã g× lµ mét c¸i “tù nã vµ do nã” (auto kath' hauto), tøc ch¼ng cã g× lµ “mét”, tøc ch¼ng cã g× “lµ”: ®éng tõ “lµ” tan biÕn trong ®ã. “Lµ”, tõ ®Êy, “lµ mét tõ ng÷ ph¶i xãa bá ®i ë mäi chç”: ph¶i “røt nã ra khái mäi thø” - nhæ tiÖt nã ®i. Trong lËp tr−êng mµ Platon ®Æt cho ng−êi ®èi tho¹i víi m×nh, Protagoras gièng nh− HÐraclite, chñ nghÜa t−¬ng ®èi liªn kÕt víi chñ nghÜa di ®éng: mäi thø chØ lµ s¶n phÈm cña “dßng ch¶y vµ cña chuyÓn ®éng”; vµ nÕu ch¼ng cã g× “æn ®Þnh”, th× kh«ng cã g× ®−îc ®Ó cho lêi nãi cè ®Þnh nã (157 b): VËy nÕu ta muèn nãi nh− c¸c bËc minh triÕt, th× chí nªn nhËn nãi hoÆc vÒ “mét ®iÒu g×” hoÆc vÒ “mét ai ®ã” hoÆc “vÒ t«i”, hoÆc “c¸i nµy” hoÆc “c¸i kia”, hoÆc bÊt cø mét tõ cè ®Þnh nµo; mµ ph¶i, t−¬ng hîp víi tù nhiªn, nãi r»ng [c¸i Êy] “®ang trë thµnh vµ ®ang lËp nªn vµ ®ang tù hñy vµ ®ang háng ®i”. Thêi ®iÓm ë ®©y rÊt cã ý nghÜa. Bëi ta thÊy ë ®©y Platon tho¸t ra kh«ng chØ t− duy cña «ng mµ c¶ nh÷ng thiªn kiÕn cña t− duy «ng, nh÷ng thiªn kiÕn bao gép bëi ng«n ng÷ Hy L¹p vµ b¶n thÓ häc tõ ®ã mµ sÏ ph¸t triÓn ra: b¸m theo rÊt chÆt vµ cho ®Õn tËn trong nh÷ng hÖ qu¶ xa nhÊt cña lËp tr−êng ®èi nghÞch, víi ý ®å kh«ng thÓ nghi ngê lµ kÐo nã ®Õn chç phi lý b»ng c¸ch lµm béc lé ra c¸c ®iÒu kiÖn (bÊt) kh¶ cña nã, thËt tr¸i kho¸y lµ nã l¹i ®Ó lé ra ®©u lµ nh÷ng ®iÒu hiÖn kh¶ dÜ cña t− duy «ng vµ cho phÐp ta lÇn ng−îc lªn chç rÏ nh¸nh vÒ lý thuyÕt tõ ®ã nã ®· ®−îc sinh ra. Bëi h¼n ë ®©y «ng ®· nãi vÒ ®iÒu Êy nhiÒu h¬n lµ «ng nghÜ - hay ®óng h¬n lµ «ng ®· lµm ®iÒu ®ã nhiÒu h¬n: xÐt tíi viÖc xãa bá hîp ph¸p ®éng tõ lµ vµ, tõ ®ã, lÊy l¹i vµ söa ®æi ng«n ng÷ ®Ó buéc nã ph¶i nãi theo c¸ch kh¸c ®i, kh«ng cßn bao hµm “lµ”, theo lèi duy nhÊt [cña c¸i] ®ang diÔn ra - lèi cña tiÕn tr×nh. C¸c “®èi t−îng”, do vËy, kh«ng cßn tho¸t khái thÕ bÞ kÌm ë ®Êy n÷a: hoÆc vÒ “mét c¸i g×”, hoÆc vÒ “mét ai ®ã” hoÆc “vÒ t«i”, hoÆc “c¸i nµy” hoÆc “c¸i kia”; c©u v¨n Hy L¹p kh«ng cßn buéc phô thuéc vµo còng ch¼ng cßn lËp nªn n÷a, nã trë thµnh ®¼ng lËp mét c¸ch b»ng ph¼ng, c¸c ®éng tÝnh tõ hiÖn t¹i nèi tiÕp nhau, ®Ó chØ cßn nãi lªn mét sù qu¸ ®é liªn tôc. Trao lêi nãi trong chèc l¸t cho ng−êi kh¸c, ng−êi s¸ng lËp khoa b¶n thÓ häc ®· ®i men qua mét c¸ch nguy hiÓm t×nh tr¹ng bËt mÊt rÔ cña nã - «ng cã bÞ mª hoÆc v× nã kh«ng? - vµ, tõ ®ã, tr¶ l¹i cho nã c¬ héi ®i ®Õn ®−îc mét kh¶ n¨ng kh¸c cña t− duy; vµ thËm chÝ ë ®Êy triÕt häc gÆp l¹i “lêi nãi cña c¸c bËc minh triÕt” trong kh¶ n¨ng khíp hîp víi sù tiÕn triÓn cña c¸c sù vËt, sù ®¨ng quang liªn tôc cña chóng, “theo nh− tù nhiªn” (kata phusin2). Nh−îng Tèng dÞch. S®d. 1 Wittegnstein (1931): “Ta lu«n nghe thÊy nh©n xÐt nµy:r»ng triÕt häc ®óng ra ch¼ng hÒ cã tiÕn bé chót nµo, r»ng ngay c¶ nh÷ng vÊn ®Ò triÕt häc tõng lµm bËn t©m nh÷ng ng−êi Hy L¹p th× nay vÉn lµm chóng ta bËn t©m. Nh−ng nh÷ng ng−êi nãi ®iÒu ®ã kh«ng hiÓu lý do v× sao l¹i ph¶i nh− vËy. Song lý do Êy lµ ë chç ng«n ng÷ cña chóng ta vÉn gièng y nh− chÝnh nã vµ nã lu«n khiÕn chóng ta sa m·i vµo cïng nh÷ng vÊn ®Ò ®ã. Cho ®Õn khi nµo cßn cã ®éng tõ “lµ” nã cßn cã vÎ vËn hµnh gièng nh− c¸c ®éng tõ “¨n” vµ “uèng”, khi nµo cßn cã nh÷ng tÝnh tõ “gièng nhau”, “®óng”, “sai” “cã thÓ”, (...), th× con ng−êi vÉn sÏ cßn vÊp l¹i cïng nh÷ng khã kh¨n bÝ Èn ®ã vµ nh×n ng¾m mét c¸ch ch¨m chó c¸i mµ kh«ng cã sù gi¶i thÝch nµo d−êng nh− cã thÓ ®¹t ®−îc ®Õn tËn cïng.” (Chó thÝch cña t¸c gi¶)
- 101 Song, c¸i kh¶ n¨ng kh¸c ®ã cña t− duy næi lªn ë ®©y theo chiÒu ng−îc s¸ng, tho¸ng ®−îc ph¸c häa ra, ta thÊy nã bµy ra gi÷a ban ngµy tõ phÝa Trung Hoa; trong c¸i chç khoÐt ®−îc c¸i t«i kh¸c cña chñ nghÜa Platon më ra (®−îc ®¹i diÖn, trong khu«n khæ Hy L¹p, bëi Protagoras-HÐraclite), ta thÊy hiÖn ra c¸i cã thÓ lµ, hay ®Õn tõ ®ã, c¸i ThÓ t¹ng kh¸c cña triÕt häc. Vµ, tõ sù viÖc ®ã, c¸i ta cã thÓ hÐ thÊy ë ®©y, ë khóc quanh cña c©u nµy - t− t−ëng cña Platon ë chç nµy ®−îc th¸o tung ra ®Õn cïng - ®óng lµ lµm nªn bµi häc c¬ b¶n cña nhµ t− t−ëng L·o häc (x. lêi tãm t¾t cña «ng ë ch−¬ng cuèi cïng cña t¸c phÈm, “Thiªn h¹”). Vµ, trong mét n−íc Trung Hoa nãi chung kh«ng hÒ biÕt ®Õn vÊn ®Ò b¶n thÓ (vµ ®Õn c¶ c¸i ®éng tõ cña nã)1, thËm chÝ «ng lµ ng−êi ®i xa h¬n c¶ ®Ó rót ra ®−îc nh÷ng hÖ qu¶ tõ trong c¸i “thiÕu” ®ã vµ khai th¸c chóng: kh«ng cã sù “hiÖn t¹i hãa” riªng nµo lµ æn ®Þnh vµ x¸c ®Þnh, vËy nªn ch¼ng cã g× cã thÓ g¸n cho mét “®èi t−îng” mét c¸ch l©u dµi, tõ ®ã mµ sinh ra tÝnh chÊt “m¬ hå” vµ “mê ¶o” tÊt yÕu cña c¸c vËt (hèt m¹c v« h×nh) (tr.1098); “biÕn chÊt” vµ “biÕn ®æi” nèi tiÕp nhau mµ ch¼ng cã g× gi÷ ®−îc æn ®Þnh: vµ do vËy, thÕ giíi nµy, nh− Platon suy ra, ta ch¼ng cã thÓ nãi vÒ nã b»ng nh÷ng tõ ng÷ æn ®Þnh vµ “v÷ng ch¾c” (trang ng÷) (x. bebaios, Th− VII): bëi “mét ph¸t biÓu míi võa t¹o ®−îc mét chót g× cè ®Þnh, th× nã ®· cã thÓ bÞ phª ph¸n råi” ThÐÐtÌte, 157; x. Cratyle, 401 b). ThÐÐtÌte cßn tiÕp: ta thËm chÝ kh«ng thÓ nãi thªm, nÕu mäi thø ®Òu “chuyÓn ®éng”, nÕu nã lµ “nh− vËy” hay lµ “kh«ng nh− vËy”, hay ®óng h¬n nÕu nã “kh«ng trë nªn nh− vËy” - th× tÊt c¶ c¸c c©u tr¶ lêi sÏ “®Òu ®óng nh− nhau”; vµ, ë nhµ t− t−ëng L·o häc, ta còng ®äc thÊy nh− vËy: “ch¼ng cã g× kh«ng ph¶i lµ vèn vËy”, “ch¼ng cã g× lµ kh«ng chÝnh ®¸ng” (tr. 69); chÝnh tiªu ®Ò ch−¬ng s¸ch cña «ng lµ tÊt c¶ c¸c lêi nãi “®Òu ph¶i ®−îc ®Æt ngang nhau”, b»ng nhau, mäi c¸i ®Òu cã gi¸ trÞ (TÒ vËt luËn). ThËt quyÕn rò lµ, vÒ chñ ®Ò t−¬ng ®èi luËn nµy, c¸c v¨n b¶n vèn kh«ng hÒ biÕt ®Õn nhau, chñ nghÜa Platon vµ L·o häc, vµ thËm chÝ chóng ®Õn tõ nh÷ng ch©n trêi lý thuyÕt kh¸c nhau ®Õn thÕ, l¹i cã thÓ ®Æt ®èi diÖn víi nhau trong mét thêi gian, vµ nh− lµ ë s¸t kÒ nhau - bçng nhiªn sù so s¸nh thµnh dÔ dµng. B»ng chøng lµ c¸i lý lÏ sau ®©y vÒ sù lÉn lén gi÷a thøc vµ ngñ (vÉn lµ trong ThÐÐtÌte, 158 b). Socrate: “... lÊy b»ng chøng râ rÖt nµo ®Ó tr¶ lêi cho ai muèn biÕt r»ng, ch¼ng h¹n, trong kho¶nh kh¾c hiÖn t¹i ®©y, ta ®ang ngñ vµ m¬ thÊy nh÷ng g× ta nghÜ, hay, ®ang thøc, vµ ®ang trß chuyÖn trong mét cuéc ®èi tho¹i thùc”; v× “nh÷ng lêi ta võa nãi víi nhau, ch¼ng cã g× khiÕn chóng kh«ng ph¶i lµ trong khi ngñ còng vËy chóng ta t−ëng m×nh nãi víi nhau”. Vµ nhµ t− t−ëng L·o häc, kÐo dµi c¸i gi¶ thuyÕt Êy ®Õn møc khiÕn nã trë thµnh triÖt ®Ó (tr. 104): “Khi chiªm bao, ta ch¼ng biÕt ta chiªm bao [...] Khæng Tö vµ ng−¬i, tÊt c¶ ®Òu lµ chiªm bao. Khi ta nãi víi ng−¬i, Êy còng lµ chiªm bao”... 3. Platon ®Ó cho c¸c nhµ t−¬ng ®èi luËn nãi, nh−ng lµ nh»m bÎ l¹i hä; cßn nhµ t− t−ëng L·o häc th× ®i qua c¸c lý lÏ t−¬ng ®èi luËn, nh−ng kh«ng cét m×nh vµo ®ã. Nãi cho ®óng, «ng “v−ît qua” chóng, nh−ng tr¸nh c¸i chuyªn nhÊt cña chóng. Ta sÏ thÊy râ ®iÒu nµy khi quay trë l¹i c¸i c¸ch c¾t ®øt víi c¸i “tÊt c¶ lµ mét” vèn lµ kÕt qu¶ l«gÝch cña tÊt c¶ c¸c t−¬ng ®èi luËn. V×, nh− Aristote ®· tr×nh bµy (MÐt., Gamma, 1007), nÕu ta b¸m vµo lËp tr−êng cña Protagoras vµ c¸c m©u thuÉn khi Êy tÊt c¶ ®Òu lµ ®óng vÒ cïng chñ ®Ò, “râ rµng lµ mäi sù vËt kh«ng trõ c¸i nµo sÏ lµ mét”; c¸c kh¸c biÖt biÕn mÊt ®i, mäi vËt hßa vµo nhau (mét c¸ch l«gÝch vµ mét c¸ch b¶n thÓ häc): TiÕng La-tinh = theo tù nhiªn. 2 B¶n thÓ (ªre) - §éng tõ ë ®©y lµ ªtre (lµ) 1
- 102 cïng vËt Êy sÏ võa lµ chiÕc thuyÒn chiÕn ba chÌo võa lµ thµnh lòy võa lµ con ng−êi”; “khi Êy sÏ x¶y ®Õn “mäi vËt cïng nhau” cña Anaxagore”. Vµ ë nhµ t− t−ëng L·o häc còng vËy, “mäi vËt cïng ta ®Òu chØ lµ mét” (tr.79): bëi v× c¸c kh¸c biÖt lµ t−¬ng ®èi, “trêi vµ ®Êt”, tÊt c¶ “lµ mét” (HuÖ Thi - kh«ng ph¶i víi t− c¸ch lµ ®Þnh ®Ò siªu h×nh, mµ lµ kÕt luËn l«gÝch; X. c¶ lêi dÉn cña C«ng T«n Long, nhµ ngôy biÖn kh¸c, mµ ta cã thÓ dÞch: “ý nghÜa kh«ng ph¶i lµ ý nghÜa”, “mét con ngùa kh«ng ph¶i lµ mét con ngùa”; tõ ®ã ta sÏ cã thÓ nãi: “trêi vµ ®Êt lµ mét ý nghÜa duy nhÊt”, “mäi vËt lµ mét con ngùa”, (tr. 66). Nh−ng nhµ t− t−ëng L·o häc nh¾c l¹i luËn ®Ò Êy nh− sau: mu«n vËt lµ mét vµ ta ®· nãi; khi nãi mu«n vËt lµ mét, c¸i nãi Êy lµ phô vµo c¸i mét, khi Êy nã phñ nhËn ®iÒu ®ã (tr. 79). Bëi ®· b¾t ®Çu mét sù ph©n tÝch: c¸i mét cña “mu«n sù lµ mét” Êy vµ lêi ta ph¸t biÓu khi nãi c¸i Êy, “vËy “®· lµ hai”, vµ c¸i hai Êy víi c¸i mét cña “mu«n vËt lµ mét”, “vËy ®· lµ ba” - tõ ®ã ta ch¼ng cßn cã thÓ ngõng l¹i n÷a1. Còng nh− mäi luËn ®Ò, c¸i nµy tù m©u thuÉn vµ nhµ t− t−ëng L·o häc ®Ó cho nã chÞu sù tiªu t¸n nh− ®èi víi mäi c¸i kh¸c: ta kh«ng thÓ b¸m vµo luËn ®Ò t−¬ng ®èi luËn nhiÒu h¬n lµ c¸i tr¸i ng−îc víi nã, nã còng t¸ch biÖt vµ kÕt qu¶ cña nã - dï cã lµ thuyÕt nhÊt nguyªn - th× nã còng lµ thiªn vÞ. V× kh«ng thÓ tiÕp tôc n÷a theo h−íng cña nã còng nh− h−íng kh¸c, lèi tho¸t duy nhÊt lµ thay ®æi triÖt ®Ó quan ®iÓm: kh«ng ph¶i lµ døt kho¸t vÒ “c¸i nµy” vµ vÒ “c¸i kia”, b»ng c¸ch c¾m chÆt sù kh¸c biÖt cña chóng, nh− tranh luËn triÕt häc vÉn ®−a ®Õn: còng kh«ng ph¶i, b»ng c¸ch san b»ng sù kh¸c biÖt gi÷a chóng, b¸m vµo sù c©n b»ng cña c¸i nµy vµ cña c¸i kia vµ sù hîp nhÊt cña chóng trong sù thèng nhÊt, nh− c¸c nhµ ngôy biÖn vÉn lµm. §Ó tho¸t khái thÕ ®«i ng·, nhµ t− −ëng L·o häc quay trë l¹i víi c«ng thøc cña «ng: “tïy theo”. Tïy theo c¸i nµy/c¸i kia. V× c¸i “mu«n vËt lµ mét”, mµ t−¬ng ®èi luËn dÉn ®Õn mét c¸ch qu¸ − l«gÝch, chÝnh nã ®−a tíi sù lÉn lén cña thùc t¹i còng nh− cña øng xö : ®· trë thµnh phiÕm ®Þnh, tõ nay mçi ng−êi cã thÓ hµnh ®éng theo ý m×nh, ch¼ng cßn cã nh÷ng gi¸ trÞ chung. B¶n thÓ häc ph¶n øng l¹i ®iÒu nµy, ®Ó chÆn ®øng sù tan biÕn cña b¶n thÓ còng nh− cña lu©n lý (nh÷ng sinh linh chØ “ho¹t sinh” -x. Aristote - khi chóng thùc sù kh¸c biÖt víi nhau). L«gÝch cña minh triÕt lµ më ra mét con ®−êng thø ba. §ã lµ con ®−êng kh«ng xãa bá còng kh«ng kh¼ng ®Þnh sù kh¸c biÖt: mµ lµ ®ãn nhËn nã cµng tèt h¬n, b»ng c¸ch khíp hîp víi tÝnh chÊt t×nh thÕ (circonsctanciel) cña nã, mµ tù chÝnh m×nh ngang b»ng (sù “ngang b»ng vÒ t©m hån” cña minh triÕt), bëi ta biÕt tÊt c¶ c¸c kh¸c biÖt vÒ c¬ b¶n lµ t−¬ng ®−¬ng víi nhau, ta c¶m nhËn c¸i vèn chung cña chóng. Kh«ng phô thuéc vµo b¶n thÓ còng ch¼ng phô thuéc vµo vÎ bªn ngoµi, sù kh¸c biÖt nªn ®−îc coi lµ mét hÖ qu¶ cña néi giíi, nh− mét ©m thanh ph¸t ra. T−¬ng hîp víi nã, minh triÕt b¶o vËy. Theo hai nghÜa cña tõ ng÷ (cïng tËn dông tõ nguyªn kÐp cor vµ chorda)2: võa −ng thuËn chÊp nhËn nã, cho phÐp nã (b»ng c¸ch n¾m lÊy nã ®óng nh− nã ®Õn) võa còng lµm cho ®ång thuËn c¸i cã thÓ lµ l¹c ®iÖu trong nã, lµm ngu«i ®i trong ®ã mäi kh¸c biÖt. - Hay nãi ®iÒu ®ã theo c¸ch nµo kh¸c n÷a ®©y? §©y lµ mét ®o¹n rÊt khã. Xin trÝch l¹i nguyªn v¨n trong Nam Hoa Kinh - ch−¬ng TÒ vËt luËn (®−îc Nam 1 Nh−îng Tèng dÞch) nh− sau: “... Trêi, ®Êt cïng ta cïng sinh mµ mu«n vËt cïng ta lµ mét. §· nãi mét, l¹i cã nãi ®−îc sao? §· cho lµ mét, l¹i kh«ng nãi ®−îc sao? Mét víi nã lµ hai. Hai víi mét lµ ba. Tõ ®ã mµ ®i, ng−êi giái lÞch còng kh«ng tÝnh næi, huèng chi lµ kÎ th−êng. Cho nªn tõ chç kh«ng sang chç cã, cßn ®Õn sè ba, huèng chi lµ tõ chç cã sang chç cã...” TiÕng La-tinh: cor = tr¸i tim, t©m; chorda = d©y ®µn. 2
- 103 L·o nu«i khØ chia cñ, nãi: “Sím cho ba råi chiÒu cho bèn”. C¸c khØ ®Òu giËn. Nãi: “ThÕ th× sím cho bèn, råi chiÒu cho ba”. C¸c khØ ®Òu b»ng lßng. (tr.70).1 Nhµ t− t−ëng L·o häc b¶o “Danh, thùc ch−a thiÕu hôt, mµ g©y ra giËn mõng, còng lµ nh©n ph¶i vËy!” ChÝnh x¸c h¬n: “®−îc sö dông ®óng”, “®−îc vËn hµnh tèt”. Vµ “tïy theo lµ vËy”. Giai tho¹i nµy, ®−îc coi lµ kinh ®iÓn trong danh môc ngô ng«n Trung Hoa, cã vÎ cã thÓ tá râ tÝnh phi l«gÝch cña loµi khØ (chuyÓn sang tõ ng÷ hiÖn ®ai: “ta t¨ng lo¹i thuÕ nµy lªn vµ ta h¹ lo¹i thuÕ kh¸c xuèng”, vµ thÕ lµ mäi ng−êi ®Òu mõng). ThËm chÝ, ë Trung Hoa, cã thÓ coi ®ã lµ ®Ò cao tµi thao t¸c cña bËc minh triÕt (x. LiÖt Tö, ch. II): cho chóng “ba h¹t buæi s¸ng - bèn h¹t buæi chiÒu”, ng−êi nu«i khØ b¾t ®Çu b»ng viÖc ®¸nh lõa ý thÝch cña bän khØ, råi ra vÎ thay ®æi ý kiÕn ®Ò nghÞ víi chóng c¸ch ng−îc l¹i: khiÕn ng−êi kh¸c t−ëng r»ng anh ta nh−îng bé ®ßi hái cña hä, anh ta dùa vµo sù ngu ngèc cña hä ®Ó chi phèi hä. Nh−ng ë ®©y vÉn lµ mÉu h×nh Êy ®−a ®Õn c¸i tïy theo (vµ mét trong nh÷ng ph−¬ng c¸ch phæ biÕn trong t− duy Trung Hoa, nh− Granet ®· ghi nhËn rÊt ®óng, lµ sö dông cïng nh÷ng yÕu tè tù sù nh− nhau trong nh÷ng ý nghÜa rÊt kh¸c nhau); bµi häc ë ®©y lµ bµi häc vÒ mét nghÖ thuËt thÝch øng: ng−êi ch¨n nu«i ®ång ý ®Ó cho bän khØ cã ®−îc mét sù thay ®æi (ba buæi s¸ng hay ba buæi chiÒu, dÉu anh ta biÕt nã chØ lµ t−¬ng ®èi vµ vÒ c¨n b¶n ch¼ng thay ®æi ®iÒu g× c¶ (chóng sÏ kh«ng ®−îc ¨n nhiÒu h¬n trong ngµy); vµ, do ®ã, anh khiÕn chóng ®ång t×nh víi anh vµ kh«i phôc trËt tù. ¦ng thuËn thay ®æi, dÉu rÊt h¹n chÕ, còng ®· ®ñ ®Ó biÕn giËn thµnh vui. Tãm l¹i, bËc minh triÕt, sö dông c¸c kh¸c biÖt, nh−ng lµ ®Ó ®iÒu hßa. Hay, nh− nhµ t− t−ëng L·o häc nãi tiÕp, “«ng lËp sù hµi hßa b»ng c¸ch sö dông c¸c kh¸c biÖt (th¸nh nh©n häa chi dÜ thi phi)”. Vµ cÇn ®äc ph¸t biÓu nµy thËt chÆt chÏ: «ng ®iÒu hßa, kh«ng ph¶i b»ng c¸ch chèi bá c¸c kh¸c biÖt, mµ ng−îc l¹i b»ng c¸ch vËn dông chóng (nh−ng kh«ng cét m×nh vµo ®ã, bëi «ng biÕt r»ng chóng lµ t−¬ng ®èi). Còng nh− ë ®©y, ng−êi nu«i khØ vËn ®Õn mét sù kh¸c biÖt, ch¼ng lµm thay ®æi ®iÒu g× vÒ c¨n b¶n, mµ hiÖu qu¶ l¹i ch¼ng kÐm chót nµo. Thay v× tù t−íc mÊt ®i c¸i ®óng/sai - bËc minh triÕt kh«ng bá mÊt ®i bÊt cø c¸i thuËn tiÖn nµo - «ng sö dông nã ®Ó khíp hîp víi t×nh thÕ vµ ®¸p øng l¹i c¸i “vèn vËy” riªng cña nã. Nh−ng kh«ng ®em chóng lµm nh÷ng ch©n lý (viÖc sö dông chóng lµ do t−¬ng ®¼ng). Vµ, nhµ t− t−ëng L·o häc nãi tiÕp, “do ®ã bËc minh triÕt [tù] an nghØ trªn/ trong c¸i b×nh ®¼ng cña trêi (nhi h−u h« thiªn c©u)": c¸i b×nh ®¼ng cña “trêi” vèn lµ b×nh ®¼ng cña c¸c ©m thanh ®−îc ph¸t ra chø kh«ng ph¶i g©y nªn, kh«ng ngõng lan táa kh¸c nhau, mçi tiÕng tõ nã mµ ra, sponte sua - song ®Ó cho ta nghe ®−îc c¸i hµi hßa c¨n b¶n cña chóng. Ta ®−¬ng nhiªn trë l¹i víi ©m nh¹c: mäi c¸i vèn vËy “lµ” mét kh¸c biÖt còng gièng nh− mäi ©m thanh ®Òu biÕn ®æi; vµ, còng gièng nh− trong nh¹c, c¸i thùc t¹i chØ cã thÓ hiÖn t¹i hãa b»ng c¸ch tù kh¸c biÖt víi nhau. NÕu bËc minh triÕt kh«ng thuÇn tóy vµ ®¬n gi¶n san b»ng sù kh¸c biÖt, nh− c¸c nhµ ngôy biÖn ®· lµm, trong ý ®Þnh gi¶m nhiÔm cña hä, còng kh«ng thiÕt lËp c¬ së cho nã trªn mét lèi b¶n thÓ häc, nh− triÕt häc ®· lµm theo ph¶n x¹, Êy lµ v× «ng biÕt r»ng kh¸c biÖt chÝnh lµ chç qua ®ã ta nhÊt trÝ ®−îc víi hiÖn thùc (mµ ta còng hßa gi¶i). Lµm thÕ nµo cã thÓ øng xö “tïy theo” ®−îc, nÕu kh«ng ph¶i lµ chØ tïy theo mét sù kh¸c biÖt mµ ta míi tiÕn lªn? ¤ng rÊt biÕt r»ng ®Êy chØ lµ mét biÕn dÞ, nh−ng chÝnh qua biÕn dÞ Êy mµ thÕ giíi ®−îc triÓn Nh−îng Tèng dÞch - S®d. 1
- 104 khai vµ cã thÓ c¶m nhËn ®−îc. Cho nªn cÇn n¾m lÊy c¸i kh¸c biÖt nh− lµ mét hÖ qu¶ cña néi giíi: nã lµm cho ta nghe thÊy ®−îc néi giíi trong mçi c¸i vèn vËy. VËy nªn, nÕu «ng vËn ®Õn c¸c lý lÏ cña t−¬ng ®èi luËn ®Ó v−ît qua tÝnh chuyªn nhÊt cña c¸c t¸ch biÖt, th× bËc minh triÕt còng v−ît qua t−¬ng ®èi luËn ®Ó, sö dông c¸c t¸ch biÖt tïy theo sù thuËn tiÖn cña chóng, qua mçi c¬ héi riªng l¹i nhËn ra ®−îc tÝnh hîp thøc chung (“kh¶ n¨ng ®øng v÷ng” cña thÕ giíi: c¸i ®¹o). Bëi ®èi víi «ng, kh«ng tèi nghÜa (thu l¹i trong c¸i mét), còng kh«ng l¹c ®iÖu (v× bÞ ®ãng cøng trong c¸c kh¸c biÖt cña nã), mµ lu«n liªn kÕt. Ta biÕt, tõ Socrcate, triÕt häc ®· v−ît qua t−¬ng ®èi luËn v−¬n lªn tÝnh chung cña c¸c yÕu tÝnh b»ng trõu t−îng hãa mét c¸i “tù nã” mµ c¸i logos ®· x¸c ®Þnh. Song, sù thèng nhÊt mµ minh triÕt ®· ®Ò cao lµ thuéc vÒ mét hÖ kh¸c: nã kh«ng b¾t nguån tõ mét tÝnh chung do trõu t−îng hãa, mµ g¾n víi tÝnh tæng thÓ (ë Trung Hoa lµ “trêi”) vµ bao gép b»ng t− t−ëng (com-prÐhension). Minh triÕt, nãi c¸ch kh¸c, lµ bao gép c¸c sù kh¸c biÖt (comprendre les diffÐrences): gi÷ cho chóng ë chung, trªn cïng mét b×nh diÖn, më ra réng r·i nhÊt ®èi víi chóng, ®Ó cã thÓ khíp hîp tèt h¬n víi tõng “thêi” (x. Khæng Tö) l«gÝch riªng cña tõng “vèn vËy”. Bëi bËc minh triÕt biÕt c¶m nhËn ra (minh triÕt lµ ng−êi biÕt c¶m nhËn) lµm thÕ nµo mµ c¸c kh¸c biÖt, g¾n vµo c¸i nÒn t¶ng chung, ®−îc biÖn b¹ch trong sù lµm thµnh mét c¸i toµn thÓ - lµ “thÕ giíi”; hay, nh− ta vÉn nãi, cÇn ph¶i cã mäi thø, ®Ó lµm nªn mét thÕ giíi.
- 105 VI Kh«ng hoµi nghi chñ nghÜa 1. ViÖc ®Æt mäi thø ngang b»ng nhau, “c¸c lêi nãi vÒ c¸c sù vËt”, hay c¸c “lêi nãi” vµ c¸c “sù vËt” sÏ ®−a ta trë l¹i lËp tr−êng cña chñ nghÜa hoµi nghi. Omnia exaequant1, nh− ®· ®−îc nãi trong CicÐron (tÒ (vËt luËn) trong tiÕng Trung Quèc); kh«ng nghiªng vÒ bÊt cø bªn nµo. NÕu Pyrrhon, còng vËy, ®Æt tÊt c¶ ngang b»ng nhau, so víi c¸i ®óng còng nh− c¸i sai, th× ®óng lµ mçi vËt “kh«ng lµ c¸i nµy h¬n lµ c¸i kia”. Kh«ng h¬n lµ (ou mallon2). VÊn ®Ò vÒ sù lÇm lÉn tan biÕn mÊt, chØ cßn cã vÊn ®Ò tÝnh thiªn vÞ. Vµ, ë ®©y n÷a, hai t− duy, Trung Hoa vµ Hy L¹p, b¾t ®Çu l¹i ngoan ngo·n ®Ó cho ta xÕp chóng ®øng song song cïng nhau. Còng gièng nh− nhµ t− t−ëng L·o häc khuyªn nªn tho¸t bá khái ®Çu ãc ®· thµnh, muèn vËy, cÇn “®i c¶ hai phÝa (l−ìng hµnh)” (tr.70), nhµ hoµi nghi chñ nghÜa khuyªn nªn biÕn ®æi gãc nh×n cña chóng ta vµ, ®Ó ®−a nã ra khái tÝnh ®¬n ph−¬ng cña nã, cÇn xem xÐt c¸c sù vËt mét c¸ch hÖ thèng “tõ phÝa kh¸c”: nh»m bï l¹i sù mÊt c©n b»ng do quan ®iÓm tr−íc g©y ra, vèn tïy tiÖn, vµ cuèi cïng nhËn ra r»ng mäi sù ®Òu thËt c©n b»ng. Chóng c©n b»ng c¶ khi chóng ta cã bÊt lùc trong viÖc bµy tá ®−îc ý kiÕn vÒ chóng, mäi sù can thiÖp cña ph¸n xÐt cã ph¸ vì sù c©n b»ng ®ã. §õng cã t¸n thµnh vµ, thËm chÝ, ®õng cã nghiªng vÒ (bªn nµo). §õng phã th¸c cho luËn ®Ò nµy còng ®õng phã th¸c cho c¸i ®èi lËp víi nã (adoxastoi3), ®õng nghiªng vÒ bªn nµy h¬n bªn kia (aclineis4) vµ, ®õng ®Ó cho bÞ lay ®éng (nh− chiÕc l«ng trªn mét c¸i mò: acradantoi5): niÒm thÝch thó, khiÕn ng−êi ta thËt yªn t©m, cña c¸c nhµ ng«n ng÷ häc so s¸nh - cã thÓ nhÆt lÊy ë ®Êy, thËt dÔ d·i, nh÷ng bÊt biÕn cña minh triÕt còng nh− cña chñ nghÜa tr÷ t×nh. Vµ, trªn thùc tÕ, nh÷ng chç gÆp nhau cßn tiÕp tôc, gi÷a c¸c truyÒn thèng ch¼ng hÒ biÕt ®Õn nhau Êy, cø nh− ta cã thÓ rót ra ë ®Êy, t¸ch khái mäi ng÷ c¶nh, mét lo¹t nh÷ng ®iÒu s¸o mßn: còng nh−, ®èi víi nhµ t− t−ëng L·o häc, c¸c nguyªn t¾c ®¹o lý vµ c¸c con ®−êng cña c¸i ®óng vµ c¸i sai “®Òu lÉn lén” (tr. 93), ®Õn møc ch¼ng cßn cã thÓ “ph©n biÖt”, theo DiogÌne Laerce6, Pyrrhon “cho r»ng ch¼ng cã c¸i xÊu còng ch¼ng cã c¸i ®Ñp, c¸i ph¶i c¸i tr¸i”; c¶ hai ®Òu v−ît qua c¸c t¸ch biÖt vµ, do vËy, c¶ nçi sî c¸i chÕt (x. tr. 103): theo ÐpitÌte do StobÐe dÉn l¹i, Pyrrhon thËm chÝ nãi r»ng “ch¼ng hÒ cã kh¸c biÖt gi÷a sèng vµ chÕt”. §iÒu khiÕn Pyrrhon thËt gÇn víi Trang Tö, nhµ t− t−ëng L·o häc, lµ ë chç «ng lµm tiªu tan c¸i b¶n thÓ cïng lóc víi c¸i ch©n. Kh¸c víi tÊt c¶ nh÷ng ng−êi ®i tr−íc «ng, «ng sÏ kh«ng hÒ quay trë l¹i b»ng c©u hái ®· ®−îc ®Æt ra vÒ ®èi t−îng cña nã - thËm chÝ c¶ theo lèi tæng qu¸t nhÊt (b¶n thÓ lµ g×?) - bëi c©u hái Êy ®· nãi qu¸ nhiÒu vÒ nã v× tÊt dÉn ®Õn gi¶ ®Þnh cã nã: khi ta ®· tõ chèi mäi b¶n thÓ häc, vµ thËm chÝ c¶ mäi b¶n thÓ häc phñ ®Þnh, th× ph¹m trï duy nhÊt tån t¹i lµ ph¹m trï cña c¸i “hiÖn ra” - TiÕng La-tinh = mäi thø ®Òu b»ng nhau. 1 TiÕng La-tinh = ch¼ng h¬n, ch¼ng nhiÒu h¬n. 2 TiÕng La-tinh = c¸i bÊt ngê, hay rÊt ch¾c ch¾n lµ kh«ng thÓ cã ý kiÕn vÒ chóng 3 Nt = (nghiªng vÒ) 4 Nt = kh«ng lay chuyÓn 5 Nhµ v¨n Hy L¹p (kh¸c víi nhµ hiÒn triÕt DiogÌne). T¸c phÈm cña «ng dÉn l¹i nhiÒu lêi nãi cña c¸c 6 nhµ t− t−ëng cæ ®· thÊt l¹c.
- 106 to phainomenon - lu«n biÕn ®æi, vµ thËm chÝ kh«ng æn ®Þnh. Víi Pyrrhon qu¶ thËt ®· 1 hoµn tÊt sù trõ tiÖt cña b¶n thÓ vèn míi chØ ®−îc Platon xem xÐt tho¸ng qua. Cßn «ng th× ®· ®i ®Õn tËn cïng. Tr¶ lêi c©u hái cña c¸c c©u hái, c©u hái vÒ viÖc ta biÕt ®−îc b»ng c¸i g×? - hoÆc b»ng lý tÝnh (c¸c nhµ ÐlÐates2), hoÆc lµ b»ng c¸c gi¸c quan (Protagoras), hay b»ng c¸c gi¸c quan vµ b»ng lý tÝnh - Pyrrhon tr¶ lêi: ch¼ng b»ng c¸c gi¸c quan còng ch¼ng b»ng lý tÝnh: «ng tr¶ lêi b»ng c¸ch ®Æt l¹i vÊn ®Ò chÝnh c©u hái. ¤ng lµm tan r· nã. Vµ chÝnh b»ng c¸ch ®ã, ®i ra ngoµi khu«n khæ cña triÕt häc, vµ thËm chÝ b»ng c¸ch xãa bá c¸c ®iÒu kiÖn kh¶ n¨ng cña nã, «ng ®· cã thÓ gÆp nhµ minh triÕt Trung Hoa. Bëi, xuÊt ph¸t tõ cïng mét ghi nhËn, ®−îc tiÕn hµnh vµo cïng mét giai ®o¹n, vÒ mét sù xung ®ét liªn tôc gi÷a c¸c tr−êng ph¸i, hä cïng chia xÎ niÒm tin chung lµ ph¶i gÊp rót tho¸t ra khái cuéc tranh luËn: trong ®Êu tr−êng triÕt häc, mçi ng−êi “kh¼ng ®Þnh c¸i ng−êi kh¸c phñ nhËn” vµ “phñ nhËn c¸i ng−êi kh¸c kh¼ng ®Þnh” (Trang Tö, tr. 63), vµ c¸c m©u thuÉn ®ã ®Òu v« bæ v× chóng lµ nan gi¶i. Kh«ng cã hÖ thèng nµo cã gi¸ trÞ h¬n hÖ thèng kh¸c, c¸c ®èi nghÞch ®Òu cã søc lùc ngang nhau (c¸c nhµ hoµi nghi chñ nghÜa gäi lµ “®¼ng tÝnh”): luËn ®Ò cña ParmÐnide kh«ng cã gi¸ trÞ h¬n, mµ còng kh«ng kÐm gi¸ trÞ h¬n luËn ®Ò cña HÐraclite, luËn ®Ò cña c¸c nhµ Khæng häc kh«ng cã gi¸ trÞ h¬n, mµ còng kh«ng thua luËn ®Ò cña c¸c nhµ MÆc häc, mçi c¸i lµ mét quan ®iÓm kh¶ dÜ - mçi c¸i chØ lµ mét quan ®iÓm kh¶ dÜ. Ta biÕt c¸i khã kh¨n khi nãi lªn chñ nghÜa hoµi nghi. Bëi nãi r»ng ng−êi ta nhÇm, hay ®¬n gi¶n h¬n lµ ng−êi ta kh«ng biÕt, th× vÉn cßn lµ gi¸o ®iÒu. Mét c¸i bÉy mµ, ngay tr−íc Pyrrhon, MÐtrodore de Chio ®· cè tr¸nh b»ng c¸ch lµm cho c«ng thøc mang tÝnh n−íc ®«i h¬n: “T«i kh¼ng ®Þnh ta kh«ng hÒ biÕt r»ng ta cã biÕt mét ®iÒu g× ®ã kh«ng, hay ta ch¼ng hÒ biÕt g× c¶, vµ ta thËm chÝ còng kh«ng hÒ biÕt r»ng qu¶ cã mét c¸i biÕt vµ mét c¸i kh«ng biÕt kh«ng, hay chung h¬n n÷a, cã mét c¸i g× ®ã kh«ng hay ch¼ng hÒ cã g× c¶.” ViÖc ®×nh chØ mäi ph¸n xÐt ®−îc tæ chøc thËt triÖt ®Ó, song nã vÉn cßn b¾t ®Çu b»ng mét c¸i: “T«i kh¼ng ®Þnh”. Do tr¸nh ®èi tho¹i mµ ®−îc nh− vËy (phÇn kh¼ng ®Þnh khëi ®Çu - tèi thiÓu - vÉn lµ ng−êi ®èi tho¹i ph¶i chÞu), nh− gi÷a KhiÕt khuyÕt (kÎ “MÎ r¨ng”) (®¹o cña anh ta cßn ch−a ®ñ) vµ ng−êi thÇy L·o häc cña anh: (KhiÕt KhuyÕt hái V−¬ng Nghª: - ThÇy biÕt chç cïng ph¶i cña vËt ch¨ng? §¸p: - Ta biÕt ®©u c¸i ®ã! - ThÇy biÕt c¸i mµ thÇy kh«ng biÕt ch¨ng? - Ta biÕt ®©u c¸i ®ã! - VËy th× c¸c vËt, kh«ng biÕt g× ch¨ng? - Ta biÕt ®©u c¸i ®ã!3 Hái vµ tr¶ lêi, tÊt c¶ chØ ®Òu lµ c©u hái - c©u hái lµ, rèt cuéc, ta ch¼ng biÕt, kh«ng ph¶i lµ c¸i ta biÕt hay kh«ng biÕt, mµ lµ ta cã biÕt hay kh«ng biÕt. Tõ kh¶ n¨ng biÕt, c©u hái lïi l¹i vÒ kh¶ n¨ng biÕt c¸i biÕt. Kh¶ n¨ng nµy tan ®i, mäi c©u hái triÖt tiªu. “Tuy vËy, h·y thö nãi chuyÖn ®ã” (vÉn ®o¹n ®ã, tr. 92), h·y tá thiÖn ý... Nh−ng “nµo TiÕng La-tinh = c¸i cã thÓ c¶m nhËn ®−îc b»ng c¸c gi¸c quan cña ta (ng−îc víi t− t−ëng) 1 C¸c nhµ triÕt häc Hy L¹p thuéc tr−êng ph¸i ÐlÐe, quª h−¬ng cña ZÐnon vµ ParmÐnide. 2 Nam Hoa Nam Hoa Kinh. Nh−îng Tèng dÞch. Trong b¶n dÞch cña Nh−îng Tèng c¸c c©u tr¶ lêi ®Òu kÕt thóc 3 b»ng dÊu than (!), trong khi trong b¶n dÞch cña F. Jullien l¹i kÕt thóc b»ng c¸c dÊu hái (?)
- 107 biÕt c¸i ta gäi lµ biÕt l¹i kh«ng ph¶i lµ biÕt sao? Nµo biÕt c¸i ta gäi lµ kh«ng biÕt l¹i kh«ng ph¶i lµ biÕt sao?”1 2. Minh triÕt kh«ng cã lÞch sö, nh−ng nã gåm cã hai th× - hai th× chung - mµ ta sÏ gÆp l¹i trong tÊt c¶ c¸c bËc minh triÕt, ta cã thÓ x¸c minh nã ë Pyrrhon còng nh− ë nhµ t− t−ëng L·o häc. Gåm hai th× hay hai mÆt? Bëi cã thÓ nãi vÒ hai th× th× lµ qu¸ hiÖn ®¹i, v× vÉn cßn lµ qu¸ bÞ cÊu tróc bëi LÞch sö, mèi liªn hÖ gi÷a chóng cßn ch−a ®−îc th¸o dì ra hÕt - kh«ng thËt sù cã chç cho mét biÖn chøng (cho mét th× cña c¸i phñ ®Þnh vµ sù v−ît qua nã); ®óng h¬n lµ hai kú cña c¸i sÏ thiÕt lËp nªn chÕ ®é cña minh triÕt (chÕ ®é nh− khi ng−êi ta nãi vÒ mét dßng ch¶y, song còng v× minh triÕt lµ mét khoa vÖ sinh). Kú thø nhÊt lµ kú cña sù cëi bá vµ cña sù trung lËp hãa (theo nghÜa ®en cña c¸c nhµ hoµi nghi chñ nghÜa - neutra2: “kh«ng c¸i nµy còng ch¼ng c¸i kia”: c¸i kú trong ®ã ng−êi ta t−¬ng ®èi hãa c¸c ý kiÕn vµ c¸c quan ®iÓm vµ, v−ît qua c¸c t¸ch biÖt (cña c¸i vèn vËy hay c¸i kh«ng vèn vËy), ng−êi ta ®Èy tr¶ cho nh÷ng ph¸n xÐt ®èi nghÞch cña c¸c tr−êng ph¸i quay l−ng l¹i víi nhau. Kú thø hai lµ kú cña cuéc sèng hîp lÏ ë ®ã ng−êi ta quay l¹i víi thÕ gian b»ng c¸ch “trõ bá sù trõ bá Êy”. BËc minh triÕt kh«ng sèng t¸ch biÖt, hiÕn m×nh cho c¸i tuyÖt ®èi cña m×nh, c¾t ®øt víi nh÷ng ng−êi kh¸c hay næi lo¹n - mét bËc minh triÕt kh«ng ph¶i lµ mét «ng th¸nh. V−ît qua c¸c gi¸o ®iÒu còng nh− c¸c d− luËn, Pyrrhon cuèi cïng ®· sèng nh− mäi ng−êi trong ®êi sèng th−êng ngµy, chÊp nhËn c¸i h×nh thøc riªng cña nh÷ng g× hiÖn lªn ë ®iÓm ngÉu nhiªn «ng ®ang ®øng. Nãi chÊp nhËn lµ cßn qu¸ Ýt: «ng phã m×nh cho c¸i bÒ ngoµi “toµn-lùc” ®ã “ë bÊt cø n¬i ®©u nã tr−ng ra”. LÐon Robin nãi: “¤ng ngoan ngo·n ®èi víi tÊt c¶ nh÷ng g× tõ bªn ngoµi ®ßi hái ë «ng hay chØ lµ «ng ®−îc cÇu xin”. Còng nh− Montaigne sÏ lµm vÒ sau, «ng theo c¸c tÝn ng−ìng, tu©n thñ c¸c tôc lÖ ®· ®Þnh, lµm trßn c¸c chøc vô ®−îc giao; c¸c ®ång bµo cña «ng yªu cÇu «ng lµm ®¹i gi¸o sÜ cña Elis, th× «ng lµm. Còng nh− (theo g−¬ng «ng?) Montaigne sÏ trë thµnh thÞ tr−ëng thµnh phè cña m×nh. Ng−êi ta còng nãi chung vÒ bËc ThÇy L·o häc nh− vËy: (x. tãm t¾t ch. “Thiªn h¹”, tr. 1098): S¸nh víi thÇn minh. Hîp víi Trêi, §Êt. Nu«i ®−îc mu«n vËt. Hßa c¶ câi ®êi. ¢n ®øc kÞp tr¨m hä. Th«ng s¸u hîp. Më bèn mÆt: lín, nhá, tinh, th«, søc vËn chuyÓn kh«ng ®©u lµ kh«ng ë.3 Nh− nhµ b×nh chó (Qu¸ch T−îng, tr. 96) ghi chó, “v× «ng kh«ng cã t©m trÝ ®· thµnh, nªn ch¼ng cã g× víi «ng lµ kh«ng hîp”; hay, “v× «ng ®· lµm trèng trong m×nh”, “nªn «ng cã thÓ ®¸p øng mäi vËt” “mäi phÝa”, nghÜa lµ “kh«ng cßn cã ®Þnh h−íng −u tiªn” (Thµnh HuyÒn Anh). Theo c¸ch më: viÖc trung lËp hãa c¸c t¸ch biÖt ®· khiÕn «ng tïy nghi, vµ sù tïy nghi Êy khiÕn «ng cã thÓ thuËn theo tèt h¬n mäi c¸i ®Õn víi «ng, khíp hîp víi l«gÝch cña tõng c¸i vèn vËy. T− duy Trung Hoa ®Æc biÖt khÐo trong viÖc m« t¶ tr¹ng th¸i “®¹m” nµy cña minh triÕt (Thµnh HuyÒn Anh) ë ®ã, do kh«ng cßn bÞ cét chÆt vµo nh÷ng ph¸n xÐt cña mäi ng−êi, sa lÇy trong c¸c t¸ch biÖt cña hä, bËc minh triÕt gi÷ ®−îc víi thÕ giíi mét mèi quan hÖ võa mËt thiÕt võa tho¶i m¸i. Nt. 1 TiÕng La-tinh (neutro)= kh«ng vÒ mét bªn nµo. 2 Nh−îng Tèng dÞch. S®d. 3
- 108 Ng−îc víi mËt thiÕt sÏ lµ “dÝnh chÆt” vµo ®ã. Mµ, «ng th× kh«ng “dÝnh vµo” còng kh«ng “rêi ra”; «ng kh«ng tõ bá còng kh«ng g¾n chÆt. ¤ng “tiÕn triÓn”. ¤ng sèng tïy theo. Mµ còng kh«ng ph¶i tù hái tïy theo c¸i g× (cña thiªn h¹ hay cña «ng?); còng kh«ng cßn cã c©u thóc, còng ch¼ng cßn cã c¾t ®øt, gi÷a “thiªn h¹” vµ “«ng”. §iÒu Êy chØ cã thÓ cã ®−îc lµ v×, th«ng qua quan niÖm cña «ng vÒ sù tïy nghi, nhµ t− t−ëng L·o häc ®· nèi liÒn, mét c¸ch tÝch cùc, sù phi-nhËn thøc víi minh triÕt, vµ râ rµng h¬n nhiÒu nh÷ng g× c¸c nhµ hoµi nghi chñ nghÜa tõng lµm ®−îc. Vµ chÝnh ë ®©y ta l¹i thÊy næi lªn sù kh¸c nhau. Bëi, vÉn lu«n b¸m s©u vµo truyÒn thèng triÕt häc cña ng−êi Hy L¹p, nh»m vµo c¸i ch©n, vµ dÇu hä cã cè ph©n ranh ra ®Õn cïng, c¸c nhµ hoµi nghi chñ nghÜa vÉn lµ nh÷ng kÎ thÊt väng vÒ ch©n lý: tÊt nhiªn lµ hä ®· tõng mong mái nã - lµm sao cã thÓ nghi ngê ®iÒu ®ã? nh−ng than «i! hä kh«ng cßn tin ë nã n÷a; cßn bËc minh triÕt Trung Hoa th× ch¼ng hÒ quan t©m ®Õn ch©n lý - hä kh«ng ph¶i v« ch©n, mµ lµ v« ý: hä miÔn cã c¸c ý kiÕn vÒ c¸c sù vËt - ®Ó kh«ng c¶n ng¨n c¸c sù vËt. Nh− vËy, l«gÝch ®óng lµ gièng nhau, gi÷a chñ nghÜa hoµi nghi vµ L·o häc, nh−ng, theo mét c¸ch nµo ®ã, nã còng rÊt kh¸c nhau, khi ch©n lý kh«ng cßn lµ c¸i ®−îc nh¾m ®Õn (c¸i mµ t«i sÏ gäi lµ sù l¹c ®iÖu ©m Ø, nã diÔn ra mµ ta kh«ng hay). “Theo mét c¸ch nµo ®ã”: qu¶ lµ ta cã nhËn ra mét ®o¹n nµo ®ã t−¬ng tù nhau, nh−ng, do khung c¶nh cña nã, nã ®−îc ®Þnh h−íng kh¸c nhau - toµn bé khã kh¨n lµ l−êng ®−îc sù kh¸c nhau ®ã nã thÓ hiÖn ë täa ®é cña t− duy. Ta sÏ thÊy râ ®iÒu nµy khi ®äc lêi b×nh chó vÒ c©u hái nªu trªn “Ta ®©u biÕt ®−îc c¸i ®ã?” (x. Qu¸ch T−îng, tr. 92). Trong khi ta cã xu h−íng muèn hiÓu nã nh− mét ph¸t biÓu kÞch ph¸t cña hoµi nghi vµ, tõ ®ã, nh− mét tuyÖt väng cña nhËn thøc, th× ng−îc l¹i, nã ®−îc coi lµ ph−¬ng thøc tèi −u cña minh triÕt. Cã mét l«gÝch chung khi c«ng nhËn r»ng “nÕu tù ta biÕt c¸i ta kh«ng biÕt, th× nh− vËy tøc lµ ta cã sù hiÓu biÕt”. Nh−ng nhµ b×nh chó nãi tiÕp: “vµ nÕu ta cã c¸i biÕt, khi Êy ta kh«ng cßn cã thÓ dùa vµo sù tù-thÝch ®¸ng cña tÊt c¶ c¸c n¨ng lùc tù nhiªn (h÷u tri t¾c bÊt n¨ng nhiÖm quÇn tµi chi tù ®−¬ng)”, ta kh«ng cßn cã thÓ dùa vµo chóng vµ sö dông chóng ®−îc n÷a. Trong khi, nÕu “ta hoµn toµn kh«ng biÕt, th× ch¼ng cã g×, trong sù tïy nghi cña nã, ta kh«ng dùa vµo”. HoÆc n÷a (tr.97): “chØ v× ta kh«ng biÕt nªn ta dùa” vµo c¸i “tù nã lµm nªn cña thÕ giíi (duy v« kú tri nhi nhiÖm thiªn h¹ chi tù vi)” vµ, khi ®ã, ta cã thÓ “khiÕn cho tÊt c¶ c¸c vËt phi n−íc ®¹i” mµ ch¼ng ph¶i sî “®uèi søc”. Sù “tù-thÝch ®¸ng” Êy cho phÐp, b»ng c¸ch gi¶i phãng chóng ra, sö dông tèt nhÊt tÊt c¶ c¸c chøc n¨ng (bèi c¶nh ë ®©y kh«ng ph¶i mang tÝnh lý thuyÕt, nh− ë ng−êi Hy L¹p, mµ ®−îc quy chiÕu vµo tiÕn tr×nh cña c¸c sù vËt - tiÕn tr×nh cña c¸c vËt vµ chÕ ®é sèng tèt nhÊt), ®Êy lµ c¸i mµ chóng ta gäi lµ sù t−¬ng ®¼ng. Cã hai hÖ qu¶ cÇn nhÊn m¹nh: trong khi nhËn thøc nh»m vµo ch©n lý, th× phi-nhËn thøc nµy nh»m vµo sù t−¬ng ®¼ng; vµ, khi ®ã, c¸i ta vÉn gäi lµ “biÕt” chÝnh lµ c¸i ng¨n trë c¸i néi giíi. VÎ ngoµi hay néi giíi, ®Êy sÏ lµ sù kh¸c nhau gi÷a Pyrrhon vµ nhµ L·o häc (mét bªn lµ phainomenon, bªn kia lµ tù vi: nh÷ng kh¸i niÖm cuèi cïng). Tõ ®ã sÏ x¸c minh c¸i t«i ph¶i lµm vÒ néi giíi mµ diÔn tõ nµy lu«n quay tr¶ vÒ ®ã - c¸i nã lu«n quay trë l¹i ®ã. Bëi néi giíi lµ c¸i chóng ta chØ cã thÓ nãi b»ng c¸ch “bá ®i” - b»ng c¸ch ®i qua. Kh«ng ph¶i v× “c¸i Êy” lµ khã nãi nªn lêi (sè phËn giµnh cho c¸i “siªu nghiÖm” lµ vËy, ta ®· thö m·i råi), mµ v× nã mÊt ®i kh«ng g× cøu v·n l¹i ®−îc trong lêi nãi, nã bèc h¬i mÊt trong t− duy. Trong khi thiÕt kÕ, c¸c c©u liÒn hót mÊt lÊy nã, nhèt kÝn nã l¹i, lµm cho nã thµnh cøng ®¬; cho nªn, vèn láng vµ th¸o më, ©m nh¹c n¾m ®−îc nã tèt h¬n lµ lêi nãi. Thay v× v−ît qua tÊt c¶ vµ kh«ng thÓ víi tíi ®−îc, nã l¹i “®i qua” mäi thø, ta kh«ng thÓ gi÷ nã l¹i; kh«ng thÓ thu b¾t ®−îc nã. VËy nªn chØ cã thÓ tiÕn hµnh theo lèi kh¸c b»ng
- 109 c¸ch trë l¹i trªn ®ã, b»ng c¸ch xoay quanh, nh− t− duy Trung Hoa vÉn kh«ng ngõng lµm, b»ng nh÷ng cuéc ®ét nhËp liªn tiÕp, tõ mét ®iÓm nµy hay tõ ®iÓm kh¸c - mäi c¸i ®Òu ngang b»ng nhau. Trùc diÖn, b»ng c¸ch triÓn khai kh¸i niÖm vÒ nã, rÊt sím ng−êi ta ®· ch¼ng n¾m ®−îc chót g× vÒ nã (trõ ë Spinoza? - nh−ng v× «ng ®· lµm cho ph−¬ng c¸ch dao ®éng b»ng c¸ch ®−a nã ®Õn cïng cùc); th−êng ra, chÝnh b»ng c¸ch ®æi míi lèi vßng, trong mét thø biÕn dÞ liªn tôc, ta míi n¾m b¾t ®−îc c¸i “th«ng th−êng” Êy: trong mét diÔn tõ “®¹m”, trèng khuyÕt, th−a thít, vµ, ®Ó lu«n ®−îc ngang s¸t mùc cña néi giíi, cè gi÷ kh«ng x©y dùng vµ lu«n chØ võa míi b¾t ®Çu nãi - míi “tho¸ng nãi L·o ra”. (x. V−¬ng Bét, b×nh chó L·o Tö, § 23). Bëi nã g¾n víi c¸i bÖ ®Õ cña b¶n thÓ häc, nªn dÉu tÊt c¶ nç lùc cña c¸c nhµ ngôy biÖn lµ cè gì nã ra khái ®ã, nªn c¸i vÎ bªn ngoµi mang nhiÒu ®é ®Æc lý thuyÕt h¬n. Marcel Conche (trong Pyrrhon hay vÎ bªn ngoµi) nãi r»ng: kh«ng ph¶i lµ vÎ bªn ngoµi “cña”, còng ch¼ng lµ vÎ bªn ngoµi “®Ó” (kh¸c víi hiÖn t−îng hiÓn lé mét c¸i tù nã), nã chØ hiÖn lªn chÝnh nã, nã kh«ng ®Ó hiÖn lªn c¸i g× c¶: “trong sù chuyÓn vÞ cña mäi sù vËt vÒ vÎ bÒ ngoµi (mét thø ph©n r· phæ qu¸t nã ®Ó cho mäi vËt tån t¹i), «ng (Pyrrhon) t×m thÊy nguyªn lý cña mét minh triÕt” (tr. 81). ¤ng sÏ t×m thÊy trong Êy nguyªn lý cña mét minh triÕt, qu¶ vËy, bëi v×, nh− c¸c nhµ ngôy biÖn ®· nhËn ra, ®øng riªng mét m×nh, trong khu«n khæ b¶n thÓ häc mµ nh÷ng ng−êi Hy L¹p ®· thiÕt lËp, c¸c vÎ bªn ngoµi kh«ng cßn t¸ch biÖt n÷a (vµ nh− vËy cho phÐp ®−îc thÊu hiÓu): “... bëi c¸c vÎ bªn ngoµi kh«ng ®èi nghÞch víi nhau. Nh− vËy, tù chóng kh«ng hÒ g©y nªn xung ®ét nµo, xao ®éng nµo, rèi ren nµo”. Ng−êi Trung Hoa nghÜ r»ng, kh«ng ph¶i trong c¸c vÎ bªn ngoµi (hä kh«ng hÒ cã kh¸i niÖm vÒ c¸i Êy), mµ lµ trong néi giíi, míi lµ n¬i rót ra minh triÕt; nhµ t− t−ëng L·o häc nãi râ: bëi chÝnh trong tÝnh phæ biÕn cña c¸i “tù nã vèn vËy” c¸c t¸ch biÖt míi bÞ san b»ng, tøc ®Òu t¾t ®i mäi xung ®ét. Vµ, lÇn n÷a, ®èi tho¹i lµ lèi ®i vßng thuËn tiÖn h¬n c¶ ®Ó n¾m ®−îc lÊy nã, hay ®óng h¬n c¸i ®¶o ng−îc cña nã, mét ph¶n- ®èi tho¹i: kh«ng ph¶i trong ®ã ng−êi nµy tr¶ lêi ng−êi kia, mµ ng−êi nµy ®i ng−îc trë lªn trong c©u hái cña ng−êi kia vµ, ®Õn l−ît m×nh l¹i hái, gi¶i quyÕt b»ng c¸ch hßa tan nã ®i: Bãng bãng hái bãng r»ng: - Ban n·y mi ®i, giê mi ®øng; ban n·y mi ngåi, giê mi dËy: sao mi kh«ng cã tÝnh nÕt g× riªng vËy? Bãng ®¸p: - Ta lµ kÎ cã ®îi mµ thÕ ch¨ng? C¸i ta ®îi l¹i lµ kÎ cã ®îi mµ thÕ ch¨ng? Ta ®îi, cùa r¾n ®îi, c¸nh cña ve ch¨ng? Nµo biÕt së dÜ thÕ. Nµo biÕt së dÜ kh«ng thÕ.1 Néi giíi hay phô thuéc: chØ khi ta c¾t khái chuçi liªn kÕt kh«ng døt cña c¸c phô thuéc, vµ ta kh«ng x©y dùng g× n÷a, th× ta míi cã thÓ kh¸m ph¸ ra c¸i néi giíi - ta míi ch¾n ®−îc nã, ta míi thÊy nã táa lªn (trong tÝnh hiÓn nhiªn cña nã); vµ ®èi víi c©u còng vËy. Bëi, xÐt theo quan ®iÓm cña c¸c liªn kÕt nh©n qu¶, quan ®iÓm cña sù s¶n sinh ra, th× kh«ng cã g× lµ phô thuéc h¬n c¸i bãng, nÕu kh«ng ph¶i chÝnh x¸c lµ c¸i bãng cña c¸i bãng - ta cã thÓ ®i ng−îc lªn v« tËn. Còng nh− ta cã thÓ kÐo dµi v« tËn: “NÕu ta lµm cho c¸i bãng phô thuéc vµo c¬ thÓ, th× c¸i c¬ thÓ Êy sÏ phô thuéc vµo Nam Nam Hoa Kinh. Nh−îng Tèng dÞch. 1
- 110 ®Êng hãa sinh, råi, ta sÏ hái, ®Êng hãa sinh Êy, ®Õn l−ît m×nh, phô thuéc vµo ai? (Qu¸ch T−îng, tr. 111). Còng vËy, lóc më ®Çu, ©m thanh chØ tån t¹i toµn vÑn (nghÜa lµ: mét c¸ch tù nhiªn) khi nã ®−îc c¶m nhËn nh− mét ©m thanh ph¸t lªn, chø kh«ng ph¶i ®−îc t¹o ra, kh«ng ph¶i do g©y nªn mµ tù ph¸t, còng nh− phÇn ph¸t triÓn cuèi cïng nµy cña ch−¬ng, mäi tån sinh ®Òu lu«n ®−îc b¾t lÊy, dÇu ®Êy lµ sù tån sinh cña mét c¸i bãng, chØ tõ chÝnh nã, b¾t nguån tõ chÝnh nã: nã chØ ®−îc b¾t lÊy khi ®ang tiÕn hµnh. “§iÒu Êy tá râ sù s¾p ®Æt theo trêi [tù nhiªn] cña c¸i do tù nã. Ngåi hay ®øng dËy kh«ng phô thuéc vµ cø tù thÕ mµ ®¹t ®−îc. Ai biÕt ®−îc v× sao mµ vËy do t×m hái tõ ®©u [mµ vËy]?”. C¸i “s¾p ®Æt” ®ã, hay c¸i ®éng lùc tù nhiªn ®ã (thiªn c¬ tù nhØ), c¸i ®éng lùc cña “trêi”, lµ ®éng lùc mµ sù s¾p ®Æt kh¸c, sù s¾p ®Æt cña t©m trÝ ®· thµnh, ®−îc thiÕt lËp, nh©n t¹o, che lÊp - mçi lÇn l¹i bu«ng ra c¸i nÐt cña nã b»ng c¸ch tuyªn bè mét ph¸n xÐt. Nh− vËy, nÕu phi-nhËn thøc më ®−êng cho minh triÕt, kh«ng ph¶i lµ nã ®−a ®Õn mét sù nhÉn nhôc “kh«n ngoan”, b»ng c¸ch chÊp nhËn c¸c giíi h¹n cña con ng−êi, còng ch¼ng ph¶i, më ®−êng cho sù nhón nh−êng, b»ng c¸ch thó nhËn kh«ng biÕt cña nã, nã quy ta ®Õn ®øc tin, mµ lµ, do kh«ng “t×m hái” n÷a, ta s½n sµng ®ãn nhËn c¸i ®Õn, nh− nã ®Õn, vµ n¾m lÊy c¸c sù vËt “nh− chóng ®Õn”; vµ sÏ ch¼ng cßn g× lµm ta rèi bËn. 3. Bëi, vÒ ®iÒu ®ã, ®· nhÊt trÝ c¶, ta thËm chÝ ph¶i cè mµ kh«ng nãi r»ng thËt ch¸n. DiÔn tõ b»ng ph¼ng, ch¼ng hÒ c¨ng th¼ng, ch¼ng chót ham muèn, vµ thËm chÝ ch¼ng chót gå ghÒ - t− duy kh«ng cßn b¸m vµo ®ã: minh triÕt “dÉn ®Õn sù thanh th¶n”. Nh− lµ “ch¼ng thÌm −u t− viÖc ®êi” (apragmosumÐ1, x. Trang Tö, tr. 97: bÊt tïng sù − vô) vµ nh− lµ kh«ng cßn huyªn n¸o, “thanh tÞnh”. Kh¸i niÖm nghÌo nµn mét c¸ch tuyÖt väng, dÉu lµ d−íi mÆt nµy hay mÆt kh¸c, bëi kh«ng hÒ cã triÓn khai vÒ lý thuyÕt vµ thËm chÝ ch¼ng cã kh¶ n¨ng ®Æt vÊn ®Ò (ph¶i lÆng im vÒ nã) - kh«ng cøu ch÷a ®−îc. TriÕt häc, vÒ phÇn nã, lµ diÔn tõ vÒ sù kh¸c biÖt, nã tù phong cho m×nh tÝnh ®éc ®¸o vµ, do ®ã, chiÕm lÊy hÕt høng thó; trong khi minh triÕt bÞ thua bëi nã kh«ng cßn cã thÓ (mét c¸ch hîp lÏ) ph¸t nªn lêi ®−îc n÷a. Cïng víi nã c¸i bi kÞch còng sÏ bÞ xãa bá: viÖc nhËn biÕt mét tÝnh t−¬ng ®−¬ng c¨n b¶n lµm tiªu tan mäi kh¶ n¨ng bi kÞch; c¾t ®øt víi cuéc t×m kiÕm v« tËn c¸c ch©n lý, ta ng¨n c¶n viÖc coi thÕ giíi, cuéc sèng, nh− lµ bÝ Èn. Marcel Conhche cho chñ nghÜa Pyrrhon qu¸ ®óng lµ mét quan niÖm ph¶n-bi kÞch ®Õn møc «ng nghi ngê r»ng t¸c gi¶ cña nã chØ cã thÓ ®i ®Õn ®−îc quan niÖm Êy b»ng c¸ch øc chÕ c¸i c¶m gi¸c bi kÞch ®· h»n s©u trong tuæi trÎ cña «ng. §äc nh÷ng g× «ng viÕt vÒ cuéc ch¹y ®uæi cuèng cuång cña con ng−êi, tù “lao lùc”, mµ ch¼ng biÕt m×nh “ch¹y vÒ ®©u” (tr.56), ta cã thÓ t−ëng t−îng r»ng nhµ t− t−ëng L·o häc nµy lµ mét trong nh÷ng c¸ tÝnh hiÕm hoi cña Trung Hoa (cïng víi KhuÊt Nguyªn?) ®· tõng cã nh÷ng t×nh c¶m t−¬ng tù vµ ®· ph¶n øng l¹i chóng. Bëi, trong tæng thÓ cña nã, vµ ®©y lµ mét trong nh÷ng nÐt næi bËt nhÊt, thÕ giíi (t− t−ëng) Trung Hoa n»m d−íi sù ngù trÞ c«ng khai cña c¸i hµi hßa, nã kh«ng chÊp nhËn c¸c ph−¬ng c¸ch cña sù ®èi mÆt vµ xung ®ét, vµ thËm chÝ nã h×nh nh− kh«ng ngê ®Õn sù cã mÆt cña chóng: cho nªn h×nh thøc t− duy −u tiªn cña nã lµ “minh triÕt”. Cßn cã ®iÒu s¸o mßn ®¸ng sî h¬n n÷a (nh−ng theo l«gÝch th× ®óng ra ph¶i b¾t ®Çu tõ nã): bËc minh triÕt sÏ sèng “nh− «ng nghÜ”; kh¸c víi triÕt häc ®· ph¸t triÓn trªn mét ho¹t ®éng thuÇn tóy lý thuyÕt, bËc minh triÕt, vÒ phÇn «ng, “®em ra thùc hµnh”. V¶ ch¨ng, lËp tr−êng cña triÕt häc, vÒ chç nµy, thËt kú l¹: nã lªn ¸n mét c¸ch dÔ dµng TiÕng La-tinh =tr¹ng th¸i cña ng−êi thanh th¶n vµ ch¼ng dÝnh vµo nh÷ng viÖc c«ng. 1
- 111 phÐp ngôy biÖn lµ ch¼ng cßn quan t©m ®Õn nh÷ng ch©n lý ®Ó sèng, nh−ng chÝnh nã l¹i khoÐt s©u sù chia t¸ch lý thuyÕt-thùc hµnh (“nhËn thøc” vµ “hµnh ®éng”), dÇn dÇn, ®· khiÕn cho minh triÕt kh«ng cßn cã thÓ cã ë ch©u ¢u, ®µo háng ch©n mãng c¸c ®iÒu kiÖn cña minh triÕt. Cø nh− ta cã thÓ nhËn thøc (c¸i “ch©n”) råi thùc hµnh (c¸i “thiÖn”), vµ mét sù “øng dông” vµo ®êi sèng lµ cã thÓ ®−îc (nh− gi÷a khoa häc vµ kû thuËt). Lµm thÕ, nh»m ®¹t ®Õn “h¹nh phóc”: mét kh¸i niÖm mµ ng−êi Trung Quèc kh«ng nªu bËt lªn bëi hä kh«ng t¸ch nã ra khái l«gÝch cña sù ®iÒu tiÕt vµ hÕt søc tr¸nh sù thèng trÞ cña c¸c cøu c¸nh vµ cña thuyÕt môc ®Ých. ChÝnh chóng ta ®· trõu t−îng hãa “H¹nh phóc” ®Ó biÕn nã thµnh mét yÕu tÝnh, mét c¸i tuyÖt ®èi, nh− chóng ta ®· lµm ®èi víi Ch©n lý: vµ khi ®ã, ®Ó lµm tiªu tan chç chia t¸ch, nã còng cÇn ch¼ng kÐm g× luËt ph¸p, t«n gi¸o hay ®¹o ®øc (tõ ®ã, c¶ sù quan träng cña ®øc tin, hîp thµnh mét bé ®«i víi triÕt häc, trong ch©u ¢u cæ ®iÓn, bëi nã cung cÊp mét kh¶ n¨ng dÝnh kÕt bï trõ cho tÝnh chÊt t− biÖn cña c¸c nguyªn lý). Nh−ng Pyrrhon, vèn lµ mét ng−êi ®−¬ng thêi trÎ tuæi cña Aristote, cßn thuéc thêi cßn h¬i sím trong lÞch sö cña sù chia t¸ch nµy, ®Ó mong cã hy väng b−íc qua ®−îc nã. Vµ thËm chÝ ®Êy chÝnh lµ c¸i sÏ lµm nªn tÝnh ®éc ®¸o cña «ng nh−, theo lêi c¸c nhµ s−u t¹p cæ v¨n, trong khi, ®i qua d−íi tr¸ch nhiÖm cña triÕt häc, trong mét thÕ giíi bÞ ®¶o tung bëi c¸c cuéc chinh phôc cña Alexandre, nhu cÇu vÒ mét “ch©n lý-gi¶i tho¸t” ®· trë nªn cµng cÊp b¸ch: ng−êi ta nãi vÒ «ng lµ “«ng sÏ ®i theo nã b»ng chÝnh cuéc ®êi «ng”; nãi c¸ch kh¸c, «ng sÏ tu©n theo häc thuyÕt cña m×nh. Theo Antigone de Caryste, «ng ®· tù m×nh tu©n theo cùc kú chÆt chÏ nh÷ng g× «ng d¹y: ®Õn møc ®i ®©m m×nh vµo t−êng, kh«ng tr¸nh xe cé hay lò chã lang thang, c¸c vùc s©u. Bëi tÊt c¶ chØ lµ vÎ bªn ngoµi. Nh−ng, ®óng ra, cã thÓ nµo ®em thùc hµnh mét sù döng d−ng nh− vËy (adiaphora1)? - Aristote ®· tõng ®Æt ra c©u hái ®ã: nhµ triÕt häc cña sù döng d−ng “kh«ng t×m kiÕm vµ kh«ng ph¸n xÐt mäi thø ngang b»ng nhau, khi, nghÜ r»ng nªn uèng n−íc hay gÆp mét ng−êi, «ng sÏ ®i t×m nh÷ng vËt ®ã” (MÐt., Gamma, 4). Trong cuéc sèng, kh«ng thÓ gi÷ cho qu¶ c©n ®−îc ngang b»ng: vÉn lµ Antigone de Caryste Êy kÓ r»ng, mét h«m bÞ mét con chã ®uæi, Pyrrhon trèn vµo sau mét c¸i c©y; mét ng−êi b¹n kh«ng gi÷ lêi høa, «ng ®· næi giËn... ¤ng ®· ph¶i thó nhËn, thËt “khã” “gét s¹ch” ®−îc con ng−êi. Song, cã ph¶i chÝnh ®©y lµ ®iÒu, khi chóng ta ®Ò cËp ®Õn t− duy Trung Hoa, kh«ng ph¶i lµ khiÕn ta bÊt ngê, bëi ta nhËn ra nã rÊt tõ tõ, mµ nã kh¸ng cù l¹i chóng ta mét c¸ch x¶o tr¸, lµm cho ta cã c¶m gi¸c ta kh«ng bao giê hoµn toµn n¾m ®−îc nã vµ cã mét ®iÒu g× ®ã, ë trong nã, tiÕp tôc tuét mÊt khái ta: v× nã kh«ng ph¹m ph¶i sù chia t¸chÎ Êy (dÉu nã kh«ng ph¶i kh«ng biÕt ®Õn kh¶ n¨ng ®ã), kh«ng th¸o t¸ch sù t− biÖn cña cuéc sèng, nã kh«ng chØ lµ mét ý nghÜa lý tÝnh - nã kh«ng chØ lµ b»ng t− t−ëng. Lµ t− duy cña néi giíi, nã kh«ng ®ßi hái nç lùc ®Ó cã thÓ ®−îc hiÓu còng ch¼ng ®Ó cã thÓ ®−îc ®i theo (vµ chÝnh sù thiÕu v¾ng c¸i nç lùc ph¶i lµm ®ã, mµ nã tù pha lo·ng kh«ng ph©n tÝch, ®· khiÕn ta kh«ng ®Õn ®−îc nã). §i theo, v¶ ch¨ng, vÉn cßn lµ nãi qu¸. Bëi, “®¹o”, nh− ta ®· thÊy, kh«ng ph¶i lµ ®Ó mµ “theo”, nh− nã thuéc vÒ h¹ng h×nh mÉu hay giíi luËt vµ tõ bªn ngoµi (giíi luËt cña tÝn ng−ìng hay cña Èn dËt) khu«n n¾n cuéc sèng; v× nã më ra víi néi giíi, ®¹o kh«ng thÓ lµ ®èi t−îng cña bÊt cø mét cè ý nµo: nÕu ph¶i nç lùc, vµ ®Õn møc kh«ng thÓ, ®Ó gi÷ ®−îc döng d−ng vµ, kh«ng c¶m thÊy còng ch¼ng t¸n ®ång g× hÕt, trao m×nh cho c¸c vÎ bªn ngoµi, nh− chñ nghÜa Pyrrhon vÉn lµm, th×, ng−îc l¹i, kh«ng cÇn ph¶i lµm nh÷ng c¸i ®ã n÷a, ®Ó TiÕng La-tinh = c¸c sù vËt döng d−ng, kh«ng tèt còng kh«ng xÊu. 1
- 112 n¾m lÊy ®−îc c¸c sù vËt nh− chóng ®Õn vµ tu©n theo sù ph¸t triÓn cña mçi c¸i vèn vËy; vµ nÕu bËc minh triÕt më ra ®ång ®Òu víi mçi c¸i vèn vËy vµ, ®èi víi «ng, tÊt c¶ ®Òu t−¬ng ®−¬ng nhau trong ®¹o cña ®iÒu tiÕt, th× «ng kh«ng v× thÕ mµ “döng d−ng” trong øng xö cña m×nh, sù tïy nghi cña «ng ®−a «ng ®Õn chç, mçi lÇn, l¹i khíp hîp víi c¸i ®i theo h−íng cña “®¹o” (do chç nµy, «ng gÇn víi chñ nghÜa kh¾c kû h¬n - nh−ng chñ nghÜa kh¾c kû vÉn gi÷ t− t−ëng vÒ biÓu t−îng). Lµ ®¹m, nh− bËc minh triÕt Trung Hoa, kh«ng ph¶i lµ döng d−ng; tr¸i l¹i, tr¹ng th¸i trung tÝnh nhÊt Êy lµ c¸i cho phÐp ta thuËn theo tèt nhÊt sù ®¨ng quang cña c¸c kh¸c biÖt - c¶m nhËn ®−îc sù ®a d¹ng v« tËn cña c¸c ©m thanh ®−îc ph¸t lªn, mµ kh«ng cßn c¸i nµo hñy h¹i c¸i nµo. Qu¶ ®¸ng chó ý lµ, trong khi t×m c¸ch minh x¸c mét minh triÕt ®−îc thiÕt lËp trªn vÎ bªn ngoµi, Marcel Conche ®· ®i ®Õn chç kÐo c¸i vÎ bªn ngoµi Êy vÒ phÝa c¸i néi giíi vµ t×m thÊy l¹i c¸c ph¸t biÓu L·o häc: “vò trô cña c¸c vËt kh«ng cßn do ta lËp thµnh vµ dùng lªn tr−íc mÆt ta, ®èi diÖn víi ta, b»ng c¸c ph¸n xÐt cña ta”, ta nªn “ch¼ng ph¸n xÐt chóng n÷a”, mµ “®¬n gi¶n ®Ó c¸c vËt cho tù chóng” (tr. 130). 4. Trong lßng nÒn v¨n hãa ch©u ¢u, Montaigne lµ ng−êi nãi tèt nhÊt vÒ ®iÒu ®ã. D−íi ¶nh h−ëng cña chñ nghÜa Pyrrhon, gi¶i tho¸t «ng ra khái c¸c ®èi nghÞch (song khái c¶ mét t©m lý häc kh¾c kû chñ nghÜa vÒ sù t¸n ®ång, còng nh− mét chñ nghÜa kho¸i l¹c vÒ thiªn h−íng vµ vÒ nhôc dôc, v.v.), «ng ®· quan niÖm mét “tù nhiªn”, ®−îc c¹o s¹ch khái triÕt häc, mµ ta “tù lµm h¹i m×nh” víi nã víi t− c¸ch lµ “bËc minh triÕt”: C¸c nhµ triÕt häc, hÕt søc cã lý, tr¶ chóng ta vÒ víi c¸c quy t¾c cña Tù nhiªn; nh−ng ch¼ng ®Ó lµm g× c¶ mét nhËn thøc cao c¶ ®Õn thÕ; hä xuyªn t¹c chóng vµ tr−ng ra cho ta khu«n mÆt t« vÏ qu¸ sÆc sì vµ qu¸ mµu mÌ cña chóng, tõ ®ã n¶y sinh bao nhiªu ch©n dung kh¸c nhau cña mét c¸i chñ quan thËt qu¸ ®çi ®¬n ®iÖu. Còng nh− ®· cho ta nh÷ng c¸i ch©n ®Ó ®i, nã ®· cÈn träng d¾t dÉn ta trªn ®−êng ®êi; sù cÈn träng kh«ng khÐo lÐo, tr¸ng kiÖn vµ khoa tr−¬ng b»ng sù cÈn träng trong ý ®Þnh cña nã, nh−ng víi vÎ duyªn d¸ng dÔ dµng vµ bæ Ých, vµ nã lµm rÊt tèt ®iÒu kÎ kh¸c nãi, trong kÎ ®· cã ®−îc c¸i h¹nh phóc ®−îc biÕt mét c¸ch ng©y th¬ vµ trËt tù, nghÜa lµ mét c¸ch tù nhiªn. Ký th¸c m×nh ®¬n gi¶n nhÊt cho tù nhiªn, Êy lµ ký th¸c m×nh mét c¸ch minh triÕt nhÊt. (III, 13. “VÒ kinh nghiÖm”1. VÒ mét ®èi t−îng “®¬n ®iÖu” ®Õn thÕ: c¸i néi giíi Êy lµ thuéc vÒ c¸i th«ng th−êng (khã n¾m b¾t ®−îc v× nã qu¸ th«ng th−êng, cho nªn triÕt häc ®· cè n©ng cao nã lªn, vµ cè ph©n biÖt ra; “nh−ng xøng hîp dÔ dµng vµ bæ Ých”: chØ cÇn khíp hîp víi ®¹o cña sù ®iÒu tiÕt th«ng qua sù ®¨ng quang cña mçi c¸i vèn vËy. Sù “dèt n¸t” kh«ng cßn lµ mét khiÕm khuyÕt vÒ nhËn thøc, mµ lµ mét sù “thiÕu tß mß”, mét c¸i gèi “mÒm” vµ “ªm” ®Ó cho mét c¸i ®Çu tèt ®−îc dùa nghØ lªn ®ã”. “H·y ®Ó cho tù nhiªn mét chót”; “h·y chÞu c¸c c¸i dë “mét c¸ch tù nhiªn”, “theo ®iÒu kiÖn cña chóng vµ cña ta”. Tïy theo, “h·y ®Ó cho ®i qua”. Vµ c¬ thÓ còng “®i qua” ®ã, c¸i c¬ thÓ biÕn ®æi, giµ ®i: "Mét chiÕc r¨ng cña t«i võa rông, ch¼ng ®au ®ín, ch¼ng cè g¾ng: Êy lµ thêi h¹n tù nhiªn cña nã”. Trªn ®©y lµ mét b¶n v¨n viÕt theo lèi cæ, rÊt khã hiÓu. 1
- 113 Montaigne, trong b¶n luËn v¨n cuèi cïng nµy, b¶o r»ng, sau sù véi vµng cña ham muèn, khi ®· qua c¸i thêi ¸p ®Æt dù tÝnh cña m×nh cho c¸c sù vËt, sÏ ®Õn mét thêi mµ ng−êi ta b¾t ®Çu ®Ó cho ®Õn, mét thêi mµ ng−êi ta ®Ó cho “®i qua”, ®Ó cho c¸c sù vËt tù chóng ®i qua. Minh triÕt tù nã ®Õn. Nã ®Õn nh− tuæi giµ ®Õn. Tù chÝnh nã - nã ®Õn mét m×nh: tuæi t¸c, tuæi giµ lµ tr¶i nghiÖm mµ ta lµm, mµ ta kh«ng thÓ kh«ng lµm - c¸i Êy tù nã ®Õn mét m×nh. NÕu minh triÕt ®Õn cïng víi tuæi giµ, th× cã thÓ ®−îc minh triÕt trong tuæi trÎ cña m×nh lµ tèt (ta chØ cã thÓ lµ nhµ triÕt häc: chØ cÇn cã “c¸i ®Çu” triÕt häc); vµ nÕu minh triÕt “kh«ng nãi” víi tuæi trÎ, lµ v× tuæi trÎ cã thÓ hiÓu - mét c¸ch lý tÝnh, víi t− c¸ch lµ t− t−ëng - nh−ng nã kh«ng thÓ “ngé ra”. CÇn ph¶i cã thêi gian, hay, chÝnh x¸c h¬n, cÇn cã sù cuén më (ng−êi Trung Quèc rÊt ch¨m chó ®Õn ®iÒu nµy, hä lu«n nghÜ vÒ tiÕn tr×nh cña c¸c sù vËt): sao cho, b¾t ®Çu gi·n ra vµ bu«ng ra, søc sèng sÏ tù ®Ó cho ®i qua; vµ, c¬ thÓ ®· b¾t ®Çu chÕt, “tan r·” vµ “tù nã tho¸t ra”, nh− Montaigne nãi, th«ng qua cuéc rót lui nµy, ta dÇn dÇn trë nªn nh¹y c¶m, víi dßng ch¶y cña c¸c sù vËt nã khiÕn ta biÕn mÊt, ta b¾t ®Çu thÊm nhiÔm ®−îc nã. Kh«ng cßn cã ta ®èi diÖn víi thÕ giíi (c¸i ta bµnh tr−íng vµ thÕ giíi th× nh− lµ ®èi t−îng ®Ó nhËn thøc vµ chinh phôc), mµ, “tù chÝnh ta” ®· b¾t ®Çu óa vµng vµ tù th¸o gì ®i1. (Montaigne nhÊn m¹nh: “Vµ c¸i phÇn Êy cña sinh thÓ t«i vµ nhiÒu ng−êi kh¸c ®· chÕt, nh÷ng ng−êi kh¸c th× nöa chÕt...”), ta “hiÓu” (theo nghÜa cã thÓ c¶m th«ng ®−îc) sù ®i qua liªn tôc cña c¸c sù vËt; vµ, tù m×nh lµm ng−êi ®−¬ng thêi cña qu¸ tr×nh ®ã, ta sèng “®óng lóc” ("TuyÖt t¸c vÜ ®¹i vµ vinh quang cña chóng ta, Êy lµ sèng ®óng lóc”). Bëi nÕu tuæi giµ lµ mét hÖ qu¶ cña thêi gian tr«i qua, vµ vÒ c¸i tuæi giµ ®ang ®Õn, kh«ng ph¶i ta chÞu ®ùng, thËm chÝ còng ch¼ng ph¶i ta “chÊp nhËn” c¸c sù vËt nh− chóng lµ vËy, hay ta kh«ng cßn thÊy ham muèn chóng kh¸c ®i, mµ lµ ta ®¬n gi¶n n¾m lÊy chóng nh− chóng ®Õn, ch¼ng ph¸n xÐt chóng n÷a, trong sù ®i qua cña chóng - nh©n ®i qua: b»ng c¸ch “nhËn ra” r»ng mäi sù chØ cã mçi viÖc ®i qua. Còng nh− cã mét thêi riªng tõng ng−êi cña minh triÕt, còng cã mét thêi lÞch sö cña minh triÕt, hay Ýt nhÊt cña c¸i nãi ra cña nã; cÇn cã nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Æc biÖt ®Ó n¾m ®−îc nã. Montaigne ®· nãi ®−îc thµnh c«ng [vÒ nã] trong chç khuyÕt lé ra gi÷a c¸i biÕt mang tÝnh chinh phôc cña c¸c nhµ nh©n v¨n chñ nghÜa, s¾p ®Æt l¹i thÕ giíi, vµ sù cÊu t¹o cña chñ thÓ theo thuyÕt Descartes nh− lµ chñ thÓ nhËn thøc. Gi÷a c¸i cö chØ cña mét thu håi vµ cö chØ cña mét s¸ng lËp. C¸i “m×nh” kh«ng cßn hßa lÉn víi mét sù chiÕm h÷u thÝch thó c¸c sù vËt, mµ còng cßn ch−a trë thµnh, b»ng c¸ch ly khai, vµ ®Ó läc trong - tù m×nh chiÕm h÷u - res cogitans; c¸i “m×nh” ®−îc rçng, c¸i “m×nh” më. “Nh¹y c¶m mét c¸ch lý tÝnh” - lý tÝnh mét c¸ch nh¹y c¶m”, ®Êy lµ mét c¸i m×nh më ra víi c¸c kh¸c nhau, nã nh¹y c¶m víi c¸i “®Æc biÖt ®Õn thÕ” cña mçi c¸i vèn vËy; ®Êy lµ mét c¸i m×nh cña “thö nghiÖm”. - Nh−ng lµm sao nãi ®−îc [vÒ nã] ë bªn ngoµi “m×nh”? Lµm sao nãi ®−îc vÒ c¸i “néi giíi”, hay ®óng h¬n ®Ó cho nã ®i qua, nÕu kh«ng cßn ph¶i lµ trong bèi c¶nh cña c¸i m×nh mµ ta c¶m nhËn ra nã, còng kh«ng ph¶i vÒ phÝa c¸c “sù vËt”, bÞ sa lÇy trong ®èi t−îng? - mµ nh− [c¸i vÉn] kh«ng ngõng ®i qua? Se dÐpendre: th¸o gì, nh− khi ng−êi ta th¸o bì mét tÊm biÓn treo. 1
Chính trị học
Báo chí - Truyền thông
Xã hội học
Giáo dục học
Tâm lý học
Lịch sử - Văn hoá
Triết học
Ngôn ngữ học
Thư viện thông tin
Văn học nước ngoài
Ngư nghiệp
Hành chính - Pháp luật
Địa lý - Địa danh
Văn học Việt nam
Lịch sử Đảng
CNXH - KH
Tư Tưởng HCM
Ngụ ngôn - Cổ tích
Ca dao - Tục ngữ
Hoá học
Sinh học
Y khoa - Dược
Kinh tế học